Urartular

Urartular (Urartuca: Biainili), başkenti Tuşpa (Van) olan tarihi krallık. Urartu Devleti en güçlü döneminde (M.Ö. 8.-7. yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu Bölgesi, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi.

II. Sarduri egemenliğinde, M.Ö. 743'te Urartu İmparatorluğu'nun en geniş sınırları.

Coğrafya

Urartu M.Ö. 9. yy.
Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu

Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adı 'Tosp', Urartucadaki "Tuşpa" adından türemiştir. Van Gölü'nden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki göl de Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsçası "Deryaçe" yani "Küçük Deniz" anlamındadır. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.

Tarih

M.Ö. IX. yüzyıl sonu - VIII. yüzyıl başında Urartu	I. Argişti döneminden kalma yazıtın kopyası
Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'daki Erebuni Müzesi'nde sergilenen tablet.

Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre M.Ö. 13-9. yüzyıllar arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. M.Ö. 13. yüzyılda Urartuların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağı'na girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyla birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde M.Ö. 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık MÖ 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'nin idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. M.Ö. 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamış, bu yüzyıldaki İskit ve Med akınları Urartu'ya büyük zarar vermiştir. Ayrıca Babiller kaynaklarında da İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir. M.Ö. 612'den itibaren herhangi bir etki gösteremeyen Urartular, M.Ö. 590 yılında İran'dan gelen Medler tarafından yıkıldı. Bölgenin adı, M.Ö. 6. yüzyılın sonlarıyla birlikte Ahameniş kaynaklarında Urartu yerine "Armina" olarak geçer. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.

Urartu Devletinin Kuruluşu

Urartu Devletinin kuruluşunu tamamlar tamamlamaz, özellikle I. Sarduri, Menua ve I. Argişti’nin saltanatları süresince, yayıldıkları sahanın (doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran) nasıl en güçlü siyasi birliği haline geldiğinden ve hakim olunan coğrafi alanın genişlemesinden dolayı giderek artan insan-doğal kaynak ihtiyacını karşılayabilmek için çevresindeki krallık ve prenslere yönelik aralıksız seferler düzenlendiğinden bilinmektedir. Urartu Devleti'nin kuzey politikasının nedenlerine, ayrıntılarına, bu toprakların nasıl ve ne zaman Urartu’ya katıldığı ve konfederasyonların birleşik hareket etme arzularının artması, merkezî devlet sisteminin kurulması için ilk aşamayı oluşturmuştur. M.Ö. 9. yüzyılda (M.Ö. I. bin yılın başlarında), konfederasyonlar birleşerek Urartu Devleti’ni oluşturmuşlardır. Aslında bu devre bir geçiş sürecidir. Urartu Devleti için merkezî sisteme yönelik ilk organizasyonlar Lutipri döneminde başlamıştır. Lutipri (M.Ö. 880–860) devri olayları hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Ancak Asur kralı II. Asur Nasirpal (M.Ö. 883–859)’in 2. saltanat yılı yazıtlarından anlaşıldığına göre Asur’a vergi vermek zorunda kalmıştır. Söz konusu vergilerin bu ülkeye ulaştırılmasını da Lapturi üstlenmek zorunda kalmıştır. Lutipri’den sonra, Urartu tahtına Aramu (Arame) (yaklaşık M.Ö. 860–840) geçmiştir. Bu kral hakkındaki bilgilerimiz Asur kralı III. Salmanassar (M.Ö. 858–824)’ın sefer kayıtlarına dayanmaktadır.

I. Argişti devri

M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu
Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu

Ana madde: I. Argişti

I. Argişti iktidarı döneminde Urartular askerî ve ekonomik açıdan tam bir zirve noktasına eriştiler. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.

Argiştihinili

Ana madde: Argiştihinili

Argishtihinili (Urartuca: URU AR-gi-iş-Ti-Ni-hi-Li), eski bir Urartu şehir devletidir. M.Ö. 8-6. yüzyıllarda Urartuların Kafkaslar'a doğru yayıldığı I. Argişti döneminde Urartu Devleti'nin başşehri olarak kuruldu ve I. Argişti'nin onuruna şehre Argiştihinili adı verildi. Argiştihinili, Armavir kentinin 15 kilometre güneybatısında bulunan Argiştihinili Kalesi kalıntıları, Nor-Armavir ve Armavir-Merkez köyleri arasında Aras nehrinin kıyısında Ermenistan'da yer almaktadır.

Argiştihinili kentinin kalıntıları arsında yer alan müze binaları
Ermenistan-Armavir Etnografya Müzesi

	Yukarıda: En parlak çağında Argiştihinili şehrinin planı; Solda:Argiştihinili-Armavir antik şehrinin yer aldığı tepe; Sağ tarafta ise: Kral I. Argişti anısına konulan Dikilitaş görülmektedir.

Argişti'nin Aras Nehri ile onun bir yan kolu olan Kasakh Nehri arasında sulama kanallarından oluşturduğu ağ şehir ile aynı zamanda inşa edilmişti. Bugün hâlâ bâzı kanallar gözle görünebilmektedir. Bu kanalların açılması 160.000 m³ toprağın yerinden çıkarılmasını gerekli kılmıştı.

Argiştihinili mahalli
Nor-Armavir arkeolojik araştırmaları kayıtları.

