Vikipedi

Zazaca

Zazalar tarafından Türkiye'nin doğu ve güneydoğusunda konuşulan bir dil

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[3] Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Sivas ve Tunceli; güneydoğusunda Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa ile Muş'un Varto ilçesi ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.[4] Zazacaya gramer, genetik, dil bilimi ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderancadır.[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16]

Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlarTürkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan,[kaynak belirtilmeli] ABD
Konuşan sayısı730.705 (anadil olarak)
1.740.000[1]-2.000.000[2]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-1-
ISO 639-2zza
ISO 639-3diq, kiu
Zaza dilinin üç ana lehçesinin coğrafi dağılımı.

Makro dil

değiştir

Zazaca uluslararası dil otoriteleri tarafından iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırılmaktadır. SIL International Zazacayı Güney Zazacası (diq) ve Kuzey Zazacası (kiu) olmak üzere iki ana Zaza dilini içeren bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır.[17] Diğer uluslararası dil otoriteleri Ethnologue ve Glottolog da Zaza dilini Güney Zazacası ve Kuzey Zazacası olmak üzere iki ana Zaza dilinden oluşan bir makro dil olarak sınıflandırmaktadır.[18][19] Prof. Dr. Ludwig Paul[20] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü[21] ise Zaza dilini; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayırmaktadır.

Adlandırma

değiştir
 
Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca adlandırmalar şunlardır:

  • Dımılki veya Dımıli:[22][23][24][25] Aksaray, Şanlıurfa, Siverek, Diyarbakır, Çüngüş, Adıyaman, Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini Dımıli, dillerini Dımıli/Dımılki olarak adlandırmaktadır.[26][27] Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zazacanın tarihi Deylem bölgesinde konuşlan diller ile yakınlığına bağlı olarak[22][28][29] Dımıli sözcüğünün, Deylem bölgesi ile bağlantılı olduğunu öne sürmüştür.[30][31][32] Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olabileceği de bir diğer görüştür.[33] Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.[34]
  • Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ, Palu, Maden, Çermik, Bingöl ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu adlandırmaya Zazacanın bütün lehçelerinde rastlanmaktadır.[26][35] Dilin bu adlandırmasına Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde rastlanmaktadır.[36] Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir.[37] Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin Sasa ya da Sasan kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir.[38][39]
  • Kırdki veya Kırdi: Zazacanın merkez lehçesiyle konuşan Zazaların hemen hepsi kendilerini Zaza, dillerini Zazaki olarak tanımlarken Palu, Bingöl ve Dicle gibi yerlerde Zaza’nın yanında Kırd şeklindeki tanımlamaya da sınırlı şekilde rastlanır. Bu anılan yörelerde yaşayan bazı Zazalar dillerini Zaza ile birlikte Kırdki/Kırdi olarak da adlandırmaktadır.[26][40][41]
  • Kırmancki:[42] Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, anılan bu yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler.[43][44][45] Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.[46]
  • Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" anlamına gelen "zonê ma" demektedir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "şarê ma" demektedir.[47][48]

Zazaca araştırmasının tarihçesi

değiştir

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 19. yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla başlamıştır. Dil bilimci Peter I. Lerch, Kırım Savaşı'nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giderek buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında Zazaca bazı derlemeler yapmıştır.[49] Lerch, 1856 yılında, Zazaca cümle listesi ve hikâyelerden oluşan derlemelerini dil bilimsel analiz yapmadan Rusça[50] ve Almanca[51] olarak yayımlamıştır.[43] Daha sonra Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856[52] ve 1860[53] yıllarında yayımlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayımlanmıştır.[54] Daha sonra Friedrich Müller (1864) Lerch'in derlediği metinlerle Zazaca ile üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yayımlamıştır.[40][55] Müller çalışmasında Zazacayı Farsçanın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir.[56] Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir.[57] Daha sonra, Albert van Le Coq (1903) derlediği bazı Zazaca metinleri Kürtçe metinlerle bazı kısmi karşılaştırmalar yaparak dil bilimsel analiz yapmadan yayımlamıştır.[58] Çalışmalarında Zazaca metin kayıtlarına yer veren ilk dönem araştırmacıları, detaylı dil bilimsel analizini yapmadan diyalekt olarak ele alıp Zazacayı Farsça ve Kürtçe ile birlikte değerlendirmiştir.[56][59]

Zazacayı dil bilimsel olarak inceleyip detaylı analizini yapan ilk araştırmacı Alman dil bilimci Oskar Mann'dır. 1905/1906 yıllarında Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dil bilimsel analizi için görevlendirilen Oskar Mann Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Zazacayı ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji), köken bilgisi (etimoloji) açılarından inceleyen Oskar Mann yaptığı araştırmaların sonucunda Zazacanın Farsça ya da Kürtçenin bir lehçesi olmayıp başlı başına ayrı bir dil olduğunu tespit etmiştir.[60] Mann'ın ölümünden sonra çalışmalarını devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırmıştır.[61] Hadank da öncülü Oskar Mann gibi Zazacayı başlı başına ayrı bir dil olarak ele almıştır. Zazacanın modern dil bilimi tarihindeki yeri Oskar Mann (1906) ve Karl Hadank'dan (1932) sonra David Neil MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), Jost Gippert (1996), Ludwig Paul (1998) ve birçok yabancı dil bilimci ve araştırmacı ve uluslararası dil otoriteleri Glottolog[62] ve Ethnologue[18] tarafından incelenmiş olup başlı başına bir Batı İran dili şeklinde tespit edilmiştir.[63]

Coğrafi dağılım

değiştir
Ayrıca bakınız: Zazalar ve Zaza diasporası

Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 2-3[64][65] milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zaza veya Zazaca konuşan nüfus bulunmaktadır.[66][67]

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri, Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde[68]) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturmaktadır.[4][69]

Sınıflandırma

değiştir
Ana madde: Zaza-Gorani dilleri
 
İrani diller ailesi ağacı.

