Vikipedi

Suriye İç Savaşı

Suriye'de 2011'den beri süren iç savaş
(2011 Suriye ayaklanması sayfasından yönlendirildi)
16 Aralık 2024 tarihinde kontrol edilmiş kararlı sürüm gösterilmektedir. İnceleme bekleyen 1 değişiklik bulunmaktadır.

Suriye İç Savaşı (Arapça: الحرب الأهلية السورية, el-Harb'ül-ehliyye el-Suriyye), Suriye ordusu, Suriye hükûmeti ve Suriye'deki iç isyancılar arasında başlayan, sonrasında Irak ve Şam İslam Devleti, El Nusra ve bazı Kürt, Türkmen, Dürzi ve Süryani grupların da katıldığı, son dönemde ise Rusya, İran, Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye ve İsrail gibi dış güçlerin de sınırlı ve düzenli olarak dâhil olduğu çatışmalardır. Gösteriler 15 Mart 2011'de başlamış ve Nisan 2011 tarihinde ülke çapında yayılmıştır.

Suriye İç Savaşı
Arap Baharı, Arap Kışı, Terörle Savaş

İç Savaş'ın durumunu gösteren harita
  Suriye Kurtuluş Hükûmeti (HTŞ) kontrolünde
  Suriye Geçici Hükûmeti (SMO) ve Türkiye kontrolünde
  Devrimci Komando Ordusu ve ABD kontrolünde
  Güney Operasyonları Odası kontrolünde
  Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi (SDG) kontrolünde
  İsrail kontrolünde
  Irak ve Şam İslam Devleti'nin kontrolünde
  Belirsiz bölge
Tarih15 Mart 2011 - günümüz
(13 yıl, 9 ay, 2 gün)
Bölge
Suriye (çevre ülkelere de sıçramaları oldu)
Sonuç

Suriye muhalefetinin zaferi

Taraflar

Suriye Arap Cumhuriyeti
(8 Aralık 2024'e kadar.)
(Ulusal İlerici Cephe)

Müttefikler

 Rusya (2015'ten beri)
 İran (2013'ten beri)
Hizbullah (2013'ten beri)
Destekleyenler:

 Irak[1]
 Kuzey Kore (iddia)[2]
 Çin (iddia)[3]
 Belarus[4][5][6][7]
 Venezuela[8][9][10]
 Angola[11]

Suriye Geçici Hükûmeti

 Türkiye Destekleyenler:
 Katar
 ABD (2011-2017)
 Suudi Arabistan (2012-2017)
 Fransa (2011-2018)

Suriye Kurtuluş Hükûmeti (HTŞ)

Irak ve Şam İslam Devleti (2012'den beri)

Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi (2012'den beri)

Müttefikler

Amerika Birleşik Devletleri

Destekleyenler:
Kürdistan Bölgesel Yönetimi
 Rusya

Birleşik Ortak Görev Gücü-Doğal Kararlılık Harekâtı
(2014'ten beri)

 ABD
 Birleşik Krallık
 Fransa[12]
 Kanada[13]
 Almanya
 Hollanda
 Belçika
[b][14]
 Danimarka
 Avustralya
 Suudi Arabistan
 Ürdün
 Birleşik Arap Emirlikleri
 Katar
Komutanlar ve liderler

Amerika Birleşik Devletleri Sean MacFarland[22]
(CJTF-OIR Komutanı)
Joe Biden
(Amerika Birleşik Devletleri Başkanı)
Rishi Sunak
(Birleşik Krallık Başbakanı)
Emmanuel Macron
(Fransa Cumhurbaşkanı)
Justin Trudeau
(Kanada Başbakanı)
Olaf Scholz
(Almanya Şansölyesi)
Anthony Albanese
(Avustralya Başbakanı)
Selman bin Abdülaziz el-Suud
(Suudi Arabistan Kralı)
II. Abdullah
(Ürdün Kralı)

Tamim bin Hamid es-Sani
(Katar Emiri)
Kayıplar
Suriye Suriye Arap Cumhuriyeti:
91.929-104.332 asker & 67.349 milis ölü[23][24]
4.100 asker/milis ve 1.800 destekçi esir[23]
Hizbullah:
1.736-2.000 ölü[23][25]
Rusya Rusya:
137-160 asker ölü & 266-284 ÖAŞ ölü[26]
Suriyeli olmayan diğer savaşçılar:
8.700+ ölü[23] (2.300-3.500+ İDMO-bağlantılı)[27][28]
Toplam:
170.045-182.777 ölü

Suriye muhalefeti Suriye Geçici Hükûmeti
Suriye Kurtuluş Hükûmeti:
111.927-152.524 ölü[a][23][24]

Türkiye Türkiye:
256-313 ölü (2016-20 saldırıları)[29]		 Irak ve Şam İslam Devleti:
41.266 ölü[23]

Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi:
14.334 ölü[23]
PKK:
3.200+ ölü[30]

Birleşik Ortak Görev Gücü-Doğal Kararlılık Harekâtı:
13 ölü[31] (Amerika Birleşik Devletleri 10, Birleşik Krallık 1, Fransa 1, Ürdün 1)

En az 306.887 sivil öldürüldü (Birleşmiş Milletlere göre)[32]

100 diğer yabancı savaşçı öldürüldü (Lübnan 60, Türkiye 17 (2016 öncesi), Irak 16, Ürdün 7)

Toplam ölü:
503.064-613.407+ (SOHR'ye göre)[23]
580.000+ (GCR2P2'ye göre)[33]

Yaklaşık 6,7 milyon kişi ülke içinde göç etti & 6,6 milyon kişi mülteci oldu (Mart 2021)[34]

Nisan 2011 tarihinde Suriye Ordusu eylem ve ayaklanmaları bastırmak için görevlendirilmiş ve askerler ülke genelinde göstericiler üzerine ateş açmıştır.[35] Aylarca süren askerî kuşatmaların ardından[36] gösteriler silahlı isyanlara dönüşmüştür. Çoğunlukla firari askerler ve sivil gönüllülerden oluşan muhalif güçler, merkezi bir liderlik olmaksızın isyana başlamışlardır.[37] Ülke genelindeki hemen hemen her kasaba ve şehirde yaşanan çatışmalar asimetrik savaş niteliğindedir.[38] 2013 yılında Hizbullah, Beşar Esad'a sadık Suriye ordusunun yanında savaşa dahil olmuştur.[39][40] Beşar Esad yönetimi Rusya ve İran'dan askeriye ve para desteği alırken, muhalifler Katar ve Suudi Arabistan'dan silah ve mühimmat desteği almaktadır.[41] Haziran 2013 tarihi itibarıyla Beşar Esad yönetimi ülke genelinin %30-40'ını ve ülkedeki nüfusun %60'ını kontrol etmektedir.[42] 2012 sonlarındaki bir BM raporu, iç savaşın Nusayri Şebbiha milisleri ve Sünni muhalifler arasında süregelen[43] "bariz derecede mezhepsel"[44] bir çatışma olduğunu bildirmiş, fakat hem muhalefet, hem de hükûmet bunu reddetmiştir.[45][46]

Birleşmiş Milletler'e göre ölen nüfus Ocak 2015 tarihi itibarıyla 220.000'i aşmıştır.[47] SCPR (Suriye Politik Araştırmalar Merkezi), Suriye İç Savaşı sebebiyle dolaylı ya da dolaysız olarak hayatını kaybeden toplam insan nüfusunu Şubat 2016 itibarıyla 470.000 olarak açıklamıştır.[48]

Raporlara göre on binlerce gösterici devlet hapishanelerinde hapsedilmiş, bu göstericiler sistematik işkenceye ve teröre maruz bırakılmıştır.[49] Uluslararası organizasyonlar hem Baas Partisi hükûmetini, hem de muhalefeti insan hakları ihlalleriyle suçlamışlardır.[50] Birleşmiş Milletler 'in ve Uluslararası Af Örgütü 'nün hem 2012 yılında, hem de 2013 yılında Suriye'deki soruşturmaları ve saha araştırmaları sonucunda, insan hakları ihlallerinin, işkencelerin ve savaş suçlarının büyük kısmının Baas Partisi hükûmeti tarafından yapıldığı sonucuna ulaşılmıştır.[51][52][53][54][55] Savaşta kimyasal silahlar birkaç kez kullanılmış ve bu, uluslararası alanda tepki çekmiştir.[56]

Suriye Havayolları, iç savaşın başlamasından 8 yıl sonra, 19 Şubat 2020'de, savaş süresince yapılan ilk sivil uçuşunu Şam’dan Halep’e gerçekleştirdi.[57][58]

27 Kasım 2024'te, Muhalifler kuzeybatı Suriye'de ani bir taarruz başlattı, stratejik Urm El-Suğra ve Anjara kasabaları ile bölgedeki en büyük Suriye rejimi üssü olan 46. Alay dahil olmak üzere 13 köyü ele geçirdiği bildirildi.[59] 28 Kasım'da, Rus ve Suriye savaş uçaklarının saldırıya yanıt olarak muhalif mevzilerini bombaladığı bildirildi. Ayrıca, İran devlet medyası, Suriye'deki kıdemli bir İran askeri danışmanı olan İslam Devrim Muhafızları Kolordusu (İDMK) Tuğgeneral Kioumars Pourhashemi'nin Halep'te öldürüldüğünü söyledi.[60][61]  Ertesi gün, muhalif güçler Halep'e girerek şehir içindeki çatışmayı yeniden başlattı.[62]

8 Aralık 2024'te isyancı güçler başkent Şam'ı ele geçirdi.[63] Bunun ardından Baas rejimi çöktü, böylece 61 yıllık Baas yönetimi sona erdi.[64] Ve Beşşar Esad'ın Rusya'ya kaçtığı bildirildi.[65][66]

Arka plan

değiştir

Esad yönetimi

değiştir
Ana madde: Esad ailesi

Suriye 1946 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. 1949 yılında CIA destekli bir darbe ile demokratik hükûmet devrilmiş ve bunu iki ayrı darbe daha takip etmiştir.[67][68][69][70] 1954 yılında bir halk isyanı ile askeri iktidar devrilmiş ve iktidar sivillere geçmiştir; 1958 yılından 1961 yılına kadar Mısır'la süren kısa bir birleşme deneyimi sırasında Suriye'nin parlamenter sistemi son derece merkezi bir başkanlık sistemi ile ikame edilmiştir.[71] 1963 yılında Suriye Baas partisi bir darbe ile iktidarı ele geçirmiştir. 1966 yılında başka bir darbe ile partinin gelenekçi liderleri devrilmiştir.[72] Bir ıslahî devrimle Savunma Bakanı General Hafız Esad, Kasım 1970 tarihinde gücü ele geçirmiş ve Suriye Başbakanı olmuştur. Mart 1971 tarihinde Esad kendisini Başkan ilan etmiş ve 2000 yılındaki ölümüne kadar devam edecek olan Hafız Esad yönetimi başlamıştır. Bu tarihten itibaren Suriye Baas Partisi, Suriye'yi bir tek parti rejimi olarak idare etmiştir.[73]

Hafız Esad'ın iktidarının sona ermesi ile ülkede yoğun sosyal ve politik tartışmaların yaşandığı "Şam Baharı ortaya çıkmıştır.[74] Temmuz 2000 tarihinde başlayan Şam Baharı, pek çok politik forum ve salonun ortaya çıkması ile ülkenin geleceğinin özgürce tartışıldığı bir ortam doğurmuş, fakat bu siyasi hürriyet ortamı, özgür ve adil seçimler ile politik özgürlük talep eden pek çok aktivistin tutuklanması ile, Ağustos 2001 tarihinde sona ermiştir.[75]

Demografi

değiştir




 

Suriye'nin etnik-dini durumu[76]

  Arap-Sünni (%60)
  Arap Alevileri (%12)
  Kürt-Sünni (%9)
  Rum Ortodoks Hristiyan (%9)
  Ermeni-Hristiyan (%4)
  Arap-Dürzî (%3)
  Arap-İsmailî (%2)
  Türkmen-Sünni, Çerkez-Sünni, Süryaniler ve diğerleri (%1)

Esad ailesi, Şii İslam'ın bir kolu olan, Suriye toplumunun tahminen %12'lik bir kısmını oluşturan Nusayri azınlığa mensuptur.[77] Aile, Suriye'nin güvenlik güçlerini sıkı bir kontrol ile elinde tutmuş ve bu yüzden ülkenin dörtte üçünü oluşturan Sünni çoğunluk üzerinde bir "dargınlığa"[78] sebep olmuştur. Etnik azınlık olan Suriye Kürtleri de etnik ayrımcılık ve kültürel hakları ile anadilleri üzerindeki yasaklar sebebiyle protest bir tutum takınmış ve şikayetçi olagelmişlerdir.[79][80]

Sosyoekonomi

değiştir

Savaştan önce hükûmet aleyhtarlığının en yüksek olduğu yerler, çoğunlukla dindar Sünnilerin ikamet ettiği ülkenin fakir kısımları olmuştur.[81] Bu yerlerin başında çok yüksek yoksulluk oranlarıyla mücadele eden Dera ve Humus gibi şehirler gelirken, bu şehirlerin kırsal bölgeleri 2011 yılı başında kuraklık yaşamıştır. Devletin ekonomik politikaları çoğunlukla hükûmetle yakın ilişkilere sahip küçük bir azınlığına fayda sağlamıştır.[81] 2011 yılı başları itibarıyla Suriye, yaşam standartlarında ulusal çapta bir kötüleşme yaşamış, emtia fiyatları fahiş derecede artmış[82] ve yüksek genç işsizliği oranları görülmüştür.[83]

İnsan hakları

değiştir

Suriye'de insan hakları konusu uzun süre uluslararası organizasyonlar ve bağımsız kuruluşlar tarafından sert eleştirilere konu yapılmıştır.[84] Ülke 1963 yılından itibaren olağanüstü hâl altında idare edilmiş ve bu durum, güvenlik güçlerine olağandışı tutuklama ve gözaltı yetkileri vermiştir.[85] Beşar Esad, yaygın kabule göre, demokratik reformlar konusunda başarısız olmuştur; 2012 yılındaki bir İnsan Hakları İzleme Örgütü raporuna göre Beşar Esad iktidarı devraldığından beri rejimin antidemokratik doğasında herhangi bir iyileşme sağlanamamıştır.[86] Suriye Baas Partisi dışındaki tüm siyasi partilerin yasaklı olduğu ülke, serbest seçimlerin olmadığı bir tek parti rejimi görüntüsünü korumuştur.[85]

İsyandan önce ülkede ifade hürriyeti, toplanma hürriyeti ve örgütlenme hürriyeti sıkı şekilde kontrol altında tutulmuştur.[87] 2006'dan itibaren muhaliflere uygulanan seyahat yasakları artırılmıştır; bu yasaklar Arap dünyasındaki en ağır seyahat yasakları olarak tanımlanmıştır.[88] Hükûmet güçleri, insan hakları savunucularını ve diğer hükûmet muhaliflerini baskı altında tutmuş ve hapsetmiş, sınırsız süre boyunca hapis cezasına mahkûm etmiş, kötü hapishane koşullarında tutmuş, işkenceye maruz bırakmış[87] ve öldürmüştür.[89][90]

Kadınlar ve etnik azınlıklar kamu sektöründe ayrımcılığa maruz kalmıştır.[87] 1962 yılında binlerce Kürt vatandaşlıktan çıkarılmış ve onların soyundan gelenler "yabancılar" olarak fişlenmiştir.[91] 2004 yılından itibaren ülkenin Kürt bölgelerinde yaşanan ayaklanmalar tansiyonu yükseltmiştir.[92][93] Bu tarihten beri Kürt göstericiler ile güvenlik güçleri arasında zaman zaman çatışmalar yaşanmaya devam etmiştir.

Dinî özgürlüklerin kısıtlı olduğu ülkede Yehova Şahitleri ayrımcılığa ve baskıya maruz kalmıştır.[94] LGBT haklarının da zayıf olduğu ülkede, eşcinsel ilişkiler en az 3 yıl hapis cezasıyla cezalandırılırken, 2010 yılında polis güçleri 25 erkeği eşcinsel oldukları gerekçesiyle gözaltına almıştır.[95] Birleşmiş Milletler, 10'lu yaşlarındaki ve daha küçük yaştaki erkek çocukların Suriye güvenlik güçleri tarafından toplu halde tecavüze uğradıklarını belgelemiştir.[96] İnsan Hakları İzleme Örgütü bir başka raporunda, 2010 yılında dünyada en kötü insan hakları durumunun Suriye'de olduğunu bildirmiştir.[97]

Basın özgürlüğü

değiştir

Tüm medya organlarının Baas Partisinin kontrolü altında bulunduğu ülkede[98] gazeteciler ve bloggerlar sistematik olarak tutuklanmış ve yargılanmıştır.[99] 2009 yılında Gazetecileri Koruma Komitesi, dünya üzerinde blogger olmak için en kötü 10 ülke listesinde Suriye'ye 3. sırada yer vermiştir.[100] İnternet sansürünün yoğun olduğu ülkede, politik sebeplerle internet siteleri yasaklanmış ve bu sitelere erişenler tutuklanmıştır. 2007 yılında kabul edilen bir yasa uyarınca internet kafeler, kullanıcılarının internet forumlarında yaptıkları tüm yorumları ve paylaşımları kaydetmek ve devlete bildirmekle yükümlü tutulmuşlardır.[101] Wikipedia, YouTube, Facebook, Twitter gibi internet siteleri sınırsız süreyle kapalı tutularak sansürlenmiştir.[102][103][104] Suriye, Sınır Tanımayan Gazeteciler örügütünün İnternet Düşmanları listesinde, listenin ilk oluşturulduğu 2006 yılından beri yer bulmaktadır.[105] İnternet içeriğinin yaygın şekilde sansürlenmesine ek olarak, Baas Partisi hükûmeti ülkede internet kullananları yakından takip etmiş ve "görüş açıklamak ve çevrimiçi bilgi yaymak" suçlamalarıyla Suriye vatandaşlarını tutuklamıştır. Muğlak ifadelerle yazılan kanunlar hükûmete tutuklamalar için geniş bir sebepler demeti sunmuştur.[106]

Arap Baharı

değiştir
Ana madde: Arap Baharı

Aralık 2010 tarihinde Tunus'ta hükûmet karşıtı gösteriler başlamış ve bu gösteriler Suriye de dahil olmak üzere Arap Dünyasına yayılmıştır. Mısır, Tunus, Yemen ve Libya'da devrim yaşanmış ve diğer Arap ülkelerinde hükûmet değişiklikleri, anayasal değişiklikler, sosyal ve politik hayatta köklü değişimler görülmüştür.

Sınırların Çizimi ve Yönetim

değiştir

Sykes-Picot Anlaşmaları gereğince tasarlanan bölge haritaları gerek demografik gerek coğrafi gerekse etnik mezhepsel duruma uygun değildir. Fransız yönetiminin bölgede uyguladığı azınlık bazında çoğunluk üzerine hakimiyet politikası durumun temel kaynaklarındandır. Nüfusun yüzde onuna tekabül eden Nusayri kesime gerek askeri gerek bürokratik alanda verilen geniş yetkiler onların 1946 sonrası Suriye'de İktidar olmasını sağladı. Azınlık olarak yönetimde olan Nusayriler çoğunluk olan Sünnileri yönetmek için Fransa'nın desteğine ihtiyaç duyacak bu şekilde Fransa kolaylıkla Suriye üzerinde söz sahibi olabilecekti[107]

İsyan ve iç savaş

değiştir

Gösteriler ve sivil başkaldırı (Mart 2011-Temmuz 2011)

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı'nın sivil ayaklanma safhası
Ayrıca bakınız: Hamza Ali el-Hatib'in ölümü

İsyan ilk olarak, Arap Baharı'ndan etkilenerek, Ocak 2011 tarihinden itibaren küçük gösteriler halinde başlayıp büyüyerek, yolsuzluğa ve insan hakları ihlallerine karşı bir sivil başkaldırı olarak başlamıştır. Geniş çaplı gösteriler ise 15 Mart 2011 tarihinde güney şehri Dera'da ortaya çıkmıştır, bu yüzden Dera ilerleyen safhalarda "Devrimin Beşiği" olarak anılmıştır; bu gösteriler kısa sürede ülke çapına yayılmıştır.[108] Hükûmet gösterilere geniş çaplı tutuklamalar, işkenceler, polis şiddeti ve sansürle cevap vermiş, fakat gösteriler büyümeye devam etmiştir. Nisan ayının sonuna doğru Beşşar Esad, direnen şehirlere ve kasabalara karşı büyük ölçekli askeri bir harekât başlatmış, harekâta tanklar, piyadeler ve ağır silahlar katılmış, tüm bunlar kısa sürede büyük sayılarda sivil can kayıplarına neden olmuştur.[109]

Askeri baskıların ardından, pek çok asker göstericilere katılmak için firar etmiş ve pek çok gösterici de silahlanmaya başlamıştır. Cisr eş-Şuğur kasabasında, ilk büyük gösterilerden 79 gün sonra, 4 Haziran 2011 tarihinde ülkedeki ilk silahlı çatışma yaşanmıştır. Suriye Ordusunun bir cenaze törenine katılan kalabalık üzerine ateş açması üzerine kızgın göstericiler, ateş açılan binayı ateşe vermiş ve 8 güvenlik görevlisini öldürmüştür; ele geçirilen polis istasyonundaki silahlara el konulmuş ve çevre kontrol altına alınmıştır. Göstericiler ve güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar takip eden günlerde de devam etmiştir. Bazı güvenlik görevlileri, sivillere ateş etmeyi reddeden askerlerin gizli servis elemanları tarafından infaz edilmelerinin ardından firar ederek göstericilere katılmış ve muhalefeti büyütmüşlerdir.[76]

İç savaş (Temmuz 2011-günümüz)

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı'nın kronolojisi

Suriye'nin pek çok şehrindeki gösterileri hükûmet güçleri kanlı bir şekilde bastırma yoluna gidince, olaylar daha da büyümüş ve ufak çaplı çatışmalar yerini muharebelere bırakmıştır. Sonucunda, on binlerce insan ölmüştür.[110]

İlk büyük çatışmalar Humus, Dera ve Şam'da yaşansa da kısa sürede tüm ülke geneline yayılmıştır. Humus Kuşatması, Baniyas Kuşatması, er-Restan ve Telbise Kuşatması, 2011 Cisr eş-Şuğur Muharebesi ve Hama Kuşatması ilk büyük şehir savaşlarının yaşandığı noktalar olmuştur.