Sayılar: 1. Batı tahkimatı (Nor-Armavir yakınlarında bir tepecik) 2. Doğu tahkimatı (Armavir etrafında bir toprak yığını) 3. İç-Şehir 4. Dış-Şehir 5. Argiştihinili kırsalının yaklaşık sınırları. 6. Sulama kanalları. 7. Argiştihinili'nin harabeleri üzerine yaklaşık 200 sene sonra inşa edilen Eski-Armavir sınırları.

Argiştikhinili'nin temellerinde bulunan Urartuca çivi yazısı kitâbeler

Tercüme: Menua oğlu I. Argişti konuşuyor. Heybetli bir kale inşa ettim ve ona kendimden bir isim verdim: Argiştihinili. Arazi el değmemiş, bakımsız ve çoraktı. Üzerinde hiçbir şey inşa edilmemişti. Üstünde akan ırmaklardan tam dört tane kanal inşa ettim. Daha sonra üzerinde üzüm bağları ile meyve bahçeleri birbirlerinden ayrıldılar. Orada pek çok cesaretli girişimlerde bulundum ve büyük başarılar elde ettim... Menua oğlu I. Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.

Tercüme: İlâh Ḫaldi'nin azamet ve ululuğu sayesinde Menua oğlu I. Argişti, bu su kanalını inşa etti. Arazi tamamen ıssız ve tenha idi, üzerinde yaşayan kimse yoktu. I. Argişti bu sulama kanalını yüce Ḫaldi'nin lütufları ve yardımları sayesinde yaptı. Menua oğlu I. Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.

Urartu kronolojik tarihçesi

Urartu Kralı	Kullandığı Türev İsimler	Babasının adı	Hükümdarlık süresi (M.Ö. ..)	Açıklamalar	Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan (M.Ö. ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri
Aram	Arame, Aramu, Arama		M.Ö. 859 —  M.Ö. 844	Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Urartu Devleti'nin kralı.	II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859)
Lutipri			M.Ö. 844	I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir.	III.   Şulmanu-Aşared (III.  Salman-Asar, M.Ö. 858 —  M.Ö. 824)
					III.  Salman-Asar, (III.   Şulmanu-Aşared, M.Ö. 858 —  M.Ö. 824)
I. Sarduri	Siddur, I. Seduri, I. Sarduri	Lutipri oğlu	M.Ö. 844 — M.Ö. 828	Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Van Kalesi-Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir.
İşpuhini	İşvuin	I. Sarduri oğlu	M.Ö. 828 —  M.Ö. 810	Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı.
					V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı) M.Ö. 823 —  M.Ö. 811)
					III. Adad-Nirari (M.Ö. 810 —  M.Ö. 805)
Menua	Mina	İşpuhini oğlu	M.Ö. 810 —  M.Ö. 786	M.Ö. 820 — 810 yılları arasında babası İşpuhini ile eş-naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti.
					Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: Aslında bir Med prensesi olan Şammuramat, V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasi yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; M.Ö. 805 —  M.Ö. 783)
I. Argişti		Menua oğlu	M.Ö. 786 —  M.Ö. 764	I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
					IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman;  IV, M.Ö. 783 —  M.Ö. 772)
					III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — M.Ö. 755)
II. Sarduri	II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri	I. Argişti oğlu	M.Ö. 764 — M.Ö. 735	Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu.
					Aššur-Nirari V (Asur'u Kurtarmak için Gelen Kral M.Ö. 754 —  M.Ö. 745)
					III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö. 744 — M.Ö. 727)
I. Rusa		II. Sarduri oğlu	M.Ö. 735 —  M.Ö. 714	Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti.
					V. Şulmanu-Aşared (V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman  ; M.Ö. 727 —  M.Ö. 722)
					II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon, Gerçek Kral, M.Ö. 722 —  M.Ö. 705)
II. Argişti		I. Rusa oğlu	M.Ö. 714 —  M.Ö. 685	Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı.
					Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 —  M.Ö. 681)
II. Rusa		II. Argişti oğlu	M.Ö. 685 —  M.Ö. 639	Ağrı Dağı'nın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartular'a eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı.
					Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 —  M.Ö. 669)
					Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal, Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 —  M.Ö. 627)
III. Sarduri	III.  Siddur, III.  Sardur	II. Rusa oğlu	M.Ö.﹖639 —  M.Ö.﹖625	Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartuları zayıflattılar ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi.
					Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, M.Ö. 627 — M.Ö. 623)
IV. Sarduri	IV.  Siddur, IV.  Sardur	III. Sarduri oğlu	M.Ö.﹖625 —  M.Ö.﹖620	Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır.
					Sin-Şumu-Lişir (Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 —  M.Ö. Kasım 626)
					Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 —  M.Ö. 612)
Erimena	Erimen, Ermina		M.Ö.﹖620 —  M.Ö.﹖605	Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur.
					II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su (Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 —  M.Ö. 609)
					Asur Devleti ortadan kalktı.
III. Rusa		Erimena oğlu	M.Ö.﹖605 —  M.Ö.﹖M.Ö.﹖595
IV. Rusa		III. Rusa oğlu	M.Ö.﹖595 —  M.Ö.﹖585	Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı.

Ayrıca bakınız: Urartu kralları listesi

Dil ve yazı

Urartu Çivi Yazısı
Mektup karşılaştırılması		Urartuca tablet
Asurca	Urartuca
Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmî mühürü olup Teişebaini'de bulunan tabaka.

Ana madde: Urartuca

Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'unun Kuzeydoğu Kafkas dillerine benzer. Ancak tek bir çalışma sonucu varılan bu iddia gerek ses ve morfolojik karşılaştırmalar gerekse de kelimelerin etimolojisi gibi dilbilimsel birçok yönden özellikle Kafkas dilleri uzmanı R. Smeets’in 1989 yılındaki çalışmasında reddedildi. Kuzeydoğu Kafkas dilleri genetik bir akrabalık için çeşitli öneriler vardır, ancak bunların hiçbiri genel olarak kabul görmemektedir.

Yazı olarak kendine has bazı karakteristik özellikler gösteren çivi yazısı ve bazı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti, çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmıştır. Urartuların devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları, ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. 7. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bazı idarî yazışmalarda kullanılmış tabletler, kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.

M.Ö. 8. yüzyıl sonları M.Ö. 7. yüzyıl başlarında Urartu		II. Sargon devri kitabesi
Sol taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak M.Ö. 714'te Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi.

Din ve tanrılar

Ana madde: Urartu Dini

Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani), Urartuların ana tanrısı idi. İsim olarak kökeni M.Ö. 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (fırtına tanrısı) Hurri kökenli olup Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititlerdeki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular, büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.

Âyinler

Ana madde: Âyin

Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'ndeki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşâ edilmişti. Araştırmacı bilim insanları, benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşfetmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında 4.000"in üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bâzı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı ve Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet de ortaya çıkarıldı.

Urartu dinî sanatını yansıtan kabartma ve heykeller

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi		Ḫaldi'nin Freski
Ḫaldi'nin Kabartması	Kabartmasının Tasviri
Sol taraf: Erebuni Kalesi Müzesi'nde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba		Teişeba'nin Bronz Heykelciği
Teişeba Rölyefi	Teişeba Tasviri
Sol taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesi'nin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu fırtına ve savaş tanrısı Teişeba'nın alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ taraf: Teişebaini'deki kazılarda ele geçirilen Urartu fırtına ve savaş tanrısı Teişeba'nın bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi.

Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri
Urartu tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın kabartmaları		Adilcevaz Kef Kalesi rölyefi Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.
Yüce Kâinat Tanrısı Ḫaldi	Fırtına Tanrısı Teişeba
Orta ve sol taraf: Erebuni Kalesi Müzesi'nde bulunan Urartu tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın kabartmaları, Erivan, Ermenistan. Sağ Taraf: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara).

Urartu tanrılarının tasvir ve rölyefleri

Başlık	Görüntü	Temsil ettiği kişilik	Kaynağı	Kurban miktarı
Ḫaldi		Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir arslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir.	Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir antik kentine dayandırılmaktadır.	Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi.
Teişeba		Fırtına, rüzgâr, gök gürültüsü, yağmur ve savaş tanrısı olan Teişeba, genellikle arslan ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir.	Babilliler-Asurlular Panteon'unda fırtına tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice) adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir.	Bayramlarda kendisi için sekiz sığır ile 12 koyun kurban edilirdi.
Şivini		Güneş tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir.	Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir.	Bayramlarda kendisi için dört sığır ile sekiz koyun kurban edilirdi.

Urartu dinî ritüellerinde kullanılan kazan örnekleri

Âyinlerde kullanılan bir kazan	Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea
Sol taraf: Tanrı ve tanrıça başlıklı tutacak yerleri bulunan dinî ritüel kazanı, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara. Orta: ve Sağ taraf: Dinî ritüellerde kullanılan kazanlar üzerinde tutacak kulp maksadıyla yer alan, Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea'nın bronz heykelcikleri, İstanbul Arkeoloji Müzeleri.

Kilden yapılma çömlek	Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar
Sol taraf: Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Kızıl-Tepe (Karmir-Blur) ve Erebuni Müzeleri, Erivan. Orta: ve Sağ taraf: Kanatlı ve boğa başlı tanrı figürleriyle süslü dinî ritüellerde kullanılan kazanlar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.

Cenaze törenleri

Cenaze törenleri bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar, Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer ve bronz eşyalar da bulunmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir hayata inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartularda yaygın cenaze şekli, cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem, öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Van Kalesi-Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.

Urartu tapınak ve kurban yerleri
Sol Taraf: Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının kurban kesme yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi.

Ölü gömme

Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı yastık, çanak, çömlek gibi eşyalar konulurdu.

Urartu (Ararat) dinlerinin diğer inanç bileşenleri
Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve sağ taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni müzelerinde korunan taş putlar.

Urartu tanrıların kaynakları

№	Tanrının adı	Resimle tasviri	Cinsiyeti	Kurbanlık boğa adedi	Kurbanlık koyun adedi	Temsil ettiği kişilik ve menşeî
1	Ḫaldi		Erkek	17	34	Evren
2	Teişeba		Erkek	6	12	Fırtına ve Gök
3	Şivini		Erkek	4	8	Güneş
4	Hutuini		Erkek	2	4	Savaş ve Zafer
5	Turanj		Erkek	1	2	Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu)
6	Уа		Erkek	2	4
7	Nalaini		Erkek	2	4
8	Şebitu		Erkek	2	4
9	Arsimela		Erkek	2	4
10	Anapşa		Erkek	1	2
11	Diduaini		Erkek	1	2	Sığır tanrısı hâmîsi
12	Şelard		Erkek	1	2	Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay tanrısının muadili olan Urartu Ay Tanrısı
13	Ḫaldi ve Silah		Erkek	1	2	Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh
14	Atbini		Erkek	1	2
15	Kvera		Erkek	1	2	Gürcü tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir, ilahiler seslendirilir, tabiattaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi).
16	Elipri		Erkek	1	2
17	Taraini		Erkek	1	2
18	Adaruta		Erkek	1	2
19	Irmuşini		Erkek	1	2	Şifâ
20	ILU aluše uruliliue šiuali		Erkek?	1	2
21	Alaptushini		Erkek	1	2
22	Erina		Erkek	1	2
23	Splintleme		Erkek	1	2
24	Unina		Erkek	1	2
25	Airaini (Prinç)		Erkek	1	2	İlâhiyat Mağaraları Tanrısı
26	Zuzumaru		Erkek	1	2
27	Hara		Erkek	1	2	Yol
28	Araz		Erkek	1	2
29	Ziukuni		Erkek	1	2
30	Şerefe		Erkek	1	2
31	Artsibedini		Erkek	1	2
32	Arnie		Erkek	1	2	Dağ
33	Haldievo iniriašie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
34	Haldievo alsuišie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
35	Haldievo dirušie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
36	Haldiler (Kâinat'ım) Orduları		Erkek	2	4	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
37	Teişeba ve Ev Sahibi		Erkek	2	4	Teişeba ile bir de üç olan tanrı
38	Artuharasau		Erkek	2	34
39	AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı)		Erkek	1	2	Van Gölü'nün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı)
40	Cumeni		Erkek	1	2
41	Tuşpa Tanrısı		Erkek	1	2
42	Ḫaldi (Yüce Kâinat) tanrıları			1	2
43	Artsuniuini şehir tanrıları			1	2
44	Haldievo dašie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
45	Kürk		Erkek	1	2
46	Ḫaldiler (Kâinat'ım) ve Kapısı			1	2
47	Teişeba ve Eridu şehrin kapısı			1	2
48	Şivini ve Uişini kentinin kapısı			1	2
49	Eliahu		Erkek	1	2
50	Haldievo Arnie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
51	Haldievo ašmašie		Erkek	1	2	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
52	Ḫaldi (Yüce Kâinat) Tapınağı Tanrısı			1	2
53	Talapura		Erkek	1	2
54	Kilibani		Erkek	1	2
55	Eban		Erkek	1	2	Yeryüzü
56	Sınır (Dağ?)		Erkek	1	2
57	Suining		Erkek	1	2	Su ve Denizler
58	Athananau tanrıları			2	14
59	Tanrı …		Erkek	2	14
60	ILANI Gamruti		Erkek?	4	18
61	Haldievomu nirible		Erkek		4	Ḫaldi (Yüce Kâinat) ile bir de üç olan tanrı
62	Niche kentinin kapısı				2
63	Babanov		Erkek		10	Dağlık Ülke
64	Arubaini		Kadın	1	1	Ḫaldi'nin Karısı
65	Huba (Hubata)		Kadın	1	1	Teişeba'nin karısı
66	Tuşpuea		Kadın	1	1	Şivini'nin karısı
67	IAA		Kadın	1
68	Aia		Kadın	1
69	Sardi		Kadın	1		Venüs tanrısı eşdeğeri.
70	Tsinuardi		Kadın		2	Doğurganlık ve fiziksel aşk
71	Iphari		Kadın		2
72	Bartz		Kadın		1
73	Siliana		Kadın		1
74	Arçha		Kadın		1
75	Adia		Kadın		1
76	Map		Kadın		1
77	Ain		Kadın		4
78	Ardi		Kadın		2
79	Inuanau		Kadın		17

Dinî mânâlar içeren hayât ağacı ve yılan rölyefleri

Miğfer, fildişi, silindir mühür ve freskler üzerine resmedilmiş hayat ağacı ve yılan görüntüleri
Urartu Kralı II. Sarduri'nin miğferi
Sol Taraf: Teişebaini yakınlarında Kızıl-Tepe/Karmir-Blur'de yapılan kazılarda ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü bir miğfer. Üzerinde: "Argişti oğlu Sarduri bu miğferi ilâh Ḫaldi'nin adına ithaf eder," diye yazmaktadır. Sağ taraf: Kask üzerinde, kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motifleri içeren bir kesit. (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan).		Sol taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oymacılık sanatı, Toprak-Kale (Rusahinili), Van. Türkiye'de ilk kazılar 1879 yılında İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan bu kazılarda, kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır. Orta: (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Kızıl-Tepe/Karmir-Blur, Erivan): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür. Sağ taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe.

Ayrıca bakınız: İlâh, Tanrı ve Din

Siyâsî ve kültürel ilişkiler

Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahallî beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.

Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası
M.Ö. 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup kabartma üzerinde M.Ö. 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta Asur Kralı III. Şalmaneser, kendi görüntüsünün Nairilileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak M.Ö. 858 yılındaki savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı).

Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kral unvanları, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler, Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni şekiller almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.