Zazaca dil bilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait bir dildir.[70] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip[71][72][73][74] Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.[72][75]

Glottolog Zazacayı Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[76] Alman dil bilimci Jost Gippert[77] ve LeCoq ise Zazacayı Hazar Denizi'nin güneyindeki tarihi Hyrkania bölgesine atıfta bulunarak Hyrkan dilleri grubu (Gurgan, Cürcan) içinde sınıflandırmıştır ve Tatça, Talışça, Sengserce ve Hazar denizi kıyılarında konuşulan diğer dilleri Zazaca ile aynı alt gruba ait saymıştır.[78]

Dil bilimci Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Eski Azerice[3] ve Talışçaya[79] daha yakındır. Paul, Zazacanın Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce ve ölü İran dilleri olan Eski Azerice ve Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerlik paylaştığını[80] ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir.[81] Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir.[82] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dil bilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir.[83]

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[84]

  1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
  2. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Başkartça [bsg], Koroshi [ktl]
  3. Hazar İran dilleri (3): Gilekçe [glk], Mâzenderanca [mzn], Şahmirzadi [srz]
  4. Merkezî İran dilleri (12): Aştiyanca [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivendice [siy], Soi [soj], Vefsçe [vaf]
  5. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
  6. Semnani dilleri (4): Lasgerdice [lsa], Sengserce [sgr], Simnanca [smy], Sorheyice [sqo]
  7. Talış dilleri (16): Elviri-Viderice [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Herzendice [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Hoinice [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudice [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
  8. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
  9. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhurice) [sdh], Lekçe [lki]

Lehçeleri

değiştir
Ana madde: Zazaca lehçeleri
 
Zazacanın üç ana lehçe grubu[85]
  Kuzey Zazacası
  Merkezî Zazaca
  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zaza dili (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılmaktadır.[86]

Prof. Dr. Ludwig Paul[20] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[21] göre Zaza dili; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılmaktadır. Zaza dilinin, bunun yanı sıra, özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimine uğramıştır. Bunlar telaffuz farkından öte Zaza lehçelerinin sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiş; ya tam unutulmuş ve başka kelime biçimlerine dönüşmüş ya da bu kelimelerin kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.

Zaza dilinin kuzey, merkez ve güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan belli başlı karakteristik özellikler bulunmaktadır. Aynı zamanda Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi de bu lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza dilinin ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da bulunmakla birlikte konuşulduğu bazı yörelerde dil komşu dillerden daha çok etkilenmiştir. Örneğin Zazacanın kuzey lehçesine bağlı Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır. Bu yeniliklerden Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan aynı lehçe grubunda yer alan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.[kaynak belirtilmeli] Zaza dilinin üç ana lehçesi şu şekildedir:

  • Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından[85]): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
  • Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından[85]): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
  • Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından[85]): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Ses bilgisi

değiştir

Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İrani dillerin içinde Batı İran dillerinin kuzeybatı-güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler eş dillilik sınırı (isoglosses) yönünden esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eş dillilik sınırı / isoglosses) Zazacada Talışça, Tatça (Herzendi), Sengserce, Vefsçe ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zazaca burada Talışça, Tatça, merkezi İran diyalektleri ve Gilekçe, Simnanca, Sengserce ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller Farsça, Azerbaycan dili ve Kürtçe konuşurları tarafından, batı kısmında Zazaca, Talışça, Tatça ve doğu kısmında ise Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve diğer Hazar/Merkezi lehçeleri olmak üzere coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Yine de Zazaca Tatça (Herzendi/Azeri), Talışça ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve bu noktada Farsça ve Kürtçeden oldukça uzaktır:[87][88]

Proto Hint-Avrupa Partça Azerice/Tatça[a] Zazaca Talışça Simnanca Hazar dilleri Merkez Lehç. Beluçça Kürtçe Farsça
*ḱ/ĝ s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*kue -ž- -ž- -ĵ- -ž -ĵ, ž- -ĵ- -ĵ-, ž, z -ĵ- -ž- -z-
*gue ž ž (y-) ĵ ž ĵ,ž ĵ ĵ, ž, z ĵ ž z
*kw29 ? isb esb asb esp s esb ? s s
*tr/tl hr (h)r (hi)r (h)*r (h)r r r s s s
*d(h)w b b b b b b b d d d
*rd/*rz r/rz r/rz r/rz rz l/l(rz) l/l l/l(rz) l/l l/l l/l
*sw wx h w h x(u) x(u) x(u), f v x(w) x(u)
*tw f u w h h h h(u) h h h
*y- y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ

Zazacanın ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmektedir ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürü şekil değiştirmiştir, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Ana/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Ana İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Dil bilgisi

değiştir

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dil bilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Zazacada şimdiki zaman fiil takıları Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde fiil kökünden sonra gelen n/ant şimdiki zaman son eki ile oluşturulmaktadır:[87][88][89][90]

Türkçe Zazaca Simnanca Gilekçe Tatça Talışça
Gitmek şın- şenn- şunn- şend- şed-
Gelmek yen- an- an- amand- omed-
Söylemek van- van- gun- otn- voted-
Görmek vin- ? in vin- vin-
Yapmak ken- ken- kun- könd- kerded-
Giderim ez şınan e şenni men şunem ez meşem/men şenden ez şedam

Ergatif

değiştir

Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilmektedir.

Durumlar

değiştir

Çağrı hali olarak bilinen vocative hariç tutulursa, Zazacada bulunan 2 hal (yalın, casus rectus ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. Zazacada, biri birlikte bir Kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturduğu Talışça, Tatca, Simnanca, Sengserce gibi diller ile benzer biçimde kökü Ana İranca'ya uzanan -ahya genitiflik ekine uzanan, ismin iki hali yalın (y) ve bükünlü (b) vardır:[87]

Türkçe Zazaca Talışça Tatça Simnanca Orta Farsça
Baba (y) pi pi/pie[91] piye piye pid
Baba (b) per par piyer piyer pidar
Anne (y) ma/mae ma/moe[91] maye mar/mey mad
Anne (b) mar moar ? ? madar

Tabloya ek olarak Zazaca bıra/bırar; Simnanca bere/berar da yalın ve bükülü hallere örnektir.[87] Tamlamalar noktasında ise isim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelmektedir, sıfat da isimle birlikte çekilmektedir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n).

Fiil yapısı

değiştir

Edilgen çatı

değiştir

Zazacadaki Eski ve Orta İrani döneminden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulmasıdır. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcuttur: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

Şimdiki zaman

değiştir

Dilin fiillerdeki şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcuttur; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Ana İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Geçmiş zaman

değiştir

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonekin -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olmasının olası olduğu düşünülmektedir..

Fiil takıları

değiştir

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiller sınırlı bir şekilde mevcuttur ve dilde takı olarak algılanmamaktadır. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcuttur (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

değiştir

Kişi zamirleri

değiştir

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmektedir. O vano "o (erkek) söylüyor", a vana o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine.