2012 ve 2013 yılları muhaliflerin avantajı ele geçirdikleri yıllar olmuşlardır. Muhalifler, Şam şehir merkezine birkaç km'ye kadar yaklaşmışlar, Halep'in büyük bölümünü ele geçirmişlerdir. Humus'ta şehir merkezinde sert çarpışmalar yaşanmıştır. Kuzey ve Doğu Suriye büyük bir oranda rejimin elinden çıkmıştır. YPG Afrin, Kobani ve Haseke'de özerk kantonlar ilan etmiştir.[111]

2013 yılın sonu ve 2014 yılı başında muhaliflerin dış desteği büyük oranda kaybetmesi ve aralarında çarpışmaya başlaması sonucu rejimin ilerlemeye başladığı bir dönem olmuştur. Şam şehir merkezi büyük oranda güvenlik altına alınmış, Hama ve Humus kırsalı büyük oranda muhaliflerden temizlenmiş ve Lazkiye yolu güvence altına alınmıştır. IŞİD, kuzey ve doğudaki bölgelerin çoğunu ele geçirmiştir.[112]

2015 yılında IŞİD'in hava bombardımanlarıyla eski gücünden uzak bırakılması ve muhaliflerin pek çok bölgede işbirliğine gitmesi ile rejim ilerleyişi durdurulmuş, muhalifler Halep kuşatmasını kırmış, İdlip şehir merkezini rejimden almış ve İdlip kırsalını büyük oranda rejimden temizlemişlerdir.[113][114] Eylül 2015'te Rus hava saldırılarının başlaması ile birlikte muhaliflerin lehine olan güç dengesi aleyhine bozulmaya başlamıştır. 2015 yılı sonu Rusya, İran ve pek çok Şii milisin Suriye rejimine desteğini artırdığı bir dönem olmuştur. Muhalifler ise Batı'dan aldığı desteği büyük oranda kaybetmiştir.[115]

2016 yılında rejim ve müttefikleri Halep kırsalında muhalifler ve IŞİD'den pek çok yerleşim bölgesini geri almıştır. Ayrıca Türkmen Dağı'nın büyük bölümünü ele geçirmiştir.[116] Bunun üzerine Türkiye ve Suudi Arabistan kara operasyonu ihtimalini görüşmüş, bu durum İran ve Rusya arasında uluslararası gerginliğe yol açmıştır.[117][118] IŞİD, Suriye'nin kuzeydoğu kırsalında YPG'ye, güney kırsalında ise Suriye muhalefetine karşı pek çok bölgeyi kaybetmiştir.[119][120]

Savaşın cepheleri

değiştir

Suriye'deki iç savaş, ülkenin her yerine yayılmış tam ölçekli bir cephe savaşı olarak sürmektedir. Başlarda ılımlı muhalif grupların ve ardından da Kürt gruplar ile IŞİD ve diğer radikal grupların rejimden pek çok bölgeyi ele geçirmesi ile birlikte, Nusayrilerin çoğunlukta olduğu ve rejimin kalelerinden biri olarak adlandırılan Tartus ili dışında tüm bölgelerde çarpışmalar yaşanmaktadır.

Deyrizor Cephesi

değiştir
Ana madde: Deyrizor Kuşatması

IŞİD, muhalifleri bölgeden uzaklaştırmış ve rejim güçlerini Deyrizor şehir merkezi ve çevresindeki birkaç kasabada kuşatmaya almıştır. Deyrizor şehir merkezinin bir bölümü IŞİD, bir bölümü ise rejimin elindedir.[121]

2014 yılının temmuz ayında şehri kuşatma altına alan Irak ve Şam İslam Devleti, 3 yıllık saldırılar sonucunda 137'nci Tugay'ın direnişini kıramadı ve 3 yıl boyunca Suriye ordusu ile İslam Devleti arasında savaş devam etti. 5 Eylül 2017 tarihinde Suriye Kaplan Kuvvetlerinin Deyrizor'a girmesiyle birlikte kuşatma fiilen kırıldı.[122] Bazı kaynaklar ABD'nin kuşatma kırılmadan kısa bir süre önce 20 IŞİD komutanını Amerika Birleşik Devletleri Hava Kuvvetlerine ait bir araçla Suriye'nin kuzeyine kaçırdığını iddia etti.[123] Kuşatmanın kırılmasının ardından şiddetli çatışmalar ve Suriye ordusunun ilerleyişi devam etti. Suriye ordusu 7 Eylül 2017'de Deyrizor'un batısında, Ayaş Bölgesi'nde bulunan askeri depoları İslam Devleti'nden geri aldı.[124]

9 Eylül 2017'de Suriye ordusu Güney Deyrizor'da İslam Devleti'nin üstüne gitmeye devam etti ve Teym petrol arazisini ele geçirdi.[125] Güney Deyrizor'da Rusya destekli Suriye ordusu ilerlerken, ABD destekli YPG Deyrizor'un kuzeyinde Deyrizor operasyonunu başlattığını duyurdu ve harekete geçti.[126]

10 Eylül 2017'de Suriye ordusu, Rusya ordusu ile yaptığı ortak operasyon ile Deyrizor'da Irak ve Şam İslam Devleti'nin hava üssünü kuşatmasını da deldi ve ilerlemeye devam etti.[127] YPG ise Deyrizor operasyonuna "Cezire Fırtınası" adını vererek Deyrizor'un merkezine taarruz başlattı. İlk gün 45 km yol alan ve Deyrizor'a 6 km kadar yaklaşan YPG ile IŞİD'in anlaştığı iddia edildi.[128]

10 Eylül 2017 sonrası Rusya'dan yapılan açıklamada Suriye ordusunun kentin yüzde 85'ini kontrol ettiği duyuruldu. ABD destekli YPG ise Suriye ordusu ile Irak'taki Şii grupların sınırda koridor kurmasını engellemek için Deyrizor'a operasyonunu sürdürdü. Fırat'ın bir tarafında Suriye ordusu ilerlerken diğer tarafında YPG ilerlemeye devam etti.[129]

YPG, yaptığı son açıklamada Suriye ordusunun Fırat'ı geçmesine izin vermeyeceğini[130] açıklarken Rusya Dışişleri sözcüsü Maria Zakharova Suriye ordusunun Fırat'ın doğusuna geçtiğini söyledi.[131] Diğer yandan Suriye Devlet Başkanı Esad'ın danışmanı Buseyna Şaban, Suriye topraklarının hepsi Suriye ordusunun eline geçene kadar savaşılacağını söyledi. Savaşılacak gruplar arasında ABD destekli YPG'nin de olduğunun altını çizdi.[132]

16 Eylül 2017 gecesi saat 03.00 sularında Suriye ordusu ile Rus ordusu savaş uçakları ile YPG'yi vurdu. Saldırının Deyrizor'un doğusunda Sanayi bölgesi yakınlarında yapıldığı iddia edildi.[133]

Suriye ordusu, havaalanı kuşatmasını deldikten sonra havaalanı çevresine taarruz başlattı. Havaalanın kuzeyinde bulunan el-Cufra köyü IŞİD'den geri alındı.[134]

17 Eylül 2017 gecesi Suriye ordusu Fırat'ın doğusunda Mazlum ve Marrat bölgelerini ele geçirdi. Böylece Fırat'ın doğusuna resmi olarak da geçmiş oldu. ABD daha önce Fırat'ın doğusunu "kırmızı çizgi" olarak adlandırmış, ABD öncülüğünde kurulan uluslararası koalisyonun komutan yardımcısı Robert Jones, Suriye ordusunun Fırat'ın doğusuna geçmesine izin vermeyeceklerini söylemişti. Fırat'ın doğusunda hızla ilerleyen Suriye ordusu güçlerinin sonraki hedefinin Haseke olduğu iddia edildi. İddialara göre Suriye ordusunun amacı Haseke'yi de ele geçirip Irak'ta bulunan Kürt bölgesi ile Suriye'de bulunan Kürt bölgesinin bağlantısını kesmek.[135][136]

Suriye ordusu 5 Eylül 2017'de Deyrizor'daki İslam Devleti kuşatmasını kırdıktan sonra 3 Kasım 2017'de Deyrizor'un merkezini tamamen ele geçirdi. Ordunun Deyrizor'u ele geçirmesi Suriye Devlet Televizyonundan "Şehir terörizmden tamamen kurtuldu." olarak verildi.[137] Suriye ordusu Deyrizor'un merkezini ele geçirmiş olsa bile şehrin kuzeyinde YPG bulunuyor ve birçok alana sahip. Kuzeyde YPG, güneyde Suriye ordusu Deyrizor'u tamamen ele geçirip İslam Devleti'ni Suriye'den attı. İslam Devleti'nin son toprağı Irak üzerindeki Qaim kenti. Bu bölgeye de ekimin sonunda Irak ordusu operasyon başlatmıştı.

Güney Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Güney Cephesi

Dera, Süveyda ve Kuneytire illerinde rejim ile muhaliflerin oluşturduğu Güney Cephesi arasında çatışmalar sürmektedir. Bu çatışmalara İsrail, El Nusra Cephesi ve IŞİD de dahil olmaktadır.[138]

Humus Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Humus Cephesi

Rejimin Humus şehir merkezini muhaliflerden alması sonrası, muhalifler şehrin kuzey kırsalına çekilmiştir.[139] Palmira ve Karyatayn çevresinde de çatışmalar sürmektedir.[140][141]

Kuzey Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Kuzey Cephesi

Suriye'nin kuzeyindeki Halep, İdlip ve Hama illerinde rejim ve muhaliflerin oluşturduğu Fetih Ordusu arasında çatışmalar sürmektedir. Bunun yanında YPG ile IŞİD arasında ve IŞİD ile rejim ve muhalefet arasında da çatışmalar yaşanmaktadır. YPG ile Özgür Suriye Ordusu ve diğer muhalif gruplar ise ateşkes yapmışlar, kısa süre sonra ise ateşkes bozulmuştur.[142]

2015 yılında Fetih Ordusu, İdlip, Cisr eş Şuğur ve Eriha'yı ele geçirerek rejimi İdlip ilinden Fua ve Kefraya kasabaları dışında tamamen püskürtmüştür.[143] 2016 yılı başında rejim ve müttefikleri muhaliflerin Azez koridorunu kapatmışlardır. Ayrıca Halep'in batı kırsalında muhaliflerden, doğu kırsalında ise IŞİD'den pek çok yerleşim birimini geri almışlardır.[144]

7 Eylül 2017 gecesi İsrail Hava Kuvvetleri, Suriye'nin Hama ilinde bulunan Suriye askeri araştırma tesisini bombaladı. Saldırıda 2 Suriye askeri öldü. İsrail, bombalama sebebini kimyasal silah olarak gösterdi.[145] Bazı kaynaklar, tesisin yanı sıra Hizbullah'a giden yardım konvoyunun da vurulduğunu iddia etti.[146]

Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 14-15 Eylül'de gerçekleştirilen Astana Görüşmeleri'nde İdlib'in çatışmazlık bölgesi ilan edidiğini ve üç ülkenin - Türkiye, Rusya, İran- gözlemcilerinin İdlib'in belirli yerlerine yerleştirileceğini duyurdu. Amacın, Suriye ordusu ile Özgür Suriye Ordusu militanları arasında çatışmayı engellemek olduğu açıklandı. Ayrıca, Suriye'deki savaşın siyasi çözümle sona ereceği söylendi.[147] Türkiye'nin daha önce Suriye'nin muhalif örgütlerine desteğini kestiğini iddia edilmişti.[148]

Lazkiye Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Lazkiye Cephesi

Rejimin kalesi olarak adlandırılan Lazkiye ilinin büyük bölümü rejim güçlerinin elinde olsa da, muhalifler İdlip'te kazandığı başarılardan sonra Lazkiye ilinin doğusunda rejim elindeki bazı yerleşim birimlerini ele geçirmiştir.[149] İdlip-Lazkiye sınırını oluşturan Türkmen Dağları'nda da rejim ile muhalif arasında çatışmalar devam etmektedir.[150]

2015 yılı sonu ve 2016 yılı başında Rus hava desteği ile rejim kaybettiği pek çok bölgeyi geri almıştır. Türkmen Dağı ve Kürt Dağı'nda önemli kazanımlar elde etmiştir.[116][151]

Rakka Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Rakka Cephesi

Özgür Suriye Ordusu ve El Nusra Cephesi'nin başını çektiği muhaliflerden 2014 yılında IŞİD'in eline geçen Rakka ve çevresini geri almak için Suriye Ordusu güneyden taarruz başlatmıştır. Ayrıca Kuzey Rakka'da da Suriye Demokratik Güçleri ile IŞİD arasındaki çatışmalar devam etmektedir.

Rojava Cephesi

değiştir
Ana madde: Rojava Savaşı

Rejimin doğu illerinden büyük oranda çekilmesi sonucu doğu kırsalı büyük oranda IŞİD ve Kürt grupların eline geçmiştir. Bu iki grup aralarında savaşmaktadır. Rejim güçleri ile IŞİD arasında da Deyrizor, Haseke ve Şaddadi'de çatışmalar devam etmektedir.

Şam Cephesi

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı Şam Cephesi

Başkent Şam'da rejim güçleri büyük oranda kontrolü sağlasa da, Lübnan sınırında ve Doğu Guta'da çatışmalar devam etmektedir. Rejim güçleri ile DEAŞ ve diğer muhalif gruplar arasında çatışmalar yaşanmaktadır.[152]

Gelişmiş silahlar ve kitle imha silahlarının kullanımı

değiştir

Kimyasal silahlar

değiştir
 
2013 Guta Kimyasal Saldırılarının haritası
 
Ağustos 2013 tarihinde Guta'da kimyasal silah saldırısında öldürülen kişiler

Baas Partisi hükûmeti ve muhalif güçler, en ciddisi Guta Saldırıları olmak üzere birden çok kez kimyasal saldırılarda bulunmakla suçlanmıştır.

29 Nisan 2013 tarihinde, Baas Partisi güçlerinin Saraqib'e düzenlediği bir saldırıda 2 kişi ölmüş ve 13 kişi yaralanmıştır; yaralıları tedavi eden ve ölülerin kanlarını analiz eden Türk doktorlar kurbanların kanlarında sarin bulmuşlardır.[153] Fransız istihbaratı da bölgeden kan, irin, toprak ve sarf malzemesi numuneleri toplamış ve laboratuvarlardaki analizler sarin kullanımını teyit etmiştir.[154]

13 Haziran 2013 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri, Suriye Ordusu'nun pek çok kez muhaliflere karşı sınırlı kimyasal saldırılar düzenlediğini ve bu saldırılarda 100-150 kişinin hayatını yitirdiğini kesin kanıtlarla duyurmuştur.[155]

5 Ağustos 2013 tarihinde Suriye Ordusu'nın, Şam'ın Adra ve Houma mahallelerinde kimyasal saldırılar düzenlediği ve saldırılardan 400 kadar kişinin etkilendiği belirtilmiştir. Saldırıda kimyasal silahlara maruz kalanların video görüntüleri internete yüklenmiş ve yayılmıştır, fakat kimyasal silahın türü tespit edilememiştir.[156]

21 Ağustos 2013 tarihinde, Suriyeli insan hakları savunucuları Suriye Ordusu'nun Doğu Guta bölgesinin Jobar, Zamalka, 'Ain Tirma ve Hazzah bölgelerine sistematik bir kimyasal saldırı düzenlediğini ve en az 635 kişinin saldırının ilk anında hayatını kaybettiğini acil olarak duyurmuşlardır. Saldırılar Baas Partisi tarafından yalanlanmış ve video görüntülerinin sahte olduğu iddia edilmişse de, Birleşmiş Milletler'in üç haftalık soruşturmaları ve saha araştırmaları sonucunda saldırı kesinleşmiş ve saldırıda kullanılan kimyasal gazın sarin gazı olduğu netlik kazanmıştır.[157] Birleşmiş Milletler misyonunun yaptığı araştırmalar, “saldırının bir düzenli ordunun düzenleyebileceği tarzda olduğu, saldırıda kullanılan roketlerin yeni yapım Rus roketleri olduğu, roketlerin Suriye Ordusu kontrolündeki bölgeden ateşlendiği ve büyük ihtimalle saldırıdan Baas Partisi'nin sorumlu olduğu” sonucuna ulaşmıştır.[158][159] Suriye'deki muhalif unsurlar ve Irak Hükûmeti kimyasal saldırıların failinin IŞİD olduğunu iddia etmiştir.[160]

Amerika Birleşik Devletleri'nin, Baas Partisi'ni bu kimyasal saldırı nedeniyle cezalandıracağını ilan etmesinin ardından Suriye kimyasal silahlarından vazgeçmeyi kabul etmiş ve bir BM misyonu ülkeye gelerek Suriye'nin kimyasal kapasitesini yok etmeye başlamıştır.[161][162][163]

Suriye Hükûmeti, 2013 Kasım ayında ülkede bulundurduğu tüm kimyasal silah tesislerini ve stoklarını imha etmiştir.[164]

Ahrar-uş Şam ve El Nusra Cephesi mensupları 28 Mayıs 2013 Adana'da polis tarafından gerçekleştirilen operasyonlarda, kimyasal silahlarla yakalanmıştır.[165] CHP'li milletvekili Eren Erdem Suriye'de kullanılan kimyasal silahların bir bölümünün Türkiye üzerinde gönderildiğini iddia etmiştir.[166]

Misket bombaları

değiştir

Merkezi New York'ta bulunan İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Beyrut kaynaklarına göre, Suriye Ordusu askerleri Eylül 2012 tarihinde misket bombaları kullanmaya başlamıştır. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Silahlar bölümü başkanı Steve Goose, “Esad, her yerde yasak olan misket bombasını acımasızca kullanmayı artarak sürdürüyor ve bunun bedelini masum siviller canları ya da organlarını kaybederek ödüyor,” demiştir. Silahın kullanımın ilk kurbanlarının son kurbanlar olmadığı, silahın patladıktan sonra ardında bıraktığı küçük misketlerin daha sonra da patlayarak sivilleri öldürmeyi ve sakat bırakmayı sürdürdüğü bildirilmiştir.[167]

Scud füzeleri

değiştir

Aralık 2012 tarihinde Baas Partisi güçleri, özellikle Halep şehrine karşı olmak üzere, muhaliflerin yönettiği şehirlere karşı Scud füzeleriyle saldırılar düzenlemeye başlamıştır.[168] Aralık ve Ocak ayları arasında şehri vuran Scud füzelerinin sayısının 40'tan fazla olduğu bildirilmiştir.[169] Birleşmiş Milletler Scud füzeleriyle düzenlenen bu büyük saldırıları kınamıştır.[170] Scud füzeleriyle düzenlenen saldırılar ülkede binlerce sivilin ölümüne neden olmuştur.[171][172][173]

Canlı bombalar

değiştir

İngiliz The Guardian Gazetesi'nin doğrulayamadığı bir haberde Suriyeli bir subay, ABD savaş uçaklarına karşı Suriye Ordusu'nda 13 pilotun kamikaze saldırısı düzenlemeye hazır oldukları yönünde imza attığını, 3000 intihar saldırganının da ABD hava kuvvetlerine saldırı düzenleyebileceği yönünde bilgi verdiği iddia edilmiştir.[174]

Özellikle Halep ve Şam şehirlerinde, IŞİD ve El Nusra benzeri muhalif örgütler tarafından şehir meydanlarına, üniversitelere, devlet ve hükûmet binalarına ve Alevi köylerine karşı intihar saldırıları düzenlenmiştir.[175][176][177][178]

Vakum bombası

değiştir

Hava-yakan bomba olarak da bilinen termobarik silahlar, Baas Partisi güçleri tarafından muhalif şehirler üzerinde kullanılmıştır. 2012 tarihinden itibaren, Esad yönetimine sadık hava güçlerinin muhalefet gösteren sivil yerleşim yerlerine vakum bombaları bıraktığı bildirilmiştir.[179] Silahlar yoğun olarak Halep Muharebesi ve Kafr Batna Savaşı'nda kullanılmıştır.[180] Birleşmiş Milletler insan hakları soruşturmaları paneli, Beşar Esad'a sadık güçlerin vakum bombalarıyla muhalif Kusayr şehrinin yerleşim yerlerini Mart 2013 tarihinde defalarca kez bombaladığını doğrulamıştır.[181]

Napalm bombası

değiştir

Ağustos 2013 tarihinde, Baas Partisi güçlerinin Napalm-benzeri yangın çıkaran bir bombayla Kuzey Suriye'de bir okula saldırı düzenlediği bildirilmiştir.[182]

Muhalifler

değiştir

Suriye muhalefeti

değiştir
Ana madde: Suriye muhalefeti

Suriye'de ılımlı muhalefetin çatı örgütü Suriye Devrimi Muhalefet Güçleri Koalisyonudur. SDMGK'ya bağlı olarak Özgür Suriye Ordusu başta olmak üzere Suriye Türkmen Ordusu ve Nureddin Zengi Hareketi gibi pek çok muhalif grup vardır.[183]

Ilımlı muhalefetin dışında İslami Cephe ve El Nusra Cephesi başta olmak üzere pek çok İslamcı muhalif grup vardır. Bu gruplar, ılımlı muhaliflerden farklı olarak İslami yasalarla yönetilen bir Suriye kurmak istemektedirler.[184][185]

PYD

değiştir
Ana madde: Rojava Savaşı

PYD silahlı kolu YPG ile iç savaşa dahil olmaktadır. Bunun yanında Kuzey Suriye'de muhaliflerle Burkan el-Fırat ve Suriye Demokratik Güçleri gibi ortak operasyon güçlerinde de yer almaktadır.[186][187]

Irak ve Şam İslam Devleti

değiştir
Ana madde: Irak ve Şam İslam Devleti'ne karşı yapılan askerî müdahaleler

IŞİD (DAİŞ, DEAŞ ya da İslam Devleti) olarak adlandırılan örgüt, ilk olarak El Kaide'nin Irak ve Suriye kolu olarak ortaya çıkmıştır. Ardından Suriye'de temsil konusunda El Nusra Cephesi ile anlaşmazlığa düşmüş ve El Kaide'den bağımsız olarak hareket etmeye başlamıştır. IŞİD, günümüzde dünya genelinde İslami bir devlet kurmak amacıyla hareket etmektedir. Diğer İslamcı örgütlerden farklı olarak, uluslararası sınırları tanımamaktadır. 2014 yılında Suriye'de savaşa dahil olmuş, 2017 yılının sonunda Suriye'deki son toprağı Deyrizor'u kaybedip Suriye İç Savaşı'nda saf dışı kalmıştır.[188]

Uluslararası durum

değiştir
Ana madde: Suriye iç savaşı'na uluslararası tepkiler
 
Rusya-Suriye görüşmelerinin ardından Suriye Devlet Başkanı ile yapılan ortak basın toplantısı, iki ülke arasındaki stratejik işbirliğini ve bölgesel konulara yönelik ortak duruşu yansıtıyor.

Birçok ülke ve uluslararası kuruluş, cumhurbaşkanı Beşşar Esad ve yönetimini halka zulm çektiriyor söylemiyle yaptırımlara uğratmıştır; Beşşar Esad ve tüm çevresinin mal varlıkları dondurulmuştur.

Bazı ülkeler muhalif gruplara silah yardımı yapmıştır. Net olmasa dahi bazı iddialara göre bu ülkeler Suudi Arabistan, Katar ve Türkiye'dir. BM Güvenlik Konseyi, Suriye rejimine yaptırım kararı almak için toplansa da, rejime yakın Rusya ve Çin bunları veto etmiştir.

Konseyde net karar alınamayınca Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa Suriye Halkının Dostları Grubu adlı bir grup oluşturmuştur. Birçok kez grup toplanıp yaptırım karar almıştır. Son olarak Suriye, Türkiye'nin F-4 savaş uçağını düşürmesiyle (Haziran 2012 Türk uçağının düşürülmesi), NATO olağanüstü toplanmış ve olayı çok sert bir şekilde kınamıştır.

Birleşmiş Milletler, Suriye'deki Baas Partisi Hükûmeti'ni meşru otorite olarak tanımaktadır.[189]

Suriye hükûmetini destekleyenler

değiştir

3 ülke Suriye'yi destekler ve dış müdahaleye karşı çıkar. Bunlar; Rusya, Çin ve İran.[190] Ayrıca Hizbullah ve beraberinde birkaç aşiret[191] (Lübnan'dan) rejimin yanında savaşmaktadır.

Muhalifleri destekleyenler

değiştir

Muhalifleri destekleyen ülkelerin önde gelenleri Suudi Arabistan, Katar, ABD, Birleşik Krallık,[192] Fransa, Almanya, Libya ve Türkiye'dir. Askeri ve ticari destek veren ülkeler ise sadece Türkiye, ABD, Katar, Suudi Arabistan[193] ve Libya'dır.

Mezhep çatışmaları

değiştir

Suriye

değiştir

Suriye'de muhalif kesimin Baas Partisi rejimine karşı başkaldırmasında Sünni gruplar etkilidir. Muhalefetin neredeyse tamamı Sünni, rejimin de neredeyse tamamının Arap Alevisi olduğu yönünde iddialar vardır, ancak buna karşıt görüşler de bulunmaktadır.[194] Bu yüzden olaylar bazı uzmanlar ve kuruluşlar tarafından mezhep kavgası şeklinde yorumlanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Nusayri gruplar, iktidarı ellerinde tutmak için Suriye Hükûmeti'nin yanında gözükmüşlerdir.[kaynak belirtilmeli] Eski başbakan Riyad Ferid Hicab'ın ülkeyi terk etmesi ve mezhep gruplarının birbirlerine karşı katliamlar yapması, mezhep kavgasını netleştirmiştir.[kaynak belirtilmeli] Ülkede bazı muhalif unsurların, gösterilerinde "Aleviler tabuta, Hıristiyanlar Beyrut'a" sloganı attığı, ülkedeki kiliseleri bombaladığı ve Şii/Alevi nüfusun ağırlıklı yaşadığı bölgelerde silahlı eylemler gerçekleştirdiği ileri sürülmektedir.[195]

Lübnan

değiştir
Ana madde: Suriye İç Savaşı'nın Lübnan'da yayılması

Ülkede yaşanan çatışmalar, bölgede yayılmıştır. Lübnan'da mezhep kökenli çatışmalar yaşanmıştır. Muhalefet yanlıları Sünniler ve rejim yanlısı Nusayriler bu bahaneyle çatışmaya girmişlerdir. Güvenlik güçleri olaylara müdahale etmişlerdir.[kaynak belirtilmeli]

Çatışmalarda bazı tarikat ve dini önderlerin öldürülmesiyle, şiddet yükselmiştir. Yaklaşık 70 kişi ölmüş, 410 kişi yaralanmıştır. Çatışmalar özellikle mahalle aralarında gerçekleşmektedir. Bazı aşiretlerde çatışmalarda taraf olmuştur.[196]

Türkiye-Suriye ilişkilerindeki gerilim

değiştir
Ana madde: Türkiye-Suriye Krizi

Olayların başladığı günden bu yana Türkiye'de Adalet ve Kalkınma Partisi Hükûmeti ve Suriye'de Baas Hükûmeti arasında gerilimler yaşanmıştır. 24 Ağustos 2016 tarihinde sabaha karşı saat 4 sularında Türk Silahlı Kuvvetleri, Suriye'nin Cerablus bölgesine havadan ve karadan askerî harekât başlatmıştır.

El-Kaide ve diğer örgütlerin etkisi

değiştir

Ülkede muhaliflerin safına katılan radikal İslamcı terörist gruplar yer almaktadır.[197] El-Kaide ve El-Nusra Cephesi gibi aşırı İslamcı grupların, rejim sonrası şeriat devleti kurma ihtimali bazı muhalif kesimleri rahatsız etmektedir. Suriye Ulusal Konseyi ile bağlantıları olmadığından İslamcı militanlar bağımsız hareket etmektedir. ABD ve batılı güçler El-Kaide'nin muhaliflere destek olmasından rahatsızlık duymaktadır. Özgür Suriye Ordusu komutanlarından Ebu Ammar, Eğer bize batıdan yeterli yardım gelmezse, El-Kaide ile işbirliği yaparız açıklamasını yapmıştır.[198]

Mülteciler

değiştir
Ana madde: Suriye iç savaşı'nda mülteciler

Çatışmaların başladığı zamandan bu yana, şiddet ve yaşam sorunları nedeniyle milyonlarca sivil komşu ülkelere sığınmıştır. Türkiye, Ürdün, Lübnan, Irak, Ermenistan ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi dahil toplamda 4,9 milyon kişi sivil komşu ülkelere sığınmıştır. Ayrıca Suriye içinde 6,3 milyon kişi yerinden edilmiştir.[199] İnsani yardıma gereksinimi olanların sayısı ise 13,5 milyonu buluyor[199]

Suriye İç Savaşı sırasında halk gıda, yakıt, işsizlik ve barınak sıkıntısı yaşamıştır. Çatışmaların şiddetinden kaçan Suriye halkı Türkiye, Ürdün, Lübnan ve Irak gibi komşu ülkelere sığınmıştır.[200] Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı'nın (AFAD) verilerine göre, Türkiye'de yaşayan Suriyeli mültecilerin sayısı 2.000.000'u geçmiş bulunmakta ve bunların 1.700.000'den fazlası mülteci kampları dışında yaşamaktadır.[201]

Suriye'deki iç savaştan kaçan mülteci kadınların birçoğu fuhuşa ve zorla evliliğe itilmektedir.[202]

Ölü sayısı

değiştir
Ana madde: Suriye iç savaşı'nda ölü sayısı

Suriye nüfusunun yüzde 11'i öldü ya da yaralandı. Birleşmiş Milletler'in açıklamasına göre Suriye iç savaşında 250 binden fazla insan hayatını kaybetmiştir fakat Birleşmiş Milletler Suriye iç savaşına dair istatistik toplamayı bıraktığı için ölenlerin sayısının daha fazla olduğu düşünülmektedir. Suriye Politika Araştırma Merkezi (SCPR) yayınladığı raporla 2011 Mart ile 2016 Şubat ayları arasında Suriye iç savaşında 500 bin insanın hayatını kaybettiğini, 1.88 milyon insanın ise yaralandığını belirtmiştir.[203]

2016 Suriye Geçici Ateşkesi

değiştir

ABD Dışişleri Bakanı John Kerry, Suriye'de ön görülen bir ateşkes anlaşması için Rusya ile anlaşmaya vardıklarını açıklamıştır.[204] Kerry, anlaşmanın IŞİD ve El Nusra örgütünü kapsamadığını ve 27 Şubat gününden itibaren geçerli olacağını belirtmiştir. Birleşmiş Milletlerin de desteklediği bu anlaşma Suriye iç savaşının başladığı Mart 2011 tarihinden bu yana ilk kez büyük çapta bir ateşkes anlaşması olarak da tanımlandı. Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad ise varılan anlaşmaya uyacağını açıklamıştır.[205] Varılan ateşkes anlaşması ile ülkeye insani yardım malzemelerinin ulaşması sağlanmıştır. Ateşkes ile ülke genelinde gözle görülür bir değişiklik olmuş fakat çok kez bu ateşkes ihlal edilmiştir.[206][207] Suriye İnsan Hakları Ağı ateşkesin ilk dört gününde toplam 52 kez ateşkesin ihlal edildiğini öne sürmüştür.[208] İhlaller karşılığında ise taraflar birbirlerini ateşkesi ihlal etmekle suçlamıştır.[209]

Suriye'deki ateşkese rağmen Rusya'nın hava destekli operasyonlarında Suriye Ordusu, Türkmen bölgelerine saldırmaya devam etmiştir.[210] Ayrıca Halep'in Şeyh Mesud mahallesinde YPG ile muhalifler arasında çatışmalar devam etmiştir.[207]

7 Mart tarihinde ateşkesin 312 kez ihlal edildiği, Lazkiye, Şam, Dera ve Humus'ta çatışmaların aralıklarla devam ettiği belirtilmiştir. 8 Mart itibarıyla ateşkesin kapsadığı bölgelerde ölü sayısı 135 olarak açıklanmıştır.[211]

Suriye yerleşimiyle ilgili uluslararası toplantısı

değiştir

Kazakistan'ın başkenti Astana'da 23-24 Ocak 2017 tarihlerinde Türkiye ve Rusya'nın önderliğinde İran, ABD ve BM Genel Sekreteri Suriye Özel Temsilcisi Staffan de Mistura gözetiminde İç savaşın tarafları Suriye rejimi ve Suriye Muhalifleri bir araya gelerek müzakerelerde bulundu.[212]

Amerika Birleşik Devletleri'nin saldırısı

değiştir
Ana madde: 2017 Şayrat bombardımanı

Arka plan

değiştir

İdlib'in Han Şeyhun beldesinde kimyasal gaz kullanıldığı iddia edildi. Kısa süre sonra iddia edilen saldırı ile ilgili birçok fotoğraf ve video sanal ortama yayıldı. Bunun üstüne Fransa, Birleşmiş Milletler'in toplanması için oturum talep etti. Suriye İnsan Hakları Gözlemevi saldırıda 11'i çocuk 58 kişinin öldüğünü iddia etti. Suriye ordusu ise bu suçlamaları reddederek Özgür Suriye Ordusu'nun kimyasal gaz deposunu vurduğunu söyledi. Birleşmiş Milletler'in yoğun baskıları sonucu Rusya o tarihte herhangi bir hava harekâtı yapmadığını açıkladı. Beyaz Saray ise bu durumun göz ardı edilemeyeceğini belirtti ve bu saldırıların sorumlusunun bir önceki ABD yönetimi olduğunu söyledi. Türkiye Cumhuriyeti cumhurbaşkanıysa bu durumu insanlık dışı saldırı olarak yorumladı.[213][214][215]

BM tartışmaları

değiştir

Bu açıklamalar sonrası Birleşmiş Milletler toplandı. Açılış konuşmasını BM Silahsızlanma İşleri Yüksek Temsilcisi Kim Won-soo yaptı ve doğrulanırsa bu saldırının en büyük ikinci kimyasal saldırı olabileceğini söyledi. ABD'nin BM Büyükelçisi Nikki Hale ise bu saldırılara bir yaptırım uygulanmazsa devamı geleceğini söyleyerek Rusya'yı da bu durumdan suçlu tuttu. İngiltere'nin BM Büyükelçisi Matthew Rycroft ise Esad'ı Rusya'nın barış denemeleriyle dalga geçmekle suçladı. Rusya'nın "savunulamayacağı savunduğunu" ileri sürdü. Bu suçlamalar üstüne Rus Büyükelçi Yardımcısı Vladimir Safronkov, İngiliz hükûmetini "Esad'ı düşürmeye saplantılı" olarak değerlendirdi. Diğer Rus temsilciler İdlib'de daha detaylı bir araştırma yapılmasını talep etti ve internete düşen görüntülerin yalandan ibaret olduğunu söyledi. Türkiye Sağlık Bakanı Recep Akdağ ise İdlib'den getirilen 30 kişinin incelendiğini kimyasal saldırı olduğuna dair kanıt olduğunu söyledi. Çin ve Rusya çıkacak kararları veto edeceğini söylerken ABD temsilcisi "BM müdahale etmezse ABD edebilir." açıklamasını yaptı.[216][217]

Askeri saldırı

değiştir

ABD'nin Akdeniz'de bulunan savaş gemileri 03.45'te Şayrat Hava Üssü'nü Tomahawk füzeleri ile vurmaya başladı. Saldırı sonunda 59 füze atıldı. Saldırı sonrası ilk açıklama ABD başkanı Donald Trump'dan geldi. Saldırı emrini kendisinin verdiğini söyleyen Trump diğer ülkeleri ABD'nin yanında olmaya çağırdı. Pentagon ise saldırıdan önce Rusya'nın bilgilendirildiğini aktardı.[218] Hatta Pentagon'un, Rusya'ya "Müdahalede bulunursanız askeri çatışma çıkar." uyarısında bulunduğu iddia edildi.[219]

Saldırı sonrası

değiştir

Saldırı sonrası ilk tepki Rusya'dan geldi. Rusya, ABD'yi mevcut yönetime saldırmakla suçladı. Rusya Başbakanı Dmitri Medvedev ise "ABD ile çatışmaya ramak kalmıştı." dedi. Bu saldırıyı meşru bulmayan, BM'nin izni olmadan yapıldığını söyleyen Rusya, ABD ile birlikte Suriye'de koordinasyon amacıyla oluşturulan sıcak iletişim hattını durduracağını açıkladı[220] ve açıklamalar sonrası Akdeniz'e son teknoloji füzeler ile donatılmış en yeni gemilerinden yolladı.[221] 9 Nisan 2017 günü Rusya lideri Putin ile İran lideri Ruhani bir telefon görüşmesi gerçekleştirdi. Görüşme sonunda taraflar terörle mücadele birlikte olacaklarını belirttiler ve saldırıyı kabul edilemez olarak nitelediler. Müttefik gruplardan yapılan ortak açıklamalarda ise ABD'nin kırmızı çizgiyi geçtiği vurgulandı ve "Bundan sonra her türlü saldırıya karşılık vereceğiz" dendi.[222][223]

Avrupa'dan ise ABD'yi destekler tarzda tepkiler geldi. Avrupa Birliği Konseyi Başkanı Donald Tusk "ABD saldırısı, barbarca kimyasal saldırıya karşı bir kararlılığa ihtiyaç olduğunu gösteriyor. AB, Suriye'deki vahşeti bitirmek için ABD ile çalışacak." dedi. Almanya ve Fransa ortak açıklama yapıp "Bunun sorumlusu Esad'dır." derken İngiltere Başbakanlığı'ndan "ABD'nin eylemine tam destek veriyoruz." açıklaması geldi. İtalya Dışişleri ve Uluslararası İşbirliği Bakanı Paolo Gentiloni ise bu saldırının kimyasal kullanımı sonrası doğru olduğunu vurguladı. Danimarka Başbakanı "Sivillere korkakça saldırının sonuçlarının olması güzel. ABD Esad vahşetinin cezasız kalmayacağını açıkça ortaya koydu." açıklamasını yaptı. Polonya ve Ukrayna'da bu saldırıya destek verdi.[224]

Türkiye cephesinde ise cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan "Esed rejiminin kimyasal ve konvansiyonel silahlarla işlediği savaş suçlarına karşı atılmış somut bir adım olarak bunu olumlu buluyoruz. Bunu da yeterli görmüyorum." açıklamasını yaparken başbakan Binali Yıldırım ABD'nin yaptığı saldırının dünya kamuoyunun hislerine tercüman olduğunu söyledi ve "Her türlü desteği vermeye hazırız." dedi.[225][226] Ordu cephesinden ise hükûmet ve cumhurbaşkanının aksine saldırıya tepki geldi ve emekli generaller saldırıyı "Kürt koridoruna hayat öpücüğü." olarak değerlendirdi.[227]

Yeniden yapılanma

değiştir
 
Halep Ulu Cami'nin 2013 yılında minaresinin yıkılmasının ardından
 
İkinci Rakka Muharebesi sırasında Rakka'nın büyük bir kısmı büyük hasar gördü.

Birleşmiş Milletler yetkilileri Suriye'deki savaşın yaklaşık 400 milyar dolara ulaşan bir yıkıma neden olduğunu tahmin ediyor.[228] SNHR, 2017'de savaşın Suriye camilerinin yaklaşık %39'unu ibadet için kullanılamaz hale getirdiğini bildirdi. 2011 ile 2017 yılları arasında Suriye'de 13.500'den fazla cami yıkıldı. 2013 yılına kadar yaklaşık 1.400 cami yıkılırken, 2013 ile 2017 yılları arasında 13.000 cami yıkıldı.[229] Suriye savaş gözlemcisine göre, 2011'den bu yana Suriye savaşı sırasında 120'den fazla kilise hasar gördü veya yıkıldı; ve bu saldırıların %60'ı Esad yanlısı güçler tarafından gerçekleştirildi.[230]

Savaş devam ederken, Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad, Suriye'nin savaştan zarar görmüş ülkeyi kendi başına yeniden inşa edebileceğini söyledi. Temmuz 2018 itibarıyla yeniden inşanın en az 400 milyar ABD dolarına mal olacağı tahmin ediliyor. Esad, bu parayı dost ülkelerden, Suriye diasporasından ve devlet hazinesinden borç alabileceğini söyledi.[231] İran, Suriye'nin yeniden inşasına yardım etmekle ilgilendiğini belirtti.[232] Bir yıl sonra bu gerçekleşiyor gibi görünüyordu, İran ve Suriye hükûmeti, İran'ın şebekenin %50'si hasar gören Suriye enerji şebekesinin yeniden inşasına yardım edeceği bir anlaşma imzaladı.[233] Uluslararası bağışçılar, yeniden inşanın finansörlerinden biri olarak önerildi.[234] Kasım 2018 itibarıyla, yeniden inşa çabalarının çoktan başladığına dair raporlar ortaya çıktı. Yeniden inşa sürecinin karşı karşıya olduğu en büyük sorunun yapı malzemesi eksikliği ve var olan kaynakların verimli bir şekilde yönetilmesinin sağlanması gerektiği bildirildi. Yeniden inşa çabaları şimdiye kadar sınırlı bir kapasitede kaldı ve sıklıkla şehrin belirli bölgelerine odaklandı, böylece dezavantajlı insanların yaşadığı diğer bölgeler göz ardı edildi.[234] Suriye'de altyapıyı yeniden inşa etmek için çeşitli çabalar devam ediyor. Rusya, Suriye'nin Tartus limanını modernize etmek için 500 milyon dolar harcayacağını söylüyor. Rusya ayrıca Suriye'yi Basra Körfezi'ne bağlamak için bir demiryolu inşa edeceğini de söyledi.[235] Rusya ayrıca BM'nin kurtarma çalışmalarına da katkıda bulunacak.[236] Suriye, iki Rus firmasına petrol arama sözleşmeleri verdi.[237]

Suriye, dünya çapında yüzün üzerinde gelişmekte olan ülkede altyapıya yatırımı teşvik etmek için tasarlanan Çin'in "Bir Kuşak, Bir Yol" ɡirişimine katılmak için Çin ile ciddi diyalog içinde olduğunu duyurdu.[238][239] 12 Ocak 2022 Çarşamba günü Çin ve Suriye, Şam'da bir mutabakat zaptı imzaladı. Muhtıra, Suriye Tarafı Planlama ve Uluslararası İşbirliği Komisyonu Başkanı Fadi al-Khalil ve Çin tarafının Şam Büyükelçisi Feng Biao tarafından imzalandı. Muhtıra, Suriye'nin Çin ve diğer ortak ülkelerle ticaret, teknoloji, sermaye, insan hareketi ve kültürel değişim gibi alanlarda iş birliğini genişletmeyi amaçlayan girişime katılmasını öngörüyor. Diğer ayrıntıların yanı sıra, ortak devletlerle bu iş birliğinin geleceğini tanımlamayı amaçlıyor.[240]

Galeri

değiştir
  •  
    Azaz şehrinde çatışmalarda yıkılmış bir ev
  •  
    Muhalifler Humus şehrinde gösteri yapıyor
  •  
    Beşşar Esad yandaşları Lazkiye'de miting yapıyor.
  •  
    Humus'taki çatışmalar
  •  
    Suriye polisi
  •  
    Şam'da yüksek güvenlik
  •  
    Tunus'ta SUK toplantısı
  •  
    ÖSO'ya tedarik edilen Stinger füzesi
  •  
    Yıkılmış camii avlusu
  •  
    Suriye Askerleri
  •  
    Hükûmet güçlerinin üssü
  •  
    Mülteci kampı (Türkiye)
  •  
    Azez kasabası
  •  
    ÖSO askerlerinin kamyoneti

Ayrıca bakınız

değiştir

Notlar

değiştir
  1. ^ Sayı, ayrı sütunlarda listelenen IŞİD ve SDG dışındaki tüm hükûmet karşıtı güçleri içermektedir.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Kalin, Stephen (27 Eylül 2015). "Iraq says Russia, Iran, Syria cooperating on security issues in Baghdad". Reuters. 10 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2016. 
  2. ^ Yusuf, Mohamed Sheikh (27 Mart 2016). "N. Korean army units fighting for Syria regime: al-Zubi". Anadolu Agency. 31 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2016. 
    "Report: Iran, North Korea Helping Syria Resume Building Missiles". 29 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2014. 
    Ryall, Julian (6 Haziran 2013). "Syria: North Korean military 'advising Assad regime'". The Telegraph. 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013. 
    "North Korea violating sanctions, according to UN report". The Telegraph. 3 Temmuz 2012. 1 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2012. 
  3. ^ Bodeen, Christopher (8 Ağustos 2016). "Chinese Admiral Visits Syria in Show of Support". Associated Press. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2016. 
  4. ^ Беларусь попала в ТОП-20 мировых лидеров по экспорту вооружений 27 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Военно-политическое обозрение, 1 марта 2017
  5. ^ "Lukashenka supplies weapons to Assad". Charter 97. 2 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2018. 
  6. ^ Беларусь и Сирия: от дипломатии до военного сотрудничества 27 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — imhoclub.by (30 мая 2017)
  7. ^ Беларусь выходит в лидеры на рынке средств радиоэлектронной борьбы; Не исключено, что белорусская электроника двойного назначения применялась в ходе боевых действий в Сирии 27 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Naviny.by (4 мая 2018)
  8. ^ Paragga, Mariana. "Exclusive: Venezuela ships fuel to war-torn Syria: traders". Reuters. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2013. 
  9. ^ Parraga, Mariana. "Venezuela to ship more fuel to Syria as crackdown spreads". Thomson Reuters Foundation. 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2013. 
  10. ^ Solomon, Jay. "To power Syria, Chavez sends diesel". The Wall Street Journal. 7 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2013. 
  11. ^ "Report: Syrian regime being aided from 12 countries". Foreign Policy. 29 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2018. 
  12. ^ "France Says Its Airstrikes Hit an ISIS Camp in Syria". The New York Times. 28 Eylül 2015. 22 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  13. ^ Barton, Rosemary (26 Kasım 2015). "Justin Trudeau to pull fighter jets, keep other military planes in ISIS fight". CBC News. 18 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016. 
  14. ^ "Operation Inherent Resolve". 30 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  15. ^ "Syria: Bashar al-Assad's brother Maher 'loses leg". Telegraph. Ağustos 2012. 21 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  16. ^ "Syria rebel leader Col. Riad al-Asaad wounded in attack, opposition says". CBS News. 25 Mart 2013. 5 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  17. ^ "Leading Syrian rebel groups form new Islamic Front". BBC. 22 Kasım 2013. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2014. 
  18. ^ Turkish Special Forces: From stopping a coup to the frontline of the ISIL fight 23 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hürriyet Daily News, 24 August 2016.
  19. ^ "Isis leader incapacitated with suspected spinal injuries after air strike". Guardian. 1 Mayıs 2015. 11 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  20. ^ "U.S. Condemns Terrorist Attacks in Iraq and Pledges to Help Combat al Qaeda". United States Department of State. 10 Ağustos 2013. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2014. 
  21. ^ "Isis: US-trained Tajik special forces chief Gulmurod Khalimov becomes Isis war minister". Yahoo News. 6 Eylül 2016. 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  22. ^ MacFarland leads the coalition against ISIS 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. erişimtarihi=2015-10-30
  23. ^ a b c d e f g h "نحو 614 ألف شخص قضوا وقتلوا واستشهدوا منذ اندلاع الثورة السورية في آذار 2011". SOHR. 15 Mart 2023. 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  24. ^ a b "Tantalizing promises of Bashar al- Assad kill more than 11000 fighters of his forces during 5 months". SOHR. 17 Aralık 2014. 23 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2016. 
  25. ^ "On Balance, Hezbollah Has Benefited from the Syrian Conflict". The Soufan Group. 17 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2018. 
  26. ^ 151–201 killed (2015–17),[1] 3 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[2] 22 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[3] 7 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 14–64 killed (Battle of Khasham, Feb. 2018),[4] 1 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[5] 26 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 18 killed (May 2018 – June 2019),[6] 9 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[7] 3 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[8] 12 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[9] 9 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[10] 16 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[11] 9 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. total of 183–283 reported dead
  27. ^ "IRGC Strategist Hassan Abbasi Praises Iranian Parents Who Handed Over Their Oppositionist Children For Execution: Educating People To This Level Is The Pinnacle Of The Islamic Republic's Achievement; Adds: 2,300 Iranians Have Been Killed In Syria War". MEMRI. 11 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ الشامية, محرر الدرر (30 Ağustos 2017). "عميد إيراني يكشف عن إحصائية بأعداد قتلى بلاده في سوريا". الدرر الشامية. 31 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2019. 
  29. ^ Fırat Kalkanı Harekatı'nda 72 ölü, Zeytin Dalı Harekatı'nda 61-96 ölü, İdlib tampon bölgesinde 70-84 ölü, Barış Pınarı Harekatı'nda 18 ölü, Bahar Kalkanı Harekatı'ndan sonra 16-24 ölü, Fırat Kalkanı Harekatı'ndan sonra 2 ölü, toplam 239-296 ölü rapor edilmiştir (daha fazla ayrıntı için buraya bakınız)
  30. ^ "On International Human Rights Day: Millions of Syrians robbed of "rights" and 593 thousand killed in a decade". SOHR. 9 Aralık 2020. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ "Pilot killed as U.S. F-16 crashes in Jordan". 22 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "Jordan pilot murder: Islamic State deploys asymmetry of fear". BBC News. 4 Şubat 2015. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "US service member killed in Syria identified as 22-year-old from Georgia". ABC News. 27 Mayıs 2017. 26 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "US identifies American service member killed by IED in Syria". ABC News. 27 Mayıs 2017. 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "French soldier killed in Iraq-Syria military zone, Élysée Palace says". France24. 27 Mayıs 2017. 24 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "4 Americans among those killed in Syria attack claimed by ISIS". CNN. 27 Mayıs 2017. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "Mystery surrounds the killing of a US soldier in the countryside of Ayn al-Arab (Kobani) amid accusations against Turkey of targeting him". Syrian Observatory of Human Rights. 2 Mayıs 2019. 24 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
    "US service member killed in Syria identified as 22-year-old from Georgia". ABC News. 27 Mayıs 2017. 26 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "Army identifies U.S. soldier killed in Syria". The Washington Times. 27 Ocak 2020. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
    "Pentagon identifies US soldier killed in Syria". The Hill. 23 Temmuz 2020. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
  32. ^ "UN: UN Human Rights Office estimates more than 306,000 civilians were killed over 10 years in Syria conflict". United Nations. 28 Haziran 2022. 1 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023. 
  33. ^ "Syria". Global Centre for the Responsibility to Protect. 1 Aralık 2022. 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  34. ^ (UNHCR), United Nations High Commissioner for Refugees. "Syria emergency". 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
  35. ^ "We've Never Seen Such Horror". Human Rights Watch. 1 Haziran 2011. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  36. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  37. ^ "Syrian defections hurt army morale". 5 Temmuz 2012. 30 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  38. ^ "Syria what you need to know". 6 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2013. 
  39. ^ "Al Nusrah Front claims 3 more suicide attacks in Daraa". 27 Kasım 2012. 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  40. ^ "Hezbollah's elite leading the battle in Qusayr region of Syria". Ya Libnan. 22 Nisan 2013. 17 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  41. ^ "In Turnabout, Syria Rebels Get Libyan Weapons". 21 Haziran 2013. 1 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2013. 
  42. ^ Hubbard, Ben (17 Temmuz 2013). "Momentum Shifts in Syria, Bolstering Assad's Position". New York Times. 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013. 
  43. ^ Sunni v Shia, here and there 17 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 14 September 2013
  44. ^ "UN says Syria conflict is 'overtly sectarian'". 20 Aralık 2012. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2013. 
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  48. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  49. ^ "Syria torture archipelago". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  50. ^ Staff (24 Mayıs 2012). "UN human rights probe panel reports continuing 'gross' violations in Syria". United Nations. 3 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2013. 
  51. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  52. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  53. ^ "Syrian troops committed war crimes, says UN report". the Independent. 15 Ağustos 2012. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  54. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  55. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  56. ^ "Obama: US cannot ignore Syria chemical weapons". 12 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  57. ^ Suriye'de 8 Yıl Sonra Bir İlk: Şam'dan Halep'e Sivil Uçuş VOA Türkçe kaynağından 21 Şubat 2020'de arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020
  58. ^ After more than eight-year hiatus, Aleppo International Airport receives first flight coming from Damascus-Video Syrian Arap News Agency kaynağından 21 Şubat 2020 tarihinde arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.
  59. ^ Kourdi, Eyad; Edwards, Christian (27 Kasım 2024). "Syrian rebels launch major attack on regime forces in Aleppo province". CNN. 29 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024. 
  60. ^ Al-Khalidi, Suleiman; Toksabay, Ece (28 Kasım 2024). "Syrian and Russian jets bomb rebel-held northwest Syria". Reuters. 
  61. ^ Salem, Mostafa (28 Kasım 2024). "Syria's rebels exploit weaknesses in Iran's proxies to launch surprise offensive". CNN. 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024. 
  62. ^ Abdulrahim, Raja (29 Kasım 2024). "Syrian Rebels Reach City of Aleppo, in Biggest Advance in Years". The New York Times. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2024. 
  63. ^ "Syrian rebels claim to have entered Damascus as regime's defenses collapse". cnn.com. CNN. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  64. ^ "Esad'ın düşüşü Suriye'deki 50 yıllık hanedan yönetiminin sonunu getirdi". 
  65. ^ "Assad said to flee Damascus for unknown destination". www.timesofisrael.com. 
  66. ^ "Assad regime collapses as Syrian rebels enter Damascus". axios.com. Axios. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  67. ^ Douglas Little (1990). "Cold War and Covert Action: The United States and Syria, 1945-1958". Middle East Journal. 44 (1). 
  68. ^ "1949-1958, Syria: Early Experiments in Cover Action, Douglas Little, Professor, Department of History, Clark University" (PDF). 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  69. ^ Gendzier, Irene L. (1997). Notes from the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958. Columbia University Press. s. 98. 9 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2012. Recent investigation..indicates that CIA agents Miles Copeland and Stephen Meade..were directly involved in the coup in which Syrian colonel Husni Za'im seized power. According to then former CIA agent Wilbur Eveland, the coup was carried out in order to obtain Syrian ratification of TAPLINE. 
  70. ^ Gerolymatos, André (2010). Castles Made of Sand: A Century of Anglo-American Espionage and Intervention in the Middle East. Thomas Dunne books (MacMillan). 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2012. Miles Copeland formerly a CIA agent has outlined how he and Stephen Meade backed Zaim, and American archival sources confirm that it was during this period that Meade established links with extremist right-wing elements of the Syrian army, who ultimately carried out the coup. 
  71. ^ "Syria Profile". BBC. 13 Eylül 2013. 15 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2013. 
  72. ^ Wilson, Scott (25 Nisan 2011). "Syria escalates attacks against demonstrators". The Seattle Times. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  73. ^ "Protests in Syria Pose Challenges for the U.S". NPR. 28 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  74. ^ "No Room to Breathe: State Repression of Human Rights Activism in Syria". 19 (6). Human Rights Watch. Ekim 2007. ss. 8-13. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  75. ^ George, Alan (2003). Syria:Neither Bread nor Freedom. New York, NY: Zed Books. ss. 56-58. ISBN 1-84277-213-9. 
  76. ^ a b Holliday, Joseph (Aralık 2011). "The Struggle for Syria in 2011" (PDF). Institute for the Study of War. 7 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  77. ^ Heneghan, Tom (23 Aralık 2011). "Syria's Alawites are secretive, unorthodox sect". Reuters. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013. 
  78. ^ Worth, Robert F. (24 Nisan 2011). "Syrian Crisis Tests the Mettle of Its Autocratic Ruler". New York Times. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013. 
  79. ^ "Syria Kurd leader vows to keep up democracy struggle". Reuters. 7 Nisan 2011. 16 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013. 
  80. ^ "US will not intervene in Syria as it has in Libya, says Hillary Clinton". The Guardian. Londra. 27 Mart 2011. 13 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  81. ^ a b "Rebels in Syria's largest city of Aleppo mostly poor, pious and from rural backgrounds". Fox News. Associated Press. 16 Ekim 2012. 7 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2013. 
  82. ^ Saleeby, Suzanne (16 Şubat 2012). "Sowing the Seeds of Dissent: Economic Grievances and the Syrian Social Contract's Unraveling". Jadaliyya. 5 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  83. ^ "Youth Exclusion in Syria: Social, Economic, and Institutional Dimensions". Journalist's Resource. 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2012. 
  84. ^ "World Report 2010 Human Rights Watch World Report 2010" 16 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 555.
  85. ^ a b "Syria". Amnesty International. 2009. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2012. 
  86. ^ Black, Ian (16 Temmuz 2010). "Syrian human rights record unchanged under Assad, report says". The Guardian. Londra. 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  87. ^ a b c Human Rights Watch World Report 2005 Events of 2004, Human Rights Watch 2005. ISBN 1-56432-331-5.
  88. ^ "How Syria controls its dissidents – Banning travel". The Economist. 30 Eylül 2010. 18 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  89. ^ "A Wasted Decade". Human Rights Watch. 16 Temmuz 2010. s. 8. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  90. ^ "2010 Country Reports on Human Rights Practices - Syria". United Nations High Commissioner for Refugees. 8 Nisan 2011. 20 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  91. ^ "Stateless Kurds in Syria granted citizenship". CNN. 7 Nisan 2011. 29 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2011. 
  92. ^ Brandon, James (21 Şubat 2007). "The PKK and Syria's Kurds". Terrorism Monitor. 5 (3). Washington, DC: Jamestown Vakfı. 18 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2012. 
  93. ^ Isseroff, Ami (24 Mart 2004). "Kurdish agony – the forgotten massacre of Qamishlo". MideastWeb. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2012. 
  94. ^ United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Syria: International Religious Freedom Report 2007 10 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  95. ^ Brocklebank, Christopher (23 Haziran 2010). "Syrian authorities crack down on gay men". Pink News. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2010. 
  96. ^ Joe Lauria (29 Kasım 2011). "More than 250 children among dead, U.N. says". The Wall Street Journal. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2011. 
  97. ^ "Syria among worst for rights abuses: HRW report". Reuters. 24 Ocak 2011. 2 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  98. ^ Ten years after Bashar el-Assad’s installation, the government still decides who can be a journalist 31 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reporters Without Borders USA.
  99. ^ Black, Ian (16 Temmuz 2010). "Syrian human rights record unchanged under Assad, report says". The Guardian. Londra. 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  100. ^ "10 Worst Countries to be a Blogger" 26 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Committee to Protect Journalists, 30 April 2009
  101. ^ "Bashar Al-Assad, President, Syria". Reporters Without Borders. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2012. 
  102. ^ "Red lines that cannot be crossed – The authorities don't want you to read or see too much". The Economist. 24 Temmuz 2008. 18 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  103. ^ Jennifer Preston (9 Şubat 2011). "Syria Restores Access to Facebook and YouTube". The New York Times. 3 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  104. ^ "Internet Enemies - Syria". Reporters Without Borders. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2011. 
  105. ^ "Internet Enemies: Syria" 18 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reporters Without Boarders, March 2011
  106. ^ "Syrian jailed for internet usage". BBC News. 21 Haziran 2004. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  107. ^ Barr, james - Kırmızı Çizgi - Eylül 2016 - Bayrampaşa/İstanbul - 978-605-343-921-9
  108. ^ "Mid-East unrest: Syrian protests in Damascus and Aleppo". BBC. 15 Mart 2011. 2 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2013. 
  109. ^ "Observations on the Air War in Syria" (PDF). Air & Space Power Journal. Mart–Nisan 2013. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  110. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  111. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  112. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  113. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  114. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015. 
  115. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  116. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  117. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  118. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  119. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  120. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  121. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2016. 
  122. ^ "Ve Deyrizor'da zafer: 3 yıllık IŞİD kuşatması kırıldı!". ilerihaber.org. 5 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017. 
  123. ^ "ABD, IŞİD liderlerini kaçırdı". 24 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2017. 
  124. ^ "Suriye ordusu askeri depoları geri aldı". 10 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2017. 
  125. ^ "Teym petrol arazileri ele geçirildi". 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2017. 
  126. ^ "PYD/YPG Deyrizor operasyonunu başlattı". 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2017. 
  127. ^ "Milliyet.com.tr » Dünya » Haber » Deyrizor'da DAEŞ'e ikinci bir darbe11.09.2017 - 02:30 Son Güncelleme: 11.09.2017-2:30 Deyrizor'da DAEŞ'e ikinci bir darbe = Milliyet.com.tr » Dünya » Haber » Deyrizor'da DAEŞ'e ikinci bir darbe11.09.2017 - 02:30". 12 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2017. 
  128. ^ "IŞİD, Deyrizor'u YPG'ye teslim ediyor". 12 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2017. 
  129. ^ "Esad ve YPG Deyrizor'u ele geçirmek için yarışıyor". 16 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  130. ^ "Suriye ordusunun Fırat'ı geçmesine izin vermeyeceğiz". Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  131. ^ "Suriye ordusu Fırat'ı geçti!". 16 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  132. ^ "Buseyna Şaban: Suriye ABD Himayesinde Olan Güçlere Karşı Da Savaşacak". 16 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2017. 
  133. ^ "QSD Rus ve Suriye rejimi uçaklarının saldırısına uğradı". 19 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  134. ^ "el-Cufra köyü geri alındı!". Erişim tarihi: 17 Eylül 2017. 
  135. ^ "ABD'nin kırmızı çizgisi aşıldı". 18 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2017. 
  136. ^ "Suriye Ordusu Fırat'ın Doğusunda". 19 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2017. 
  137. ^ "3 Kasım 2017". 4 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017. 
  138. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  139. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2016. 
  140. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2016. 
  141. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2016. 
  142. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  143. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  144. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  145. ^ "İsrail, Suriye'yi bombaladı". 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2017. 
  146. ^ "İsrail, Hizbullah'ı vurdu". 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2017. 
  147. ^ "No: 288, 15 Eylül 2017, 14-15 Eylül 2017 Tarihlerinde Gerçekleştirilen Altıncı Astana Toplantısı'nda İdlib Çatışmasızlık Bölgesinin İlanı Hk". 16 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  148. ^ "Türkiye, Suriye muhalefetine desteği kesti". 16 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017. 
  149. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2015. 
  150. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2015. 
  151. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  152. ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015. 
  153. ^ "Turkish doctors say no nerve gas in Syrian victims' blood". GlobalPost. 5 Mayıs 2013. 11 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013. 
  154. ^ Willsher, Kim (2 Eylül 2013). "Syria crisis: French intelligence dossier blames Assad for chemical attack". The Guardian. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  155. ^ "Syria Has Used Chemical Arms on Rebels, U.S. and Allies Find". New York Times. 13 Haziran 2013. 15 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  156. ^ Ari Soffer (5 Ağustos 2013). "Syria: Rebels Allege Another Chemical Attack by Regime". Israelnationalnews.com. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2013. 
  157. ^ "UN Chemical Weapons Report Will Confirm Sarin Gas Used in Aug. 21 Attack". 16 Eylül 2013. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
  158. ^ Gladstone, Rick; Chivers, C.J. (16 Eylül 2013). "Forensic Details in U.N. Report Point to Assad's Use of Gas". New York Times. 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
  159. ^ Drum, Kevin (16 Eylül 2013). "Yep, the Ghouta Gas Attacks Were Carried Out By the Assad Regime". Mother Jones. 20 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
  160. ^ "'Suriye'de kimyasal silah kullanıldı'". Al Jazeera Türkçe. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  161. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  162. ^ Isachenkov, Vladmir. "Russia To Push Syria To Put Chemical Weapons Under International Control". Huffington Post. 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  163. ^ John Solomon. "US, Russia reach deal on Syria chemical weapons" 24 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Washington Times. September 14, 2013.
  164. ^ "Suriye kimyasal silah tesislerini imha etti". Euronews Türkçe. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  165. ^ "Adana'daki Kimyasal Silah Davasi". İhlas Haber Ajansı. 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  166. ^ "CHP'li Eren Erdem: Suriye'de atılan sarin gazının kimyasalları Türkiye'den gitti". Cihan Haber Ajansı. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  167. ^ "Syria: Mounting Casualties from Cluster Munitions". Hrw.org. 16 Mart 2013. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013. 
  168. ^ Saad, Waida; Rick, Gladstone (22 Şubat 2013). "Scud Missile Attack Reported in Aleppo". New York Times. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013. 
  169. ^ Sevil Küçükkoşum. "Syria fired more than 40 Scud missiles in two months". Hurriyet Daily News. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013. 
  170. ^ "U.S. condemns Scud attack in Syria, invites opposition for talks". NBC News. 24 Şubat 2013. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013. 
  171. ^ "20 dead in Scud missile attack in Syria, activists say". Los Angeles Times. 29 Mart 2013. 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  172. ^ "NGO: Missile fired on Syria town kills 4 civilians". Al Arabiya. 28 Nisan 2013. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013. 
  173. ^ "Syrian missile kills 26 in village near Aleppo 3 June 2013". France24.com. 6 Aralık 2012. 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2013. 
  174. ^ Mona Mahmood and Robert Booth. "Syrian army may use kamikaze pilots against west, Assad officer claims". The Guardian. 6 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2013. 
  175. ^ "Suicide attack reported in Damascus". 18 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  176. ^ "Al Nusrah Front claims 3 more suicide attacks in Daraa". 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013. 
  177. ^ "Car bomb strikes near Syria military complex". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  178. ^ "Death toll rises to at least 82 in Aleppo University bombings". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2016. 
  179. ^ Syria rebels say Assad using 'mass-killing weapons' in Aleppo - Israel News, Ynetnews 12 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ynetnews.com (1995-06-20). Retrieved on 2013-08-19.
  180. ^ Dropping Thermobaric Bombs on Residential Areas in Syria_ Nov. 5. 2012 - Syria Videos : Firstpost Topic - Page 1 19 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Firstpost.com. Retrieved on 2013-08-19.
  181. ^ Cumming-Bruce, Nick (4 Haziran 2013). "U.N. Panel Reports Increasing Brutality by Both Sides in Syria". New York Times. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  182. ^ BBC news, 29 August 2013 7 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 30 September 2013 [12] 31 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  183. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  184. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  185. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  186. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  187. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  188. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016. 
  189. ^ http://www.un.int/syria/ 12 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Permanent Mission of the Syrian Arab Republic to the United Nations
  190. ^ "İran'dan Esed'e Asker Desteği". TRT Haber. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  191. ^ "Suriye'den Lübnan'a Bulaşıyor". bianet.0rg. 27 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  192. ^ "İngiltere muhaliflere yardımı artırıyor". Cumhuriyet. 16 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  193. ^ "Suudi Arabistan, Suriyeli muhaliflere yardım ediyor". İran Türkçe. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  194. ^ http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1103781&CategoryID=100 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Suriyeli Aleviler: En yetim azınlık!, Fehim Taştekin, Radikal Gazetesi
  195. ^ http://www.abna.ir/data.asp?lang=10&Id=323413 16 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Aleviler tabuta, Hıristiyanlar Beyrut'a, AhlulBayt News Agency
  196. ^ "Lübnan'ın Esed savaşı". Ankara Haber. 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  197. ^ "El Kaide üyesi Türk Suriye'de öldürüldü". Hürriyet Planet. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  198. ^ "El Kaide'yle işbirliği yaparız". NTVMSNBC. 18 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012. 
  199. ^ a b "Suriye'deki Savaş 7. Yılına Girerken, UNHCR Suriye'nin bir 'Dönüm Noktasında' Olduğu Uyarısında Bulunuyor". UNHCR Türkiye. 12 Mart 2017. 16 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017. 
  200. ^ "944 Suriyeli Daha Türkiye'ye Geldi". TRT Haber. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2012. 
  201. ^ "AFAD: Türkiye'de mülteci sayısı 600 bini geçti". 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013. 
  202. ^ "Suriyeli kadınlar fuhuşa ve zorla evliliğe itiliyor". 20 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2013. 
  203. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2016. 
  204. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016. 
  205. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016. 
  206. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016. 
  207. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016. 
  208. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016. 
  209. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2016. 
  210. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  211. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016. 
  212. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2017. 
  213. ^ "Birleşmiş Milletler Suriye'de 'kimyasal saldırı' iddiası üzerine toplanıyor". BBC. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  214. ^ "11'i çocuk 58 kişi hayatını kaybetti". www.telegraph.co.uk. 6 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  215. ^ "Trump: İdlib'deki kimyasal saldırıdan Esad sorumlu". tr.sputniknews.com. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  216. ^ "Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nden olağanüstü toplantı". NTV. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  217. ^ "BMGK'da ilginç anlar: Rus temsilci koşarak çıktı". Hurriyet. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  218. ^ "ABD Suriye'yi vurdu". NTV. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  219. ^ "ABD Rusya'yı uyarmış: Müdahale ederseniz çatışma çıkar". aHaber. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  220. ^ "Rusya ABD ile iletişim hattını durduracak". CNN TÜRK. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  221. ^ "Rusya Akdeniz'e savaş gemisi gönderdi". NTV. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  222. ^ "Rusya ve İran'dan ortak açıklama: Her türlü saldırıya karşılık vereceğiz". Hurriyet. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  223. ^ "Rusya ve İran'dan ortak açıklama!". Milliyet. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  224. ^ "Avrupa'dan ABD'nin Suriye operasyonuna ilk tepki". CNN TÜRK. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  225. ^ "Her türlü desteği vermeye hazırız". www.aljazeera.com.tr. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  226. ^ "Erdoğan'dan, ABD'nin Suriye'yi vurmasıyla ilgili açıklama". NTV. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  227. ^ "Generallerden saldırıya sert tepki!". Aydınlık Gazetesi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2017. 
  228. ^ "Sanctions On Damascus And Tehran Have Led To Serious Fuel Shortages In Syria". 14 Nisan 2019. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
  229. ^ Celik, Ersin (1 Eylül 2017). "Over 13,500 mosques destroyed in Syria". Yeni Safak. 5 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  230. ^ "Report: Over 120 churches damaged war in Syria since 2011". citynews1130.com. 9 Eylül 2019. 21 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2019. 
  231. ^ "Syrians will reconstruct country after war themselves, Assad says". Tass. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2018. 
  232. ^ "Iran Criticizes its 'Meager' Share in Rebuilding of Syria". Asharq Al Awsat. 9 Eylül 2023. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2024. 
  233. ^ "Iran strikes initial deal to rebuild Syrian power grid". Reuters. 2 Kasım 2019. 2 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2019. 
  234. ^ a b Sayigh, Yezid. "Reconstructing Syria: The need to break the mould". Al Jazeera. 25 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2018. 
  235. ^ Russia to modernize Syria port, build railway across Syria to Persian Gulf 18 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Major commercial projects could potentially make it easier for Tehran to increase its influence in Israel's northeastern neighbor.
  236. ^ "5 Russian-Syrian Projects Announced This Week – The Moscow Times". 18 Aralık 2019. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020. 
  237. ^ "Syria hands oil exploration contracts to two Russian firms – Oil & Gas 360". 18 Aralık 2019. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020. 
  238. ^ Ensor, Josie (17 Aralık 2019). "Syria in 'serious dialogue' with China about joining Belt and Road initiative, says Assad". The Telegraph. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020. 
  239. ^ "Syria Reaches Out To Join China's Belt & Road Initiative, December 17, 2019Posted bySilk Road Briefing". 17 Aralık 2019. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2019. 
  240. ^ "Syria, China sign MoU in framework of Silk Road Economic Belt Initiative". 12 Ocak 2022. 14 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2022. 
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Suriye_İç_Savaşı&oldid=34495522" sayfasından alınmıştır