Urartu sanatı

Urartu sanat eserlerine ait çeşitli örnekler			Urne
Sol: Okluk. Orta: Duvar içinde yer alan bir fresk. Sağ: Tanrıça Arubaini (Arubani, Uarubaini, Uarubani; Urartu: D 'a-(a-) RU-BA-(I-) Ni / UA-RU-BA-Ni) - Yüce Kadın Tanrı (Ḫaldi'in karısı) Bronz Heykelciği; Teişebaini, Ermenistan Tarihi Müzesi.			Damar delikleri bulunan bir urne, Kızıl-Tepe (Karmir-Blur, Erivan), Erebuni Müzesi.

Duvar resimleri

Mezopotamya'da kültürlerinde popüler olan duvar resimlerine benzer bâzı renkli duvar resimleri Erivan-Erebuni Kalesi içerisinde korunarak günümüze dek ulaşmayı başarmışlardır. Antik Yakın Doğu sanatının şaheserleri arasında yer alan bu resimlerden bâzıları Erivan'da Erebuni Müzesi'nde teşhir edilmişlerdir.

Erivan-Erebuni Kalesi'nde bulunan duvar resim parçacıkları

Çanak-çömlek ve oymacılık

Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.

Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan.
Sol taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs.

Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri
Sol taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi.		Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri.		Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı.

Taş ve seramik eşyacılık

Yapılan kazılarda umulanın aksine sadece birkaç taş rölyefler ve heykelcik bulunabilmiş, Türkiye'de sadece birkaç adet taş kabartma kalıntısı ele geçirilebilmiştir. Geri kalanlar ise muhtemelen Urartu'nun çöküşünden sonra tamamen ortadan yok olup gitmiştir. Bununla beraber Türkiye'de bol miktarda kap-kaçak ve çanak-çömlek ele geçirilmiştir.

Taş ürünler		Seramik ürünler
Ermenistan'da (Karmir-Blur/Kızıl-Tepe) Teişebaini'de ve Türkiye'de Van'da yapılan kazılar sırasında bulunan taş ve seramik eserler.
(Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan iki tane taş kutu. Sağdaki griffon ve kanatlı güneşi andırıyor. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Erivan.)		Sol taraf: (Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan ayakkabı şeklindeki seramik içki kâsesi. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Erivan.) Sağ taraf: Van'da bulunan içki içmek için kullanılan hayvan boynu şeklindeki seramik kap. (İstanbul Arkeoloji Müzesi.)

Kalkanlar

Van Gölü ve Teişebaini çevresinde bulunan kalkanlar, sergilenmek üzere British Müzesi ile Berlin Müzesi'ne götürüldüler. Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılarda da On Dört adet kalkan ele geçirilmiştir.

Argişti'nin kalkanı		II. Sarduri'nin kalkanı
Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılar sırasında bulunan kral kalkanları Ermenistan-Erivan Ulusal Tarih Müzesi'nde segilenmektedir.
Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Menua oğlu Argişti aittir. Yüce ilâh Ḫaldi bu kalkanı Menua oğlu Argişti'ye verdi. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların krokisi görülmektedir.		Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Argişti oğlu Sarduri'ye aittir. Yüce ilâh Ḫaldi bu kalkanı Argişti oğlu Sarduri'ye verdi. Argişti oğlu Sarduri, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların resmedilmiş hali görülmektedir.

Okluklar

Urartu arkeolojik kazıları neticesinde Teişebaini bölgesinde bronzdan yapılmış ve dış yüzlerinde askerlerin kabartma görüntüleri yer alan üç adet okluk (okların muhafaza edilmesi ve taşınması maksadıyla kullanılan kılıflar) ele geçirildi. Bunlardan bir tanesi Hermitage Müzesi'nde, diğeri ikisi ise Ermenistan Ulusal Tarih Müzesi'nde sergilenmektedir.

Kraliyet Oklukları
Sol taraf: Menua oğlu I. Argişti'nin okluğu; Sağ taraf: I. Argişti'nin oğlu II. Sarduri'nin okluğu.

Arkeolojik siteler ve kazılarla incelenmiş önemli merkezler

Urartu Tarım Aletleri
Sol taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ taraf: Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri.

Urartu Hububat Öğütücüsü
Hububat Öğütücüsü (Argishtikhinili).

Teişebaini Kalesi kazılarında ele geçirilen I. Argişti dönemine ait bronz başlık kalıntısı.

• Tuşpa (Van Kalesi)
• Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
• Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
• Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
• Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
• Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
• Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
• Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
• Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
• Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
• Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
• Kefkalesi: Saray, tapınak
• Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
• Iğdır: Mezarlık
• Oşakan / Ermenistan
• Arin-Berd (Erebuni)
• Armavir-Blur (Argiştihinili)
• Karmir-Blur / Kızıl-Tepe (Teişebaini URU)
• Horom
• Bastam (Rusai URU.TUR)
• Haftavan Tepe
• Hasanlu
• Yoncatepe akrpol ve nekropolü

Argiştihinili antik kenti harabeleri

Ana madde: Argiştihinili

Argisztihinili, 5×2 km² planı ile boyutları dikdörtgen şeklinde inşa edilmişti. Batı ve doğu bölgelerinde şehre ait yapılar tepeler de büyük bir kale bulunmaktadır. Argisztihinili, yaklaşık 1.000 ha alanda etrafı duvarlarla çevrili ve çevresinde toplam uzunluğu yaklaşık 40 km'ye varan ve kısmen günümüzde bile kullanılan sulama kanalları mevcuttu.