Zamir Zazaca Talışça [92] Tatça [93][94] Simnanca Sengserce[95] Osetçe[96] Farsça
Ben ez əz/āz ez e e æz (ez) man
Sen tı tı tı ti ti dɨ (di) to
O (eril) o/ey əv/ay u un no uy ū, ān
o (dişil) a/ay - nā una na - -
Biz ma ama/əmə amā hamā mā max mā
Siz şıma şema/şıme şuma şūmā şūmā şımax şoma
Onlar ê, i, ina, ino əvon/ayēn ē e ey idon/widon inan, işan, inha

İşaret zamirleri

değiştir

Zaza dilinde işaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece bulunmaktadır. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk gelmektedir. Yakın derece içinse Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” şeklindedir. Merkez Zazacasında ise yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılmaktadır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Alfabeler

değiştir
 
Ahmed el-Hasi tarafından 1891'de yazılıp 1899'da basılan Arap harfli Zaza yazısı.
Ana madde: Zaza alfabesi

Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin Arap harfleriyle Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır.[97] Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[98][99] Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı Osman Esad Efendi tarafından 1901 ya da 1903 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde Arap harfleriyle yazılmıştır.[100] Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise Arap alfabesi terk edilip Latin harfleriyle yazılmaya başlanmıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dil bilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir.[101] Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.[102] Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir.[103][104] Bu yazı, temelde Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. 1996'dan beri Zazaca yayınlar yapan Vate dergisi yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.

Zaza alfabesi 32 harften oluşmaktadır:[101]

Harf
A

a

B

b

C

c

Ç

ç

D

d

E

e

Ê

ê

F

f

G

g

Ğ

ğ

H

h

I

ı

İ

i

J

j

K

k

L

l

M

m

N

n

O

o

P

p

Q

q

R

r

S

s

Ş

ş

T

t

U

u

Û/Ü

û/ü

V

v

W

w

X

x

Y

y

Z

z

Ses
a be ce çe de e ê fe ge ğe he ı i je ke le me ne o pe qe re se şe te u û/ü ve we xe ye ze
/a/ /b/ /dz/ /ts/ /d/ /ɛ/ /e/ /f/ /ɡ/ γε/ /h/ /ɪ/ /i/ /ʒ/ /k/ /l/ /m/ /n/ /o/ /p/ /q/ /r/ /s/ /ʃ/ /t/ /y/ /u/ /v/ /w/ /x/ /j/ /zε/

Zaza edebiyatı

değiştir

Zaza edebiyatı Zaza dilinde üretilmiş sözlü ve yazılı metinlerinden oluşmaktadır. Sözlü ve yazılı eserlerden oluşan Zaza edebiyatı, Zaza dili yazıya geçirilene değin ağırlıklı olarak sözlü edebiyat türleriyle ilerlemiştir. Bu bakımdan Zaza edebiyatı sözlü eserler bakımından oldukça zengindir. Dilin deyre (türkü), kılame (şarkı), dêse (ilahi), şanıke (fabl), hêkati (öyküler), qesê verênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır. Yazılı eserler ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde verilmeye başlanmış olup ilk dönem eserleri dini/inançsal bir nitelik taşımaktadır. Cumhuriyet sonrası ise uzun süreli dil ve kültür yasakları Türkiye ve Avrupa olmak üzere iki merkez üzerinde gelişen Zaza edebiyatının ağırlıklı olarak Avrupa üzerinde canlanmasına neden olmuştur. Gevşeyen yasaklardan sonra Zaza edebiyatı Türkiye üzerinde gelişim göstermiştir.[105]

Osmanlı dönemi

değiştir

Zaza edebiyatının bilinen yazılı ilk eserleri Osmanlı döneminde verilmiştir. Osmanlı döneminde verilen Zaza dilindeki yazılı eserler Arap harfleriyle yazılmıştır ve dini bir nitelik taşımaktadır. Bu dönemdeki yazılı Zazaca ilk eser 1700'lü yılların sonunda verilmiştir. Zaza dilinin elde bulunan yazılı bu ilk metni, İslam tarihi yazarı Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından Hicri 1212 (1798) yılında yazılmıştır. Eser Arap harfleriyle kaleme alınmış olup Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. İki bölümden oluşan eser III. Selim döneminde Doğu Anadolu bölgesini, Ali'nin (halife) hayatını, Alevi doktrini ve tarihini, Nehcü'l-Belâga'nın bazı bölümlerinin Zaza diline çevirisini, apokaliptik konuları ve şiirsel metinleri içermektedir.[97] Bu eserden yaklaşık yüz yıl kadar sonra 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi (1867-1951) tarafından Zaza dilindeki bir diğer eser olan Mevlit (Mewlid-i Nebi) yazılmıştır. Zaza dilindeki ilk Mevlit olan eser Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[98][99] Aruz ölçüsü kullanılarak yazılan mevlit Süleyman Çelebi'nin mevlîdine benzemekle birlikte giriş, İslam peygamberi Muhammed'in hayatını ve Allah, tevhit, münacaat, miraç, veladet, doğum ve yaratış vb. dini konuları içerip 14 bölüm, 366 beyitten oluşmaktadır.[98][99] Bu dönemde yazılan bir diğer yazılı eser ise Siverek müftüsü Osman Esad Efendi (1852-1929) tarafından kaleme alınan bir diğer Mevlit'tir. Biyayışê Pexamberi (Peygamberin Doğuşu) olarak adlandırılan eser İslam peygamberi Muhammed ve İslam dinine ait bölümlerden oluşmakta olup 1901 (bazı kaynaklarca 1903) yılında Zaza dilinde Arap harfleriyle yazılmıştır. Eser yazarın ölümümden sonra, 1933 yılında basılmıştır.[100] Zaza yazarların dışında Peter Ivanovich Lerch (1827-1884)[49][50][51], Robert Gordon Latham (1812-1888), Dr. Humphry Sandwith (1822-1881)[52][53], Wilhelm Strecker (1830-1890), Otto Blau (1828-1879)[54], Friedrich Müller[55] (1864) ve Oskar Mann (1867-1917)[60] gibi yabancı yazarlar/araştırmacılar Cumhuriyet öncesi dönemde çalışmalarında Zazaca içeriklere (masal, hikâye, sözlük) yer vermiştir.[40]

Cumhuriyet sonrası dönem

değiştir

Cumhuriyet sonrası Zaza edebiyatı Türkiye ve Avrupa merkezli olmak üzere iki kol üzerinden gelişmiştir. Bu dönemde Zaza edebiyatının gelişimi, uzun süreli dil ve kültür yasaklarına bağlı olarak Türkiye'de durağanlaşmıştır. 1980'lerde Avrupa ülkelerine Zaza göçü ve görece özgür ortam, Zaza edebiyatının Avrupa üzerinde canlanmasını sağlamıştır. Cumhuriyet sonrası Türkiye'de yazılmış Zaza dilindeki eserlerden biri 1947-1948 yıllarında Muhammed Aslan (Muhammed Şeyh Ensari) tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eserdir.[106] Bu eserin ardından Mehamed Eli Hun tarafından, 1971 yılında, dini konuları ve hikâyeleri içeren bir başka Mevlit yazılmıştır. Mehmet Demirbaş tarafından 1975 yılında yazılmaya başlanıp ve 2005 yılında tamamlanan Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan 300 sayfalık bir el yazması Zazaca divan, divan türünde bu dönemde yazılan bir başka edebi eserdir.[107] Yine Abdulkadir Arslan (1992-1995)[108], Kamil Pueği (1999), Muhammed Muradan (1999-2000) ve Cuma Özusan'ın (2009) mevlid ve siyerleri dini içerikli diğer edebi eserlerdir.[98] Yazılı Zaza edebiyatı mevlid ve dini eserler yönünden zengindir ve dilin yazılı ilk eserleri bu türlerde verilmiştir.[98][109] Zaza edebiyatının dergicilik üzerinden gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılıp başlı başına Zaza dili ile yayın yapan dergiler, Zaza dili ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan dergiler ve Zaza dilinde olmayıp içeriğinde Zaza dilinde eserlere yer veren dergiler üzerinden gerçekleşmiştir. Kormışkan, Tija Sodıri, Vate tamamı Zaza dilinde yayın yapan dergilerdir. Bunların dışında Zaza milliyetçiliği'nin öncü ismi Ebubekir Pamukçu tarafından dil, kültür, edebiyat ve tarih dergileri olarak çıkarılan Ayre (1985-1987), Piya (1988-1992) Raa Zazaistani (1991) bu dönemdeki Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan önemli dergilerdir. Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan diğer dergilerdir. Avrupa ülkelerinde yayımlanan bu dergilerin yanı sıra tamamen Zaza dilinde olup Türkiye'de yayımlanan ilk dergi olan Vatı (1997-1998) ile Miraz (2006), Veng u Vaj (2008) Türkiye'de Zaza dilinde yayımlanan diğer önemli dergilerdir. Ağırlıklı olarak başka dillerde yayımlanıp içeriğinde Zaza dilindeki eserlere de yer veren dergiler ise Kürtçe ve Türkçe dillerinde yayın yapmış dergilerdir. Roja Newé (1963), Riya Azadi (1976) Tirêj (1979) War (1997) Kürt dilinde olup; Ermın (1991), Ateş Hırsızı (1992), Ütopya, Işkın, Munzur (2000), Bezuvar (2009) ise Türk dilinde olup içeriğinde Zaza dilinde metinlere yer veren dergilerdir.[110] Bunların dışında NewePel (2011-2017) tümüyle Zaza dilinde yayımlanmış ilk gazetedir.[111] Bugün farklı yayınevleri tarafından Zaza dilinde şiir, hikâye ve roman gibi farklı edebi türlerdeki eserler Türkiye ve Avrupa ülkelerinde yayımlanmaktadır.

Söz varlığı

değiştir

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

değiştir

Sayılar

değiştir

Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerde bütün sayılar etimolojik olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanıp aynı kökenden gelmektedir. Bu noktada Zaza dilinde rakamlar, başta Farsça olmakla birlikte aynı dil ailesinde yer alan Yunanca, Rusça, Latince, İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Litvanca ve İrlandaca gibi dillerle aynı kökten gelip benzerlik göstermektedir. Zazaca sayıların adlandırılmasında Baltık dilleri, Slav dilleri, İran dilleri ve Trakça gibi dillerle birlikte Hint-Avrupa dillerinin kentum ve satem dilleri ayrımının satem dilleri bölümünde yer almaktadır.[112] Proto Hint-Avrupa dilinde varsayımsal olarak *hoi-no- (1), *d(u)wo- (2), *trei- (3), *kʷetwor- (4), *penkʷe (5), s(w)eḱs (6), *septm̥ (7), oḱtō/*h₃eḱtou (8), (h₁)newn̥ (9), *deḱm̥(t) (10) ve wīḱm̥t (20) şeklinde yer alan[113] temel sayılar Zaza dilinde ve diğer Hint-Avrupa dillerinde şu şekildedir:

Sayı Zazaca Farsça Rusça Yunanca Latince İtalyanca İspanyolca Portekizce Almanca Fransızca İngilizce Litvanca İrlandaca
(1) yew/ju yek odin ena ūnus, ūna uno uno um eins un one viena a haon
(2) dı do dva dyo duo, duae due dos dois/duas zwei deux two dvi a do
(3) hirê/hiri se tri tria trēs, tria tre tres três drei trois three tris a trí
(4) çehar çahar çetyre tesera quattuor quattro cuatro quatro vier quatre four keturi a ceathair
(5) panc penc pyatʹ pende quīnque cinque cinco cinco fünf cinq five penki a cúig
(6) şeş şeş şestʹ eksi sex sei seis seis sechs six six şeşi a sé
(7) hewt heft semʹ epta septem sette siete sete sieben sept seven septyni a seacht
(8) heşt heşt vosemʹ okto octō otto ocho oito acht huit eight aştuoni a hocht
(9) new noh devyat ennia novem nove nuevo novo neun neuf nine devyni a naoi
(10) des deh desyatʹ dheka decem dieci diez dez zehn dix ten dešimt a deich
(20) vist bist dvadtsatʹ eíkosi vinti/viginti venti veinte vinte zwanzig vingt twenty dvidešimt fiche

Benzer kelimeler

değiştir

Hint-Avrupa dil ailesi içinde yer alan dillerdeki sözcükler, dillerin varsayımsal Proto Hint Avrupa dilinden türemelerine bağlı olarak etimolojik olarak aynı kökten gelmektedir. Bu noktada dil ailesinin İran dilleri grubunda yer alan Zazaca başta Farsça ve diğer İran dilleri olmak üzere kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce gibi dillerle söz varlığı bakımından benzerlikler arz etmektedir. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da köken olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanmaktadır.[114][115] Zazaca burada diğer İran dilleri ile birlikte Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen Proto İran dilinden türemiştir. Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsça ile daha fazla uyum gösteren "payna hardi biyene" kalıbıyla ifade etmektedir. Zazacada payne, ayak tabanı; hard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler Farsçada ise pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde ifad edilip İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde belirtilmektedir. Benzer şekilde çekirdek aile üyeleri tüm Hint-Avrupa dillerinde büyük ölçüde benzeşmektedir. Zazacada mae/may/mare şeklinde ifade edilen anne, Farsçada mam, madar, maman şeklinde, İngilizcede mom, mum, mother şeklinde ifade edilmektedir. Bu özelliği sözcüklerin etimolojik kökeni açısından da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ancak şimdi konuşulmayan Proto Hint-Avrupa dilinden türeyen diller bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi etimolojik yakınlıkla birbirine bağlanmaktadır. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.[116][117] Bu noktada günümüzde Zazaca ve diğer Hint-Avrupa dillerinde kullanılan benzer sözcüklerin bazıları aşağıdaki gibidir:

Zazaca Farsça Rusça Yunanca İtalyanca İspanyolca Fransızca Almanca İngilizce Türkçe
karşılık
Pi, pêr Pidar Otec Pateras Padre Padre Père Vater/Pater Father Baba
Mae, mare Mamān, mam, mader Mat Mana Madre Madre Mère Mutter Mother Anne
Bıra, bırar Berāder Brat Adelfos Fratello Hermano Frère Bruder Brother Erkek Kardeş
Name Nām Imja Onoma Nome Nombre Nom Name Name İsim/ad
Ez Men Ja Ego Io Yo Je Ich I Ben
To, tı To Ti Esei Ti, te Te, ti, tu Tu, toi Du Thou Sen
Ma Ma My Emais Noi Nos(otros) Nous Wir We Biz
Mı(n) Men Moj Mou Mio Mi Mon Mein My Benim
To To Tvoy - Tuo Tu Ton Dein Your Senin
Ya, eya Beli, āre Da Nai Si Sí Oui Ja Yes Evet
Nê, ney Ne Ne Ochi No No Non Nein No Hayır
Gırd, pil Bozorg, gatte Gromnji Megálos Grande Gran Grande Groß Great Büyük
Meyes Meges Moskit Miga Mosca Mosca Moustique Mücke, moskito Mosquito Sivrisinek
Giz, dêw Gevel Gigant Gigas Gigante Gigante Géant Gigant Giant Dev
Estare Sitare Zvezda Astéri Astro Estrella Astre Stern Star Yıldız
Menge, aşme Mah Mesjac Mí̱nas Mese Mes Mois Mond Month Ay
Miyan Meyan Sredno Meso Mezzo Medio Moyen Mitte Middle Orta
Viya Biwe Vdova - Vedova Viuda Veuve Witve Widow Dul
Rız Berinc Ris Rizi Riso Arroz Riz Reis Rice Pirinç
Sole Nemek Sol Alas Sale Sal Sel Salz Sal Tuz
Newe Nev Novyi Néos Nuovo Nuevo Nouveau Neu New Yeni
Lew Leb Guba Cheíli Labbro Labio Lèvre Lippe Lip Dudak
Pa Pa Podnožie Pódi Piede Pata Pied Fuß Foot, leg Ayak
Burew Ebru Brov - Sopracciglio Ceja Sourcil Brau Brow Kaş
Sine Sine Sunduk Sitérno Seno Seno Sein Brust Breast Göğüs
Nake Naf Pup Afalos Ombelico Ombligo Nombril Nabel Navel Göbek
de, dı der - - di de de bei at -de, da
Ğezale Gazal Gazel Kazélla Gazzella Gacela Gazelle Gazelle Gazelle Ceylan
Dından, dızan Dedan Zub Dónti Dente Diente Dent Zahn Dental Diş
Pırd Pal Most Géfyra Ponte Puente Pont Brücke Bridge Köprü
Verg Gurg Volk - Lupo Lobo Loup Wolf Wolf Kurt
Kerge Murğ Kurica Kotópoulo Pollo Pollo Poulet Küken Chicken Tavuk
Rae, ray Rah Doroga Drómos Strada Ruta Rue Route Road Yol
Ban, keye Bina - - Edificio Edificio Bâtiment Baun Building Bina
Merg/merdene Mord Mertvyi Moiraío Morto Muerto Mort Mord Murder Ölü/ölmek
Mêrde/merdım Merd Muž - Maschio Macho Homme Mann Man Adam
Merre Mosh Mysh - Topo Ratón Souris Maus Mouse Fare
Ver - Vront, pered Pro Fronte Frente Ventral, avant Vor Front/Pre Ön
Va Bad Vater - Vento Viento Vent Wind Wind Rüzgâr
Raşt/rast Rast Pravo - Ritto, ragione Recto Droit Recht sağ Sağ
Vıle, vılıke Gol Vyroslo - Fiore Flor Fleur Blume Flower Çiçek
Nême, nime Nem Taym Imi Semi- Semi Demi Halb Hemi-,semi- Yarım/Yarı
 Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması
Farsi Türkçe Gileki Zazaki
Ab Su Av Awe
Ab Tengi Kerden Susamak Faşkal Av Teyşan, Têsan biyaene
Ab ez cah keşiden Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı Du xale, gaç Gaçık
Ab demağ Sümük Zak Çhılm, zux
Ab dehan Salya, Tükürük Filik Gılêzi, tü, aliye
Ab dide Göz yaşı, alçak gönüllü bakış Aw çumus Hêstır, isire
Ab raket u saket Durgun su Mande aw Awa mendiye
Ab gıl, alud Kirli çamurlu su Tül aw Awa lemişte, zadıkıne
Ab mast Yoğurt suyu Keyal aw Awa masti, awdoe
Atiş Ateş Taş Adır, ar
Axer, ağbet, serencam Son, sonuç Axera sar Axıri. Peyniye
Adem çaq u ferbih Tombul, şişman adam Babraz Goştın
Adem deraz, lendehur, bi mesraf İri yarı adam Ardal Dest u pai
Astin Elbise kolu, ten, etek Tilif İsti
Asiyab desti El değirmeni Aseye, das aseye Dıstarri
Aşti Barış Aşt Aştiye
Aşgal Çöp, çer çöp Rute sılond
Ağel, Ağul Ağıl Malge Gorre
An çiz, felan çiz O şey Hakarey O çi
Riz avar kerden Yıkmak Dakalas an Rıjnaene
Miaverem Getiriyorum Havaram Ez anane
Biyaverem Getireyim Biyaram Ez biari
Mi averdem Getirirdim Haverded bum Mı ardêne
Averde budem Getirmiştim Biyardah bum Mı ardi bi
Ez kodam rah, koca hangi yoldan Kami rah Kamci rae
Oftaden Düşmek Katan Waro gınaene, Kewtene
Efşanden Serpmek, dağıtmak Şondan Pışkıtene
Eknun, hala Şimdi, hala İse Nıka
Umid Umut Nanje Umıd
İncaha Buralar İyan İtyay, Nacay
İnqeder, kemi ez çizi Bu kadar, birşeyden az Hançey, hanei Hende
Baran Yağış Varaş, baraş Varan, varış
Baran mi barid Yağmur yağıyor Varaş vare Varış/Varan vareno
Darem ber mi gerdem Dönmekteyim Vagerdesederem Ezo geyrenan a
Baz hem, du bare Tekrar, yine hande Anci, reyna
Berader Kardeş Abrar Bıra
Ber xizanden, bolend kerden Yükseltmek, ayağa kaldırmak Varasanen Berz kerdene, Werznaene
Berf barid Kar yağıyor Varf ba varas Vewre Varena
Boriden Kesmek-ayırmak-kopuk Ben Bırrnaene
Bozorg şoden Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak Pille vabaon Pil biyaene
Bestankar, delepkar İstekli, alacaklı Qarze xa Waştoğ
Beliden Yutmak Fabarasan Qult kerdene, Rıqılotnaene
Bolend kerden Kaldırmak, yükseltmek Jaora gutan Berz kerdene
Benefşe Menekşe Mişin Menemşe, bınewşe
Bu Koku Uffa, Uffye Boe
Bute Çalı, geven Gavand, abarak Gone
Biyaid Gelin Beyey Bêrê
Bişter, ziyadter Çok fazla Veştar Vêşêri, zêdêri
Eblaq Alacalı Kalaç Belekın
Ez pa derd amaden, xeste şoden Yorulmak, bıkmak Va katan Qefeliyaene, kewtene
Ez pa derd averden, xeste kerden Yormak, bıktırmak Vargentan Qefelnaene, xêğ kerdene
Pertab kerden Fırlatmak, atmak, bırakmak Tuadan Eştene, partav kuwıtene
Porsiden - Sual kerden Sormak Vapursen Persaene, Pers kerdene
Girdu Ceviz Gardakan Goze
Gerdiden-Geşten Dolaşmak, dönmek, tur atmak Gardasan Geyraene
Gerdanden Döndürmek, değiştirmek Gardanen Çarnaene
Gorosne, guşne Açlık Vaşna Veyşan, gest
Mirevem bazar suzan migrem Pazara iğne almaya gidiyorum Şunam bazar darzan haginam Şonan suke/bacar derzine herinenan
Gırye Ağlama Borme Bermayış, berbış
Girye kerden Ağlamak Burme gudan Bermaene, berbaene
Girye mikoned Ağlayan Burme kuna Bermeno/bermena
Goften Söylemek Gutan Vaten

