Tongra boyu
Bu maddenin konusu kayda değerlik yönergelerini sağlamayabilir. Konudan bağımsız ve güvenilir kaynaklar kullanarak maddeyi geliştirebilir ve kayda değer olduğunu ispat edebilirsiniz. Maddenin kayda değerliği kanıtlanamazsa Vikipedi'nin silme politikası gereğince hızlı silinmesi, kayda değerliği tartışmalı ise silinmeye aday gösterilmesi yerinde olacaktır. Kaynak ara: "Tongra boyu" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR Bu madde Ağustos 2022 tarihinden bu yana işaretli olarak durmaktadır. |
Tongra boyu (Eski Türkçe: 𐱃𐰆𐰭𐰺𐰀[1] (toŋra), Eski Çince: 同羅[2], Pinyin: Tóngluó), Tula nehrinin kuzeyinde ömür sürmüş Dokuz Oğuzların savaşçılıklarıyla bilinen bir boyudur.[3]
Etimoloji
değiştirKaşgarlı Mahmut'un Dîvânu Lugâti't-Türk adlı eserinde toŋra/tuŋra "bedendeki kir" anlamına gelmektedir. Türkiye Türkçesinde donra, halk ağızlarından aynı anlamda resmî dile eklenmiştir.[4] Fakat sözün Tongra boyu ile ilişkili olup olmadığı bilinmemektedir ve destekleyecek herhangi argüman bulunmamaktadır. Bir boya bu manada bir adın verilmesi olası görünmemektedir. Yalnızca tarihi kayıtlarda Tongra atlarının Bayırkularınkine ve Yento'nunkilere benzediği geçmektedir. Bayırku atları kara benekli gri atlardır ve Yento atları da benzer şekilde kara yeleli gri donlu atlardır.[5] Tarihte Türk boyları atlarına göre isimlendirilmiştir. Bunlardan biri Hun boylarından Ala Yundlu boyudur. Şayet, eğer Tongra boyunun kara benekli atlarının derileri lekeli varsayıldıysa, atlarının derisine göre bu şekilde adlandırılmış olabilirler.
Tarihi
değiştirTongra boyu gerek geleneklerinin benzerliğiyle gerekse siyasi yetkinlikleriyle Göktürklerde önemli bir yere sahipti.[3][5] Dokuz Oğuz boylarından biri olup yine bir Doğuz Oğuz boyu olan Bugularla yakındılar. 609 yılından sonra, Chola Kağanın Tölesleri yağmalaması üzerine Bayırkular ve Uygurlar ile birlikte isyan ettiler.[5] Daha sonra Ashina Sheer ile İllig Kağan'ın oğlu tarafından yönetilmişlerdi.[2] Fakat 627 yılında kış sert geçince diğer boyların da katıldığı isyanlarla İllig Kağan'ın oğlu Yüku Şad yönetimden düşürüldü. 628'de Doğu Göktürk Kağanlığı siyasi gücünü kaybetmeye başlayınca 629'da Çin'e elçi gönderdiler.[3][5] Aynı yıl kağanlığını ilan eden İnanç'a tabi oldular. Uygurlar ve Yentolarla Aşina Ssu-mo'ya saldırdılar.[5] Tarih 645'i gösterdiğinde İnanç'ın vefatı üzerine kardeşini öldürüp tahta geçen Tomi Kağan; Tongra, Bugu ve Uygur boylarınca mağlup edilmiştir. Dokuz Oğuzlar tarafından beğenilmeyen Tomi Kağan'dan sonraki yeni kağan ise Çin'e kaçarak kağanlığa son vermiştir.[5] Ardından 646'da dağılan kağanlıktaki bütün boylar elçi göndererek Çin'e tabi oldular.[3][5] Yalnızca Tongralar ve Bugular Çin'e bağlanmamak için çaba göstermişlerdi, fakat başaramadılar.[5]
Çin hakimiyeti altında da Tongralar rahat durmamış ve Bugular, Bayırkular ve İzgiller ile 660 yılında isyan etmişlerdir. Çinli general ile üç savaş gerçekleşmiş üçü de kaybedilmiştir, boy liderleri öldürülmüştür. Fakat Tongralar yine zaptedilememiştir. Bundan bir yıl sonra Bugular ile Tongralar, Uygurlarla birlikte hareket etmişlerdir. Dokuz Oğuz boyları Çinle savaşmışlardır. Fakat bu savaşı kaybetmişlerdir. 685 yılında Tongralar ve Bugular önderliğinde yeniden isyan edilmiştir fakat bu savaş da kaybedilip boy liderleri ölümle cezalandırılmıştır. Tongraların Çinlilerin tebaasından çıkması Kapgan Kağan'ın tahta geçmesiyle oluyor. Kapgan Kağan Dokuz Oğuz boylarını yenerek kendine bağlıyor.[5]