Argiştihinili antik kentinden arda kalan duvar bölümleri
Yirminci yüzyılın yetmişli yıllarında gerçekleştirilen arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde şehir surları yeniden inşa ve tamir edilerek, arda kalan parçalar sergilendi.

Bilim adamlarına göre, bu kanalların inşası için 160.000 m³ toprak getirtildiği, kaleler için ise 40.000 m³ kaba volkanik-bazalt taşı kullanıldığı zannediliyor. Yine buralarda araştırmalar yürüten bilim insanları, savaş esirlerinin bu kanalların yapımında sıklıkla kullanılmış olabileceğini öne sürmektedir. Argisztihinili antik şehri, ayni zamanda Ararat Vadisi'nin idarî ve ekonomik kontrol merkezi konumunda bulunmaktaydı.

Argiszti'nin oğlu II. Sarduri'nin saltanatı sırasında ise tahıl ambarları, ibadet yerleri inşa edilmek suretiyle kalenin genişletildiği anlaşılıyor. Bu kalelerin, kışla, askerî karargâh, kraliyet ve resmî hizmet binalarını da ihtiva ettiği bilim insanları tarafından öne sürülmektedir.

Argiştihinili - (Armavir, Ermenistan) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri

Argishtikhinili'de bulunan kap, tablet ve endüstriyel taş değirmen parçacıkları
Ermenistan Etnografya Müzesi, Armavir

	Yukarıda solda: III. Rusa devrinde Argishtikhinili tahıl (silo) ambarlarından birine ait Urartuca Çivi yazısı tablet kalıntısı; Yukarıda sağda: Buğdaydan un üretiminde kullanılan endüsriyel taş değirmen parçacıkları; Solda: Argishtikhinili'deki şarap mahsenlerinden birinde bulunan kil-kap. Kendi yüksekliklerinin %80'ine kadar toprağa gömülen bu küplerin toprağa gömülü olan kısımları açıkta hava ile temas eden boyun kısımlarına nazaran günümüze kadar bozulmadan gelebilmişlerdir. Argishtikhinili'de bu tip küplerde 160.000 litre şarap depolanabilmekteydi.

Rusahinili - (Toprak-Kale, Van) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri

Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri
Hermitage Müzesi, Sankt-Peterburg		Rusahinili - Toprakkale
Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli	Teişeba'nın Oyması
Sol taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt-Peterburg). Orta: Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt-Peterburg). Sağ taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti.

Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Van Kalesi-Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri
Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir.
Sol taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt-Peterburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt-Peterburg.			Sol taraf: M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 km doğusunda Van Kalesi-Tuşpa yakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri.

Urartular hakkındaki kaynaklar

Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13.-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem, genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu kralı yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki muhteşem mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.

Kaynakça

Urartu Bölgesel Mirası Haritası I
Urartu Devleti'nin Tarihi Sınırları ve Günümüzdeki Modern Devletlerarası Sınırlar

Dış bağlantılar

• Van Müzesi.
• Erzincan'daki Altıntepe kazısı.26 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Bibliyografya.
• Urartu (Lehçe)
• Urartu (Rusça)
• Urartu (Macarca)
• Urartu'da san'at (Lehçe)
• Urartu'da san'at (Rusça)
• Urartu'da din (Rusça)
• Urartu'da din (Lehçe)

Urartu Bölgesel Mirası Haritası II
Urartu tarihi ile alâkalı arkeolojik kazıların yapıldığı yerler

Bibliyografya

Türkçe

1. Belli, O., Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, İstanbul 1998, Arkeoloji ve sanat yüzyıl
2. Belli, O., Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
3. Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Y.
4. Çilingiroğlu, A., Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir 1997.
5. Dinçol, A.M.-Kavaklı, E., Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları, İstanbul 1978, Anadolu Araştırmaları Ek Yayın 1.
6. Erzen, A., Çavuştepe I, Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Y.
7. Özgüç, T., Altıntepe I-II, Ankara 1966-69, Türk Tarih Kurumu Y.
8. Köroğlu, K., Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul 1996, Arkeoloji ve Sanat Y.
9. Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İstanbul 2003, İletişim Y.
10. Sevin, V.-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz/ An Early Iron Age Cemetery, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
11. Tarhan M. T. 1980 "Urartu Devleti'nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan Lutipri (Lapturi) Hakkında Yeni Görüşler", Anadolu Araştırmaları 8, 1982, pp. 69–114.
12. Tarhan M. T. 1989, "Van Kalesi ve Eski VAn Şehri Kazıları-1987", KST, 10/1, pp. 369–428.
13. Tarhan M. T. 2000, "Tuspa-Van Kalesi: Demirçağın Gizemli Başkentindeki Araştırmalar ve Kazılar", Türkiye Arkeoloji ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), pp. 191–200.
14. Yıldırım, R., Urartu İğneleri, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu.
15. Zehiroğlu, A.M., M.Ö. 8. yüzyıl Urartu belgelerinde "Kolha"1 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Skani Nena, Sayı:1, İstanbul 2009

Yabancı dille - Latin alfabesi

1. Chahin, Mack (21 Aralık 2001). The kingdom of Armenia: a history. Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1452-0. 27 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2011. 
2. Tarhan M. T. 1983 "The Structure of the Urartian State", Anadolu Araştırmaları 9,pp. 295–310.
3. Tarhan M. T. 1984, "Eski Anadolu TArihinde Kimmerler", Anatolian Studies, 1, pp. 109–120.
4. Tarhan M. T. "Van Kalesi'nin ve Eski Van Şehri'nin Tarihi-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar", Anatolian Studies, 2, pp. 179–203.
5. Tarhan M. T. 1986a, "Van Kalesi'nin ve Eski Van Şehri'nin Tarihi-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar(I): Anıt Yapılar", Anatolian Studies, 3, pp. 297–355.
6. Tarhan M. T. 1986b, "Urartu Devleti'nin Yapısal Karakteri" 9th TTKong., Ankara, 1986, pp. 285–301.
7. Tarhan M. T. 1993, "An Urartian Intramural Pithos Burial from the Mound of Van Kalesi", Istt.Mitt.,Peter Neve Festschrift, 43, pp. 279–282.
8. Tarhan M. T. 1994, "Recent Research at the Urartian Capital Tushpa", Tel Aviv, 21/1, pp. 22–57.
9. Tarhan M. T. 2001, "Tushpa-Van Fortress: Research and Excavations at the Mysterious Iron Age Capital", İstanbul University's Contributions to Archaelogy in Turkey,pp. 157–164.
10. Lenormant François Lettres assyriologiques. — Paris: 1871 Т. I.
11. Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig: 1877. — В. XXXI.
12. Louis de Robert Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie. — Paris: E. Leroux, 1876.
13. Barnett R.D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Т. 3, part 1. — С. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
14. Sayce A. H. The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated // Journal of Royal Asiatic Society. — 1882. — Т. 14.
15. Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique. — Paris: 1840. — В. IX.
16. F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257-323# Friedrich J. Chaldische (urartäische) Texte // Kleinasiatische Sprachdenkmäler. — Berlin: 1932.
17. Friedrich J. Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen // Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft. — Leipzig: 1933. — В. 37. — № 3.
18. Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
19. Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. — Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. — (Studies in ancient oriental civilizations). — ISBN 0-918986-41-9
20. Zimansky P.E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. — New York: Caravan books, 1998. — С. 19. — 332 с. — ISBN 0-88206-091-0
21. Sayce A. The Kingdom of Van (Urartu) // The Cambridge Ancient History. — Cambridge: 1929. — Т. 3.
22. Oktay Belli Van, The Capital of Urartu, Eastern Anatolia. — Istambul: Net Yaginlar A.Ş., 1989. — С. 19. — ISBN 975-479-093-0
23. Götze, Albrecht Hethiter, Churriter und Assyrer: Hauptlinien der vorderasiatischen Kulturentwicklung im II. Jahrtausend v Chr Geb. Oslo. — Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1936.
24. Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931.
25. Zimansky, Paul Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire // Bulletin of the American Schools of Oriental Research. — The American Schools of Oriental Research, 1995. — В. 299/300. — С. 103 — 115.
26. Cambel H. Braidwood R. An Early Farming Village in Turkey // Scientific American. — 1970. — № 3.
27. Oktay Belli Urartian Dams and Artificial Lakes in Eastern Anatolia // Çilingiroğlu A., French D. H. Anatolian Iron Ages 3. The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6—12 1990. — Ankara: British Institue of Archaeology in Ankara, 1994. — В. 16. — С. 9—30. — ISBN 1-898249-05-9.
28. Zimansky P.E. The Kingdom of Urartu in Eastern Anatolia // Sasson J.M. Civilizations of the Ancient Near East. — New York: Scribner, 1995. — Т. II. — С. 1135—1146. — ISBN 0684192799.
29. Kramer S.N. Enmerkar and the Lord of Aratta; a Sumerian epic tale of Iraq and Iran. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1952.
30. Sevin, Veli The Origins of the Urartians in the Light of the Van/Karagündüz Excavations // Anatolian Studies. — 1999. — Т. 49.
31. Zimansky, Paul Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign // Journal of Near Eastern Studies. — University of Chicago Press, 1990. — Т. 49. — № 1. — С. 1 — 21.
32. Zimansky P. Archaeological inquiries into ethno-linguistic diversity in Urartu // Drews R. Greater Anatolia and the Indo-Hittite language family: Papers presented at a Colloquium hosted by the Univ. of Richmond, March 18-19, 2000. — Washington (D.C.): The Institute for the Study of Man, 2001. — С. 15—27.
33. Wiseman D.J. Chronicles of Chaldaean kings (626—556 B. C.) in the British Museum, Trustees of the British Museum, London, 1956
34. Chahin M. The Kingdom of Armenia. — second (revised) edition. — Curzon Press, 2001. — ISBN 0-7007-1452-9
35. Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
36. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 49. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
37. Gocha Tsetskhladze The culture of Ancient Georgia in the first millennium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration? // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.# Garsoïan N. The Emergence of Armenia // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 37—62. — ISBN 1403964211.
38. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 55. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
39. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 52. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
40. Burney C.A., Lang D.M. The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucaus. — New York — Washington: Praeger Publishers, 1972. — С. 182, 188. — 323 с. — ISBN 0297004956
41. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 60. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
42. Hewsen R. H. Van in This World: Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan / Hovannisian R.G.. — Costa Mesa: Mazda Publishers, 2000. — С. 16.
43. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 57. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
44. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 61. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
45. Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 51. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
46. I. M. Diakonoff Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian // Journal of the American Oriental Society. — American Oriental Society, 1985. — Т. 105. — № 4.

