Safiyüddin Erdebilî
Şeyh Safiyüddin İshak Erdebilî (d. 1252 - ö. 1334 Erdebil), Safevi Tarikatı'nın kurucusu olan mutasavvıf ve şair.
Şeyh Safiyüddin; Kuzey İran'da bulunan Gilan vilayetinde ikamet eden, 13. yüzyılın önde gelen sufisi olan Şeyh Zahid Gilani'nin damadı ve halefidir. Şeyh, oğlu Sadreddin Musa (1334-1391), onun oğlu Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), onun oğlu Şeyh İbrahim (1429-1447), onun oğlu Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve onun oğlu Şeyh Haydar (1460-1488) yolu ile, Safevi Devleti'nin kurucusu Şah İsmail'in atasıdır.
Soyu
değiştirTam adı ''Ebü’l-Feth Safiyyüddîn İshâk b. Emîniddîn Cebrâîl b. Sâlih b. Kutbiddîn Ebî Bekr Erdebîlî olan Safiyyüddîn Erdebîlî'nin kökeni tartışmalıdır.''[1] Fars, Kürt[2][3][4][5] ve Türk[6][7] olduğu yönünde çeşitli rivayetler vardır. Bazı tarihçiler[3] Safiyüddin İshak’ın, bildiğimiz en eski atası olan Erdebil ve civarını yöneten Firuz Şah'a dayanarak Kürt olduğunu söylerler. İbn Bezzaz'ın Safvetü’s-safâ adlı eserinin Ayasofya nüshasında Şeyh Safi'nin Sencarlı bir Kürt olan Piruz’un (Firuz)'un soyundan geldiği söylense de[8] Alem-ârâ-yı Şah İsmail adlı eserde Şeyh Safiyüddin ve ailesi Türk olarak anılmaktadır.[9]
Şeyh Zahid Gilani’nin, Safiyüddin’e “Pīr-i Türk” şeklinde hitap ettiğine dayananlar ise onun Türk olduğunu söylerler.[10][11][12] Zeki Velidi Togan, Safiyüddin Safi'nin Kürt olduğunu ancak soyunun Şah İsmail zamanında tamamen Türkleşmiş olduğunu söylemektedir.[13] Şeyh'in babası Seyyid Cibril'in Şiraz'a yaptığı yolculuk anlatılırken onun bir Türk dervişi olduğuna vurgu yapılır. Keza Şeyh Safiyüddin'den bahsederken "Türk oğlu" ve "Türk genci" ifadelerine yer verilir.[14]
İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Şeyh Safiyüddin ile ilgili olarak; “Bu konuda benzer bilgileri ise, Saffetü’s-Safa’daki verilerden hareketle Safiyüddin Erdebilî’ye “Türk’ün piri” denildiğini, şeyhin “Türk köyünde” yaşadığını ve misafir gelen Türk müritlerine daha iyi hizmette bulunarak onlara beyaz ekmek ve bal sunduğu birçok kaynaklarında bile Şeyh Safi’nin 1272 yıllarında aslen Fars olan birçok çağdaşlarının da ona, ey Türk Piri, diye hitap ettikleri görülmektedir.[15][16]
Yine soyunun Şia’nın 12 İmam’ından yedincisi olan Musa Kazım’a dayandığı da, muhtemelen Şeyh Hoca Ali (1391-1429) veya Şeyh Cüneyd (1447-1460) dönemlerinde başlayan Şia eğilimi sonucunda çıkarıldığı düşünülmekte ve şüpheyle yaklaşılmaktadır.[17]
Hayatı, tarikatı ve eserleri
değiştirSafiyüddin Safi iyi bir eğitim görmüş, etkileyici bir dini önder olmakla beraber, sadece alt ve orta sınıfı değil, zamanın Moğol hükümdarlarını da etkisi altına almış, onlardan da hürmet görmüştür. Şeyh’in Moğol Hükümdar’larının elinden birçok insanı kurtardığı anlatılagelir.