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

değiştir
Zazaca Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo? Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo? Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya? Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola? Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya? Nasılsın, iyi misin?
Tı weş bê / berxudar be Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo? Bu nedir?
Tı se kena? Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey Hoş geldiniz
esto (eril) / esta (dişil) var
çino/çıniyo (eril) / çina/çıniya (dişil) yok
Eya evet
Nê hayır
şo git
bê gel
vace söyle
Tı se vana Ne diyorsun?
keye/çê ev; aile

Renkler

değiştir
Zazaca Türkçe
kewe, kiho mavi
kesk, aşıl yeşil
gewr gri
zerd sarı
sur kırmızı
sıpê, sıpi beyaz
siya, şia siyah
qewa kahverengi
kej sarışın (insanlar için)

Akrabalık

değiştir
Zazaca Türkçe
maye, mar anne
pi, per baba
waye kız kardeş
bıra, bırar erkek kardeş
maye u pi ebeveyn
ded, ap amca
nacniye, emcıni amcanın karısı
xal dayı
xalceniye, xalcıni dayının karısı
emike/amike hala
xalıke teyze
veyve gelin
zama damat

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

değiştir
Zazaca Türkçe İngilizce Farsça Kurmancca Soranca[118]
balışna yastık pillow bâleş balif Serin
şayene yapabilmek can şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali)

tevanisten

kanin/karin/şa kırın twanin
tiya-uca ora-bura there-here anca-inca wıra-vıra êre, lewê
şıma kerdêne (Siz) yapıyordunuz You were doing (şoma) mikerdid we dıkır (êwe) detankırd
o nêşeno O yapamıyor. He can't u nêmituned ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı) ew natwanêt
herinayene satın almak to buy xariden kırin kırin
esto var available hest heye heye
masayene şişmek to swell Amasadan perçıftın
bermayene ağlamak to cry gerye kerden gırin/gıriyan gırin
şımıtene içmek to drink aşamiten vexwarın/vexwartın xwardınewe
mı rê bana to me beraye men/beram jı mın ra/jı bo mın bo mın/bom
to rê sana to you beraye tu/berat jı te ra/jı bo te bo to/bot
şıma rê size to you baraye şuma/beratan jı we ra/jı bo we bo êwe/botan
ma rê bize to us baraye ma/beraman jı me ra/jı bo me bo ême/boman
biya! Getir! Bring! bavar! bine! bıhêne!
Ewro tı çıturiya? Bugün nasılsın? How are you today? Emruz to çetori? İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?) emro to çonit?
waştene istemek to want xâsten xwastın xwastın
mardene saymak to count Şamorden hêjmartın hêjmardın
Namê şıma çıyo? Adınız nedir? What is your name? Name şoma çist? Nave we çıye? Nawi êwa çiye/Nawtan çiye?
raresnayene yetiştirmek bring up resaden
gırewtene almak take gireften gırtın gırtın
kerdene yapmak, etmek do kerden kırın kırdın
merdım adam, insan people merdum merıv merdım
estor at horse asp/astar esp/hesp esp
engure üzüm grape engur tırı tıre
ardene getirmek bring averden anin hênan/awırdın
homa tanrı god/deity xoda xwade/xwede xwa, xwade
engışte parmak finger angoşt tıli engust, pence
mase balık fish mahi masi masi
tari karanlık dark tarîk tari tari
vızêr dün yesterday dirouz doho dwênê
waşti sözlü/nişanlı fiance nâm-zad dergist desgir
awe su water âb av aw
xoz domuz pig xok beraz

Zazacanın görsel ve işitsel medyada kullanımı

değiştir

Zaza dilinin görsel ve işitsel medyada kullanımı görece yenidir. Zazacanın görsel ve işitsel medyada gelişimi öncelikle sinema üzerinde başlamıştır. Yılmaz Güney'in 1983 yılında çekilen Duvar filmi, Zaza dilinin sinemada kullanıldığı ilk filmdir. Filmde Zazaca bir türkü (Hayderê) yer almaktadır. Bu filmden sonra 2000'li yıllara kadar geçen durağan dönem sonrası, Zaza sineması genişlemiştir. Mahsun Kırmızıgül'ün 2007 yapımı Beyaz Melek ve 2015 yapımı Mucize filmlerinde Zaza dilinde diyaloglar yer almıştır. Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So (2004), Aynur Saray'ın Zara (2009), Caner Canerik tarafından çekilen Vas (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pırdo Sur (2008), Muya Şiae (2009) Bava Duzgın (2009), Raa Haqi (2009), Bêrtıj (2010), Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010), Kamer Erdogan'ın SıpÊ (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayış (2012), Gökhan Tunç'un Zımısto Bıvejiyo (2013) Muxtar (2014), Gulsosın (2015), Vılıka Kowu (2015), Sıpêla (2016), Piyê Mın Toz Şeker (2016), Cêniya Nêeysayi (2016), Kazım Öz'ün Zer (2017), Zımısto Vêrd Ra (2017), Vir (Bellek, 2017) Fotografkêş (2018) isimli belgesel ve filmlerde Zaza dili yer almıştır. Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde Zaza dilinde bazı diyaloglara yer verilmiştir.[119][120] "Vir" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür.[121] Mehmet Ali Konar'ın Renksiz Rüya (Hewno Bêreng) isimli filmi ise Zaza dili ağırlıklı olarak çekilmiş uzun metrajlı bir film olup. 29. Ankara Uluslararası Film Festivali’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü almıştır.[122][123][124][125] Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.[126][127] Fecira isimli, Zaza dilindeki bir belgesel de 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde Tek Başına Dans belgeseliyle birlikte en iyi belgesel ödülünü almıştır.[128] Zaza dilinin televizyonda kullanımı ise, sinemaya göre geç bir tarihte başlamıştır. Avrupa Birliği uyum paketlerine bağlı olarak 2002'de kabul edilen Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkında Yönetmelik[129] sonrası 2004 yılında, diğer dillerle birlikte, TRT'de süreli olarak Zazaca ilk yayınlar yapılmaya başlanmıştır.[130] Daha sonra, TRT-6'nın kurulmasıyla birlikte Zaza dilinde haber programları başta olmak üzere birçok program bu kanalda yayınlanmaya başlamıştır. Ancak, TRT-6'nın ağırlıklı olarak Kürtçe yayın yapması bazı Zaza dernekleri tarafından protesto edilmiştir.[131][132][133][134] 2021 yılında Zaza Federasyonu tarafından Türksat uydusunda üzerinde, Zaza dilinde yayın yapan Zaza TV kanalı yayın hayatına başlamıştır.[135] Bunların dışında, Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonları ile Med TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zaza dilinde program ve içeriklere yer verilmiştir.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

değiştir
  • Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
  • Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-II, Reichsdruckerei, Berlin
  • Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
  • Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
  • Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " 30 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Michigan
  • Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
  • Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
  • Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" 7 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Frankfurt University
  • C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
  • C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
  • Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
  • Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg
  • J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
  • Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
  • Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" 9 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Massachusetts Institute of Technology
  • Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University
  • Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
  • Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Not listesi

değiştir
  1. ^ Herzendi

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Joshua Project". 17 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
  2. ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Google book search.
  3. ^ a b Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  4. ^ a b Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.49-50
  5. ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
  6. ^ "İranice Ansiklopedisi - Zaza|Dımlı". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  7. ^ "İranice Ansiklopedisi - Gilan". 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  8. ^ "Zaza (Zazaki / زازاکی)". 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  9. ^ "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" (PDF). 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  10. ^ "CAspian Dialects". İranica Online. 17 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2012. 
  11. ^ "Mazandarani". Omniglot.com. 3 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2012. 
  12. ^ "Ludwig Paul- Zaza". 13 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2021. 
  13. ^ Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511.
  14. ^ A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony
  15. ^ Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp)
  16. ^ Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.
  17. ^ "639 Identifier Documentation: zza". SIL International. 2008. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2024. 
  18. ^ a b "Zaza". Ethnologue. 2024. 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2024. 
  19. ^ "Adharic/Zaza". Glottolog. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2024. 
  20. ^ a b Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
  21. ^ a b "Keskin, Mesut: Zazaca Üzerine Notlar" (PDF). 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2010. 
  22. ^ a b "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024. 
  23. ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  24. ^ Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice
  25. ^ Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985
  26. ^ a b c Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  27. ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
  28. ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  29. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  30. ^ "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013. 
  31. ^ Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
  32. ^ V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
  33. ^ Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323
  34. ^ Ramazan Eroğlu, Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")
  35. ^ "Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"
  36. ^ Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.27-35 ve s.68: "Osmanlı döneminde Zaza tabiri ile ilgili ilk kayıtlara Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinde rastlanmaktadır."
  37. ^ Ercan Çağlayan, "Emik ve Etik Yaklaşımlar", Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, 2017, pp.25-47
  38. ^ Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  39. ^ Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology
  40. ^ a b c Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  41. ^ Murat, Varol (2011). "Zazaca Sözlükçülüğün Tarihi, Sorunları ve Çözüm Yolları". I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. ss. 351-368. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  42. ^ Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir
  43. ^ a b Selcan, Zülfü (2011). "Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. ss. 111-142. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2024. 
  44. ^ Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93
  45. ^ M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37
  46. ^ Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.
  47. ^ "Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."
  48. ^ Mesut Keskin, "Zaza Dili", Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.
  49. ^ a b Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
  50. ^ a b Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58
  51. ^ a b Lerch, Peter I. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  52. ^ a b Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42
  53. ^ a b Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242 
  54. ^ a b Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
  55. ^ a b Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
  56. ^ a b Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.
  57. ^ Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
  58. ^ Le Coq, Albert Von (1903), Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  59. ^ Ercan Çağlayan,Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170
  60. ^ a b O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
  61. ^ Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
  62. ^ "Northwestern Iranian/Adharic/Zaza". Glottolog. 2024. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2024. 
  63. ^ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.Paul, Ludwig. 1998. The Position of Zazaki among West Iranian Languages. In Nicholas Sims-Williams (ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part I: Old and Middle Iranian Studies, 163-177. Wiesbaden: Ludwig Reichert.
  64. ^ Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  65. ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  66. ^ UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği
  67. ^ "Zazacanın İrani diller arasındaki yeri" (PDF). 31 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020. 
  68. ^ "Gund û Navçeyên Kurd li Bajarê Aksarayê (Ekecîkî)", Birnebun.com 3 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. : Aksaray'daki 15 köyde Zazaca konuşulurken, bazı köylerde Kurmanci ve Zazaki birlikte konuşulmaktadır.
  69. ^ Roşan Lezgin, Among Socıal Kurdish Groups – General Glance at Zazas 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 21 Mayıs 2010, (erişim: 5 Mayıs 2021)
  70. ^ "Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza" (PDF). 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011. 
  71. ^ "Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza" (PDF). 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011. 
  72. ^ a b "Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu". 3 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2006. 
  73. ^ "Multitree | The LINGUIST List". linguistlist.org (İngilizce). 4 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2023. 
  74. ^ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995
  75. ^ Linguistik List Language Search - Zaza-Gorani
  76. ^ "Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021. 
  77. ^ "Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması". 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011. 
  78. ^ "İran Dilleri". 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. 
  79. ^ "THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES" (PDF) (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Nisan 2013. 
  80. ^ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
  81. ^ Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. s. 255
  82. ^ Ozek, F., Saglam, B., & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. Applied Linguistics Review. ISO 690
  83. ^ Zazaki 11 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Omniglot
  84. ^ "Ethnologue Languages of the World". 28 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. 
  85. ^ a b c d Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  86. ^ "Documentation for ISO 639 identifier: zza". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2013. 
  87. ^ a b c d Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  88. ^ a b Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  89. ^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  90. ^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  91. ^ a b Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  92. ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  93. ^ مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.
  94. ^ Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
  95. ^ Pierre Lecoq. 1989. "Les dialectes caspiens et les dialectes du nord-ouest de l'Iran," Compendium Linguarum Iranicarum. Ed. Rüdiger Schmitt. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. Pages 296–314.
  96. ^ Oranskij, Iosif Mikhailovich. “Zabānhā ye irani [Iranian languages]”. Translated by Ali Ashraf Sadeghi. Sokhan publication (2007).
  97. ^ a b "Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması" (PDF). 31 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  98. ^ a b c d e Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114, 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Aralık 2023 
  99. ^ a b c Keskin, Mesut (2015), Zaza Dili, 1 (1), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, ss. 93-114, 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Aralık 2023 
  100. ^ a b Özer, Osman (2016). Mevlid Ahmed-i Hasi. İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-605-65457-0-2. 
  101. ^ a b C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
  102. ^ Dr. Zülfü Selcan, Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama 11 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Berlin, 05.11.2011
  103. ^ Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979
  104. ^ Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198
  105. ^ Bozbuğa, R. (2014). Bilinmeyen Halk: Zazalar . Akademik Hassasiyetler, 1 (1), 50-68 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademik-hassasiyetler/issue/56457/784689 25 Kasım 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  106. ^ Bilal Zilan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2016, 200 sayfa. & Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Vate Yayınları/Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, s.1-2
  107. ^ Ahmet Kayıntu, "Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.
  108. ^ Arslan, Mehmet (2019). "Molla Abdulkadir Muşeki`nin Mevlidi (Metin ve İnceleme)". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2024. 
  109. ^ "Zazaca seçmeli ders oluyor 20 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Hürriyet, 29 Aralık 2011.
  110. ^ Söylemez, İsmail (2011). "Geçmişten Günümüze Zazaca Dergiler: Kronoloji, Sorunlar ve Çözümler". I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2024. 
  111. ^ "İlk Zazaca Gazetenin Son Manşetinin Ardından" 23 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bianet, 19 Ağustos 2017. (erişim: 19.06.2021)
  112. ^ Kortlandt, Frederik (2016). "Balto-Slavic and Indo-Iranian" (PDF). Baltistica. 13 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Şubat 2024. 
  113. ^ Sihler, Andrew L. (1995). New Comparative Grammar of Greek and Latin (İngilizce). Oxford University Press. ss. 402-424. ISBN 0-19-508345-8. 
  114. ^ Kristiansen, Kristian (2009). "Proto-Indo-European Languages and Institutions: An archaeological Approach" (PDF). Proto-Indo-European Languages and Institutions. University of Göteberg. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  115. ^ Kortlandt, Frederik (1989). "The Spread Of The Indo-Europeans". Hochschulschriftenserver. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. 
  116. ^ "The Behistan Inscription". 13 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016. 
  117. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016. 
  118. ^ "Glosbe Çeviri Sözlük". 23 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2019. 
  119. ^ Welat Ramînazad, Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî), Sinemaya Serbixwe, 29 Eylül 2020 19 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (erişim: 19 Mayıs 2021)
  120. ^ Kırmancca (Zazaca)’da İlk Kısa Film, AKnews 19 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kaynağından aktaran: zazaki.net, 23 Şubat 2010 (erişim: 19 Mayıs 2021)
  121. ^ Zazaca filme uluslararası birincilik, Rûdaw Türkçe, 5 Aralık 2017 19 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(erişim: 19 Mayıs 2021)
  122. ^ "2018 - Ödül Alanlar". Ankara Film Festivali. 2018. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  123. ^ "Ankara'da 'Renksiz Rüya'ya altı ödül". Milliyet Sanat. 30 Nisan 2018. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  124. ^ "Renksiz Rüya filmi 29. Ankara Uluslararası Film Festivali'nden 6 ödülle döndü". T24. 29 Nisan 2018. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  125. ^ "Ankara'nın en iyisi 'Renksiz Rüya'". Hürriyet. 29 Nisan 2018. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  126. ^ "Yönetmenliğini Veli Kahraman'ın yaptığı 'Ana Dilim Nerede' filmi 34. Moskova Film Festivali 'Perspektifler' yarışmalı bölümünde yarışacak". 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2021. 
  127. ^ ""Ana Dilim" Moskova'da ödül arıyor". CNN Türk. 6 Haziran 2012. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  128. ^ "Altın Portakal ödülleri sahiplerini buldu". Dünya. 12 Ekim 2013. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  129. ^ "Geleneksel Farkli Dil Ve Lehçelerde Yayin". Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Başkanlığı. 18 Aralık 2002. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  130. ^ "Farkli Dil Ve Lehçelerde Yayin - Ilk Zazaca Yayin". Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Başkanlığı. 11 Haziran 2004. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  131. ^ Emek, Burak (17 Ocak 2024). "Zazalar TRT'den kanal istedi". İhlas Haber Ajansı. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  132. ^ "Zazalar Kendileri İçin Özel Kanal İstedi". Mynet. 17 Ocak 2015. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  133. ^ "Zaza, Laz, Gürcü kanalı başvurusu". Hürriyet. 3 Şubat 2009. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  134. ^ "Zaza, Laz ve Gürcü dillerinde TV talebi". Haber 7. 2 Şubat 2009. 19 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  135. ^ "Yayın Hayatına Başlayacak Olan Zaza TV Tanıtıldı". 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2022. 

Okuma listesi

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
 
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü
 
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Zazaca&oldid=34482935" sayfasından alınmıştır