Yabancı dille - Kiril alfabesi

1. Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.
2. Мовсес Хоренаци История Армении = ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ / Саркисян Г.Х.. — Ереван: Айастан, 1990. — 291 с. — ISBN 5-540-01084-1
3. Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г. А. Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту». — Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.
4. Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: Наука, 1988.
5. Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954.
6. Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.
7. Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
8. Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. — Москва — Ленинград: Издательство АН СССР, 1963.
9. Иоганнес Фридрих Дешифровка забытых письменностей и языков. — Москва: УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00045-9
10. Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. — Москва: Наука, 1967.
11. Отождествление слов «Арарат» и «Урарту» сделано, в частности, на основании сопоставления латинских и греческих переводов Библии, например, по Книге Бытия (Быт.8:4) в греческом переводе Ковчег остановился «на горах Арарат» (др.-греч. ἐπὶ τά ὅρη τα ΄Αραράτ), а в латинском переводе «на горах Армении» (лат. super montes Armentæ). В Кумранских рукописях используется написание арам. hwrrt, явно указывающее на Урарту. См. например: Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — С. 33. — 286 с. — 3500 экз.
12. Мещанинов И. И. Древневанский бог Халд-Халдин // Восточные записки. — 1927.
13. Rohl, David M. Генезис цивилизации. Откуда мы произошли... = Legend: The Genesis of Civilisation. — Москва: Эксмо, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — 8000 экз. — ISBN 5-699-01429-2
14. Канева И.Т. Шумерский героический эпос как исторический источник // Вестник Древней Истории. — 1964. — № 3—4.
15. Salvini Mirjo Geschichte und Kultur der Urartäer. — Darmstadt: 1995.
16. Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. — Москва: 1948. — № 2. — С. 37 — 48.
17. Хачатрян А. Пересмотр древнейшего периода наири-урартской истории. — Ереван: 1932.
18. Капанцян Г.А. Общие элементы между урартским и хеттским языками. — Эривань: 1936.
19. Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Алаев Л.Б. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6
20. Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner Die Inschriften der Altassyrischen Könige. — Leipzig: 1926.
21. Дьяконов И.М., Урартское государство в новом освещении // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1987. — № 3. — С. 202—211.
22. Перевод А.П. Рифтина, приведённый в книге: Мещанинов И.И. Халдоведение. История древнего Вана.. — Баку: Известия ООИА, 1927.
23. Компиляция Б.Б. Пиотровского на основании публикаций переводов трафаретной надписи, обнаруженной в 1950 году, Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954., Оганесян К. Арин-Берд (Ганли-тапа) — урартская крепость города Ирпуни // Известия академии наук Армянской ССР. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1951. — № 8.
24. Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (Thureau-Dangin F., Dunand M. Til-Barsib. — Paris: 1936.) из сборника: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
25. Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (Klauber E. Assyrisches Beamtentum nach Briefen aus der Sargonidenzeit. — Leipzig: 1910.)
26. Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 239. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
27. Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 213—224. — 266 с. — 1000 экз.
28. О последнем периоде Урарту сохранилось мало сведений, поэтому существует несколько альтернативных мнений о порядке правления последних правителей Урарту. Данный список составлен по статье Н. В. Арутюняна (Арутюнян Н. В. Некоторые вопросы последнего периода истории Урарту // Древний Восток. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1976. — № 2.), которая учитывает археологические работы на Кармир-Блуре пятидесятых — шестидесятых годов, в отличие от более ранней, но более цитируемой статьи И. М. Дьяконова (Дьяконов И.М. Последние годы Урартского государства по ассиро-вавилонским источникам // Вестник Древней Истории. — Москва: 1951. — № 2.)
29. Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 255. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
30. Дьяконов И. М. История Мидии, Ленинград, 1956
31. Пиотровский Б.Б. Искусство Урарту VIII—VI вв. до н. э.. — Ленинград: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962.
32. Геворкян А.Ц. Из истории древнейшей металлургии Армянского нагорья. — Ереван: Изд. АН Армянской ССР, 1980.
33. Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Санкт-Петербург: 1914.
34. Тер-Саркисянц А. История и культура армянского народа с древнейших времён до начала XIX века. — Москва: Издательство Восточной литературы РАН, 2005. — С. 52. — 686 с. — 1500 экз. — ISBN 5-02-018445-4
35. Пиотровский Б.Б. Скифы и Урарту // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1989. — № 4. — С. 3—10.
36. Чубинишвили Т.Н. Новые данные о проникновении урартской культуры в Южную Грузию // Новое в Советской Археологии. Материалы и исследования по археологии СССР. — Москва: 1965. — В. 130. — С. 198—201.
37. Джафаров Г.Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железа (по археологическим материалам Азербайджана). — Баку: Элм, 1984. — 106 с.
38. Источники, подтверждающие маргинальность «хайасских» гипотез армянского этногенеза приведены здесь, а также здесь. Источники, подтверждающие маргинальность концепций армянизации Урарту приведены здесь.
39. Джаукян Г.Б. Взаимоотношение индоевропейских, хурритско-урартских и кавказских языков. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1967.
40. Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.