Ahameniş İmparatorluğu
Bu maddenin tarafsızlığı konusunda kuşkular bulunmaktadır. (Mart 2014) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Ahameniş İmparatorluğu ya da Hehamenişiler (İngilizce telaffuz: [əˈkiːmənɪd]; 𐎧𐏁𐏂, Hšassa (Eski Farsça), İmparatorluk), MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan, tarihteki ilk Pers devletidir.
Ahameniş İmparatorluğu 𐎧𐏁𐏂 Xšāça | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 550-MÖ 330 | |||||||||||||||||||||||||
 Büyük Kiros'un Bayrağı | |||||||||||||||||||||||||
![I. Darius (MÖ 522 - MÖ 486) yönetimi altında Ahameniş İmparatorluğunun en geniş sınırları[1][2][3][4]](/wiki/Dosya:Achaemenid_Empire_500_BCE.jpg) | |||||||||||||||||||||||||
| Başkent | Babil[5] Pasargad Ekbatan Susa Persepolis (törensel) | ||||||||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Elamca (resmi, geçer ve yönetsel dil)[6][7] Aramca (resmi ve geçer dil)[8] | ||||||||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Sümerce (yazınsal dil) Akadca[9] Yunanca (yönetsel)[10] Persçe | ||||||||||||||||||||||||
| Resmî din | Zerdüştçülük | ||||||||||||||||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||||||||||||||
| Kralların kralı | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Klasik Antik Çağ | ||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||||
| MÖ 500 | 5.500.000 km2 | ||||||||||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Para birimi | Dareikos | ||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Tarihçe
değiştirMÖ 550'de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler'i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir. Bundan sonra Kyros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya'yı ve Krezus'un servetini ele geçirip tüm Anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu'yu ele geçirdikten sonra Babil'e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit-Saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris'in ordusuna mağlup olarak ölmüştür.
Yerine ise oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Karacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.
Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan'a dayanmıştır. Kafkasya'ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirmiştir.
Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas'e karşı Salamis Deniz Savaşı'nı yapmışlardır. Salamis Deniz Savaşı'nda elde edilen ganimetlerin bütünü Büyük İskender'in fethinde ele geçirilmiştir.
II. Artaserhas döneminde devlet hızla çözülmeye başlamış, İmparatorluk'ta ayaklanmalar olmuş, Mısır bağımsızlığını ilan etmiştir. İsyanlar güçlükle bastırılmış ama daha sonra III. Darius döneminde Ahameniş İmparatorluğu'na Büyük İskender son vermiştir.
Ahameniş İmparatorluğu tarihte Ortadoğu'da kurulmuş olan en büyük imparatorluklardan biridir. Ege'ye ve Hindistan'a uzanan, gerçek anlamda bir imparatorluk gerçekleştirilmiştir.[11]
Etimoloji
değiştirAçıkça, Haxāmaniš Haxām+aniš dir, ilki adaçayı anlamına gelen İbranice חכם'den, ikincisi ise Anshan'dan gelmektedir.
Mimari
değiştirPers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa'da yer alan 100 sütunlu Kraliyet Sarayı'dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.
Yazı, dil ve edebiyat
değiştirAhamenişler, kuruluşlarından I. Darius'a değin uzanan süreç boyunca hem resmî dil hem de geçer dil olarak Elamca'yı kullanmışlardır. Elamca'nın resmî kullanımı, Persepolis yönetsel belgelerinde görülmektedir. Büyük taş yazıtlar, her daim Elam dili ile yazılmış ve Elamca'ya ek olarak Akadca da kullanılmıştır.[6]
I. Darius döneminde, Mezopotamya'da yaygınca kullanılmakta olan Aramice, imparatorluğun yeni resmî dili konuma getirilmiştir. Bu dil, geniş devletin türlü bölgelerinden farklı halkların ve farklı dillerin anlaşması için bir aracı konumuna gelmiştir. Çağdaş bilim dünyasının Resmi Aramice ya da İmparatorluk Aramicesi olarak adlandırdığı bu dilin, devletin resmî dili olarak kullanılması; Ahamenişlerin, büyük imparatorluğu ellerinden geldiğince bir arada tutabilmelerinde çok büyük bir etkiye sahiptir.[12] Richard Frye, İmparatorluk Aramice'sini, Ahamenişlerin geçer dili olarak tanımladıktan sonra Aramice'nin kullanımının, devlet içinde, düşünüldüğünden bile çok daha ileri düzeyde olduğunu ve çok daha büyük bir nüfuza sahip olduğunu belirtir.[13] Devletin yıkılmasından yüzlerce yıl sonra bile Arami alfabesi ve sayısız Aramice sözcük, Persçe'de yaşamaya devam edecektir.[14]
Ahameniş yönetiminin, resmî yazışmalarını Grekçe olarak da yaptığı görülmektedir. Grekçe, devlet içinde yaygın bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır. Greklerin, devletin çekirdek bölgelerine yayılıp burada iş edinerek yaşadıkları bilinmektedir. Birçok etnisiteyi barındıran Susa sarayında, Yunanlar da bulunmuş ve buna bağlı olarak bu bölgeden günümüze Grekçe yazıtlar ile kısa bir Grekçe tablet kalmıştır.[10]
Devlet içinde resmî bir yeri olmayan Persçe ise tüm dönemlerde atıl durumda olmuştur. Öyle ki II. Artaserhas döneminden kalan belgelerden anlaşıldığına göre devletin resmî görevlileri bile Pers dilini yeterince öğrenmemiştir ve bu dili yazıtlara geçirirken dilbilgisi ve yazım kurallarını yanlış aktarmışlardır.[15] Sonuç olarak resmî görevliler bile bu dili çok önceden unutmuşlardır ve nadir olarak görülen Pers dilinin kullanımı sırasında ise sözcük dağarcığını artırarak dili kullanışlı duruma getirmek için eski yazıtlarda kullanılan dillerden sözcükler toplamışlardır.[16]
Bilim
değiştir
Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.
Din
değiştirPerslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arasındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.
Ahameniş İmparatorluğu hükümdarları
değiştir| Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550-MÖ 300) | |||||||||
| Taht ismi | Asıl isim | Resim | Unvan | Doğum-Ölüm | Hükümdarlık başlangıcı | Hükümdarlık sonu | Aile bağlantıları | Not | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Büyük Kiros | 
|
Büyük Kral, Persler Kralı, Anşan Kralı, Medya Kralı, Babil Kralı, Sümer ve Akad Kralı, Dünya'nın Dört Bir Köşesinin Kralı |
MÖ 600 – MÖ 530 | MÖ 559 | MÖ 530 | I. Kambises Anşan Kralı ve Astiages'in kızı Medya'li Mandana'nin oğlu | MO 559'dan itibaren Anşan Kralı. Massagetler ile yaptığı bir savaşta öldü. | ||
| II. Kambises | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 521 | MÖ 530 | MÖ 522 | Büyük Kiros'un oğlu | Bir ayaklanmayı bastırmak için gitmekte iken yolda öldü. | ||
| Bardiya | Tanyoxarces | 
|
Büyük Kral, Mısır Firavunu |
? – MÖ 522 | MÖ 522 | MÖ 522 | Büyük Kiros'un oğlu | Pers soyluları tarafından öldürüldü. | |
| I. Darius | Arsames (?) | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 550 – MÖ 486 | MÖ 522 | MÖ 486 | Hystaspes'ın oğlu | ||
| I. Serhas | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 519 – MÖ 465 | MÖ 485 | MÖ 465 | I. Darius'un oğlu | Öldürüldü. | ||
| I. Artaserhas | .jpg)
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). Longimanus |
? – MÖ 424 | MÖ 465 | MÖ 424 | I. Serhas'ın oğlu | |||
| II. Serhas | Artaxerxes |
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 424 | MÖ 424 | MÖ 424 | I. Artaserhas'ın oğlu | Sogdianus tarafından öldürüldü. | |
| Sogdianus |
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 423 | MÖ 424 | MÖ 423 | I. Artaserhas'ın oğlu | II. Darius tarafından öldürüldü. | ||
| II. Darius | Ochus | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 404 | MÖ 423 | MÖ 404 | I. Artaserhas'ın oğlu | ||
| II. Artaserhas | Arsaces |
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 436 – MÖ 358 | MÖ 404 | MÖ 358 | II. Darius'un oğlu | ||
| III. Artaserhas | Ochus | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 338 | MÖ 358 | MÖ 338 | II. Artaserhas'ın oğlu | Öldürüldü. | |
| IV. Artaserhas | Arses |
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 336 | MÖ 338 | MÖ 336 | III. Artaserhas'ın oğlu | Öldürüldü. | |
| III. Darius | Artashata | 
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
MÖ 380 – MÖ 330 | MÖ 336 | MÖ 330 | IV. Artaserhas'ın oğlu | V. Arteserhas tarafından öldürüldü. | |
| V. Artaserhas | Bessus | .jpg)
|
Büyük Kral. Hşayathiya Hşayathiyanam (Krallar Kralı). |
? – MÖ 329 | MÖ 330 | MÖ 329 | Olasılıkla II. Artaserhas'in soyundan gelme bir Pers soylu | Büyük İskender tarafından öldürüldü. | |
Kaynakça
değiştir- ^ 2002 Oxford Atlas of World History p.42 (West portion of the Achaemenid Empire) 16 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. and p.43 (East portion of the Achaemenid Empire) 19 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ O'Brien, Patrick Karl (2002). Atlas of World History (İngilizce). Oxford University Press. ss. 42-43. ISBN 9780195219210. 19 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2022.
- ^ Visible online: Philip's Atlas of World History (1999) 17 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ The Times Atlas of World History, p.79 (1989): Barraclough, Geoffrey (1997). The Times Atlas of World History (İngilizce). Times Books. ISBN 978-0-7230-0906-1. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2022.
- ^ Yarshater, Ehsan (1993). The Cambridge History of Iran, Volume 3. Cambridge University Press. s. 482. ISBN 978-0-521-20092-9.
- ^ a b Dandamayev, Muhammad (2002). "Persepolis Elamite Tablets". Encyclopedia Iranica. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2013.
- ^ Windfuhr, Gernot. "Iran vii. Non-Iranian Languages (3) Elamite". Encyclopædia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2017.
- ^ Wiesehöfer 2001, s. 119.
- ^ Harald Kittel, Juliane House, Brigitte Schultze; Juliane House; Brigitte Schultze (2007). Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Walter de Gruyter. s. 1194–5. ISBN 978-3-11-017145-7.
- ^ a b Tucker, Elizabeth (2001). "Greek and Iranian". Christidis, Anastasios-Phoivos (Ed.). A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83307-3.
- ^ Ortaylı, İlber (Nihal Uysal) (2010) Zaman Kaybolmaz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, ISBN::9754586950
- ^ Shaked, Saul (1987). "Aramaic". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 250-61 [251].
- ^ Frye, Richard N.; Driver, G. R. (1955). "Review of G.R. Driver's 'Aramaic Documents of the Fifth Century B.C.'". Harvard Journal of Asiatic Studies. 18 (3/4). ss. 456-61. doi:10.2307/2718444. ISSN 0073-0548. JSTOR 2718444. p. 457.
- ^ Geiger, Wilhelm; Ernst Kuhn (2002). Grundriss der iranischen Philologie: Band I. Abteilung 1. Boston: Adamant. pp. 249ff.
- ^ Ware, James R.; Kent, Roland G. (1924). "The Old Persian Cuneiform Inscriptions of Artaxerxes II and Artaxerxes III". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Cilt 55. ss. 52-61. doi:10.2307/283007. JSTOR 283007. p. 53
- ^ Gershevitch, Ilya (1964). "Zoroaster's own contribution". Journal of Near Eastern Studies. 23 (1). ss. 12-38. doi:10.1086/371754. p. 20.
Ayrıca bakınız
değiştirDış bağlantılar
değiştir- Lissner, Ivar (çev: Adli Moran), (2006), Uygarlık Tarihi, İstanbul:Nokta Yayınları, ISBN:
- mecusiler 20 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Eshat Ayata, Zerdüşt Avesta Bölümler - Kora Yayın, Ocak 1998