İkinci Göktürk devleti döneminde Kapgan Kağan'ın baskıcı politikaları çeşitli Türk boylarını isyana sürüklemiştir.[5] Tongaralar 716'da diğer boylarla birlikte isyan etti. Tonga Tegin'in cenaze töreninde pusu kurdular. Göktürklerden 10 asker bu baskında hayatını kaybetti.[3] Tongralar daha sonra göç edip Bugularla birlikte tekrar Tang Hanedanlığına bağlandılar.[5]
Tongra boyu kısa süre sonra Hıtaylarla yakınlaştı. Çinlilerin Buguların da içinde olduğu Göktürk baskın planını öğrendikten sonra yemek sofrasında gerçekleştirdiği ve kayıtlara göre 1000 kişinin üzerinde ölünün bulunduğu suikast ile Tongralar ile Bayırkular korkuya kapılmıştı.[5]
Son Kağan döneminde Tongraların başı Sağ Yabgu makamına geldi. Ozmış Kağan kaybedince Sağ Yabgu tekrar Çin'e tabi olacak ve Tang Hanedanlığında çeşitli önemli makamlara sahip olup bir zamanlar iyi ilişkiler kurduğu Hıtaylara ve Uygurlara karşı savaşacaklardı. Uygurlar tarafından yenilince dağılmışlardır.[5] Liderleri A-pus-sse Karluklara sığınmışsa da Çin'e teslim olup öldürüldü.[3] Kalan boyları Hsilerle ve Kıtaylarla An Lushan'ın boyunduruğuna girdi ve bu grup Yehloho adını aldı.[5]
756 yılında Tang komutanı Koşu Han ile birlikte çıkan isyanda Tang ordusunu mağlup ettiler ve Tang'da da iç karışıklarda bulundular. Tongralar, Bugular ve Göktürkler ile birlikte An Lushan komutası altında Aşina Tsungli'ye hizmet ediyordu. Bu tarihlerde çok büyük bir iç karışıklık çıktı. Tang bu iç karışıklığı bastıramamıştı. Ve Aşina Tsungli, An Lushan'ın komutuyla teslim oldu. Ayaklanmayı Uygurlar bastırmak için yardım etti. Bu ayaklanmadan sonra Tongralara saldırılmış ve Tongralar için kötü sonuçlanmıştır.[5]
An Lushan'dan sonra Göktürklerin ve Hsilerin de katılımıyla Tongralar, Sui-yang'a karşı hücum ettiler. Bağımsızlıklarına düşkünlüklerinden Shih Ssuming'e bağlanmayı reddettiler ve bunun üzerüne yağmalanıp göç etmek zorunda kaldılar. O tarihten sonra da kendilerine tarihi kayıtlarda sık rastlanmadı.[5]
Kaynakça
değiştir- ^ "Türk Bitig: Bilge Kağan Anıtı Metni". www.turkbitig.com. 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ a b Koç, Dr. Öğr. Üyesi Hayrettin İhsan (Temmuz 2019). Prof. Dr. Zafer ÖNLER ARMAĞANI. Tiele 鐵勒 ve Tölish I. ss. 395-455. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ a b c d e f "Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları - Ahmet Taşağil". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. s. 113-117. ISBN 9786059241373. 27 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ Gül, Ekrem (2014). Türkçe sözlüğe halk ağzından girmiş kelimeler ve kökenleri ( A-G ) (Thesis tez). s. 275. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Kirilen, Melike; Kirilen, Gürhan (29 Mayıs 2022). "ÇİN KAYNAKLARINDA TONGRA BOYU". Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi. 6 (1): 123-145. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.