Safiyüddin Safi, 13. yüzyılın önde gelen sufilerinden olan Şeyh Zahid Gilani’nin (1216 – 1301) en parlak öğrencisidir. Hocası, Şeyh Zahid Gilani kızı Bibi Fatıma’yı, Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da, Şeyh’in ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikahlayarak akrabalık bağını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, soyları neredeyse bir haline getirdi.
Şeyh Safiyüddin Safi döneminde, Safeviye Tarikatı saygınlığını ve popülerliği oldukça artmış, Azerbaycan, Şirvan, Anadolu, Diyarbakır, Irak yöresinden birçok insan, Safiyüddin Safi’ye bağlanmak için Erdebil’e gelmişlerdir. Bir tarihi kayda göre, Erdebil’e gelen yollardan sadece birinden 3 ayda 13 bin kişinin tekkeye gelmiştir.
Şeyh Safiyüddin'in Farsça eserleri olmasına rağmen Kürtçeyle benzelikler gösteren bir şiir dili kullandığı[18] bir eseri mevcuttur. Şeyh Safiyüddin'in şiirlerinin ancak çok azı günümüze ulaşmıştır. Eserleri eski Farsça ve Tatça yazılmış, günümüzde dilbilimi olarak öneme sahiptir, örneğin Safiyüddin İshak'ın en önemli dini eserlerinden biri olan; Dobayti (Çift Beyitler) eski Tat dili ve Farsça dilbilgisi açısından bilgiler veren önemli bir eser konumu taşımaktadır.[19]
Kara Mecmua
değiştirĞaribi Menteşa oğlu tarafından Safevi Şahı Tahmasp`a sunulan Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm[20] adlı kitapta Şeyh Safiye Kara Mecmue adlı kitap nisbet verilmiştir.[21]
1983 yılında İranda Ğaribi Divanı ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm kitaplarını yayınlayan Hüseyin Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sedigh) Letif-ül Hayal, Danişmendan-i Azerbaycan kitaplarında da Azeri Türkçesi ile yazılan Kara Mecmua`dan Ad gittigine değinir. Minoreski ve Şarden ise şu kitabın Savevi şahları için önemli olmasını zikr ederler.[22]
Ölümü ve halefi
değiştirHac görevini yerine getirdikten sonra 12 Eylül 1334'te Erdebil’de ölmüştür. Yerine, şeyhliği 57 yıl sürecek olan ikinci oğlu Şeyh Sadreddin Musa (1305-1391) geçmiştir.
Safevî Hanedanı soyağacı
değiştir| Pîrûz el-Kürdî es-Sencânî (Firüzşah Zerrin Külah)[23] [24] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksios Komnenos | VIII. Mihail | Aved | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Manuil Komnenos | II. Andronikos | Kutbeddin Muhammed | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. İoannis Komnenos | IX. Mihail[25] | Selahaddin Raşid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Aleksios Komnenos | III. Andronikos 1297-1341 | Kutbeddin Ebu Bekir | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Basileios Komnenos Ölüm 1340 | İrini Paleologina Ölüm 1341 | Zahid Gilani | Emin el-Din Cebrail | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| V. Bagrat ö. 1393 | III. Aleksios Komnenos | Theodora Kantakuzini | Bibi Fatıma | Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili 1252-1334 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Konstantin (Gürcü Kralı)[26] 1369-1412 veya 13 | I. Alexandr İmeretili | III. Manuil Komnenos 1364-1417 | Şeyh Sadreddin Musa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksandr (Gürcü Kralı) 1386-1446 | Prenses Tamar İmeretili Ölüm 1455 | IV. Aleksios Komnenos 1382-1429 | Kara Yülük Osman Bey[27] | Hoca Alâ ed-Dîn Ali | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gürcistan Prensesi Bagrationi (Bagrationi Hanedanından) 1415-1463 | IV. İoannis Komnenos 1403-1459 | Ali Bey | Şeyh İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aleksios 1455-1463 | Teodora Megale Komnini (Despina Hatun) | Hasan (Akkoyunlu) 1423-1478 | Hatice Hatun | Cüneyd-i Safevî | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Chatrina (Alemşah Halime Begüm) | Şeyh Haydar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sultan Ali 1488 - 1494 & I. İsmail Temmuz 17 1487-Mayıs 23 1524 Hükümdârlık Müddeti: 1502-1524 | İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Tahmasb 22 Şubat 1514-14 Mayıs 1576 Hükümdârlık Müddeti: 1524-1576 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. İsmail 1537-1577 Hükümdârlık Müddeti: 1576-1577 | Muhammed Hüdabende 1532-1595 Hükümdârlık Müddeti: 1577-1587 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Abbas Ocak 27 1571-Ocak 19 1629 Hükümdârlık Müddeti: 1587-1629 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Safi Mirza Doğum. 1587 Ölüm 1615 Taht varisi 1587-1615 | Imam Kulu Mirza Taht varisi 1627 Ölümü 1627 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şah I. Safi 1611- 12 Mayıs 1624 R. 1629-1642 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Abbas 31 Aralık 1632-25 Ekim 1666 Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Süleyman (Şah II. Safi) 1659-Temmuz 29 1694 Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Hüseyin 1669-Nisan 25 1726 Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Süleyman Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Tahmasb 1704 - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| III. Abbas ? - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
değiştirSafiyüddin İshak ve Safeviye Tarikatı’nın şeyhleri hakkında elimizdeki tek kaynak Saffetu’s Safa’dır. Yine çağdaş Moğol, Timurlu ve Sufi kaynaklarda az da olsa bilgi mevcuttur.[12]
- Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008.
- Serap Şah, Safvetü's-Safâ'da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 26-28
Dipnotlar
değiştir- ^ "SAFİYYÜDDÎN-i ERDEBÎLÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2023.
- ^ Their origins are obscure: probably Kurdish or Iranian extractions, Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39. 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Minorsky Vladimir, The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages. Preface by J.A. Boyle. Variorum Reprints, London 1978; page 517-518
- ^ "EBN BAZZAZ Encyclopedia Iranica". 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2012.
- ^ Muḥammad Kamāl, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy, Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN 0754652718, p. 24. 25 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Tufan Gündüz. Son Kızılbaş: Şah İsmail. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
- ^ Sigfried J. de Laet. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. Unesco. 14 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
- ^ Özdemir, Ali Rıza (13 Aralık 2021). "Şeyh Safiyyüddin-İ Erdebilî'nin Etnik Kökeni ve İnancı Hakkında Bazı Değerlendirmeler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (100): 235-252. ISSN 1306-8253. 15 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2023.
- ^ Gündüz, Tufan (2010). Son kızılbaş Şah İsmail. 1. baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. ISBN 978-605-4052-49-3.
- ^ Sohrweide, Hanna, “Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert”, Der Islam, 41 (1965), 95-221.
- ^ "Culturology issues of comparative description of the ethnolinguistic identity of historical heritage of Azerbaijan (based on period of Safavid Empire)". 31 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
- ^ a b Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008
- ^ Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, s. 356
- ^ Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe. s. 19.
- ^ Âlem-i Ârâ-yi Safevî, s. 11.
- ^ Heyyət, C. “Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü”, Varlıq, Tehran 1992, s. 9-12.
- ^ Michel M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism, and the Ghulat, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1972, pp. 46-52., Z. V. Togan, Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356, p. 356
- ^ Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.
- ^ "Payvand News". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2010.
- ^ "Bilgi Dergisi" (PDF). 15 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.
- ^ İsrafil BABACAN, Bilig, kış 2007, Sayı 40, S. 1-16.
- ^ "Kara Mecmua, İran ulusal kütüphanesi". 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2016.
- ^ Serap Şah, Safvetü's-Safâ'da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul 2007, s. 26 ve s.224
- ^ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html
- ^ Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
- ^ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v10f5/v10f504a.html
- ^ http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran