Vikipedi

Osmanlı Gürcistanı

Osmanlı Gürcistanı (Gürcüce: ოსმალოს საქართველო; Rusça: Турецкая Грузия "Türk Gürcistanı"; Fransızca: Géorgie Turque "Türk Gürcistanı"; İngilizce: Turkish Georgia "Türk Gürcistanı") veya İslam Gürcistanı (Gürcüce: სამაჰმადიანო საქართველო veya სამუსლიმანო საქართველო), geniş anlamda Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakları, dar anlamda 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın öncesinde Osmanlı sınırları içinde bulunan tarihsel Gürcü topraklarını ifade etmek için kullanılan bir terimdir.

1919 yılında basılmış bir haritada "Georgie Turque" (Türk Gürcistanı) ibaresi görünmektedir.

Modern akademik çevrelerde, dar anlamdaki Osmanlı Gürcistanı veya Türkiye Gürcistanı kavramı karşılığı olarak Tao-Klarceti teriminin kullanılması tercih edilmektedir. Osmanlılardan önce Bizans'ın Gürcülerden ele geçirdiğinde aynı topraklar, o zamanki Gürcistan'ın adıyla İberia Teması olarak adlandırılmıştır.

Tarih

değiştir

Osmanlıların Gürcülerden 16. yüzyılda aşama aşama ele geçirdiği topraklar, o dönemdeki Osmanlı tarihçileri tarafından Gürcistan Vilayeti (daha sonra Çıldır Eyaleti) olarak anılıyordu. Bu terim idari bir birimden çok, Gürcülerden ele geçirilen topraklar anlamı taşıyordu. Bununla birlikte Gürcülerden ele geçirilen toprakların önemli bir kısmının tahriri, 1574 ve 1595 tarihlerinde "Gürcistan Vilayeti" adı altında gerçekleştirilmiştir. Osmanlı tarihçi İbrahim Peçevi, 15 Muharrem 943 (5 Ağustos 1536) tarihli olayı şu şekilde anlatmıştır[1]:

“ Bayburt hakimi şanlı komu­tan Mehmet Han, bölgesindeki askerleri akın için toplamaya ça­ğırdı ve sonra Gürcistan vilayetine girdi. Talana başlayınca Gürcü kafirleri de İslam askerine karşı koyduklarından büyük bir savaş ol­du. Zafer rüzgarı İslamdan yana esip sayısız kafir yok edildi. „

—İbrahim Peçevi

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakları karşılamak üzere "Osmanlı Gürcistanı" veya "Türk Gürcistanı" terimi ilk kez Fransız doğabilimci Joseph Pitton de Tournefort (1656-1708) 18. yüzyılın başında kullanılmıştır. Tournefort, 1717 yılında basılan Fransızca Relation d'un voyage du Levant adlı eserinde, Gürcistan'ın Osmanlı sınırları içinde kalan kısmından "Géorgie Turque" (Türk Gürcistanı) adıyla söz etmiştir. Yazar, Erzurumda bulunduğu sırada, Tokat'a ve Tiflis'e gidecek olan kervanlar hakkında İngiliz konsolusundan bilgi aldığını, Tokat yolunun eşkıyalar yüzünden tehlikelerle dolu olduğunu, Tiflis yolunun daha güvenli olduğunu, Tokat'ta ve Türk Gürcistanı'nda buğdayın Temmuz ayında, Erzurum'da ise Eylül ayında biçildiğini yazmıştır.[2]

Encyclopedia Americana’nın 1831 tarihli baskısında “Georgia” maddesinde Gürcistan, “Rus Gürcistanı” (Russian Georgia) ve “Türk Gürcistanı” (Turkish Georgia" şeklinde iki bölge olarak tanımlanmıştır. “Kartuel (Zemo Kartli)” şeklinde de yazılan “Türk Gürcistanı” şu şekilde tarif edilmiştir:[3]

“ Türk Gürcistanı veya Kartuel (Zemo Kartli), Çıldır Paşalığı'na bağlıdır ve 200.000 nüfusa sahip 5.045 mil karelik bir alanı kaplar: başkenti Ahaltsihe'dir . „

—Encyclopedia Americana, 1831

Bu terim, Gürcistan'nın Çarlık Rusyası tarafından işgal edilmesinin ardından, özellikle 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın hemen öncesi ve sonrasında Gürcü seçkinler arasında yaygın bir kullanım buldu. Gürcü tarihçi ve arkeolog Dimitri Bakradze, 1873 yılındaki araştırma gezisinin sonuçlarını yayımladığı Археологическое путешествие по Гурии и Адчаре (1878; "Guria ve Acara'da Arkeolojik Yolculuk") adlı Rusça eserinde, Osmanlı egemenliği atındaki Gürcü topraklarını "Türk Gürcistanı" (Турецкой Грузiн) şeklinde tanımlamıştır. Rusça terim bu eserin Gürcüce çevirisinde "Osmanlı Gürcistanı" (ოსმალოს საქართველო) şeklinde karşılanmıştır.[4] Bu çeviri, söz konusu terimin Gürcü literatüründe yaygın olarak bu şekilde kullanıldığını göstermesi açısından önemlidir. Nitekim "Osmanlı Gürcistanı" (ოსმალოს საქართველო), 1870'lerde Gürcü basınında da kullanılan bir terimdir. İveria gazetesinde 1875 yılında yayımlanan "ოსმალოს საქართველო" (Osmanlı Gürcistanı) başlıklı yazıda, bu şekilde adlandırılan tarihsel Gürcü topraklarının Gürcistan'ın bir parçası olduğu vurgusu yapılmış, Bizans, İran ve Osmanlı Devleti'nin saldırıları karşısında, Gürcistan'ın Osmanlıların elinde bulunan kısmında (Osmanlı Gürcistanı) yaşayan halkın da ülkenin dini ve birliği için savaştığı belirtilmiştir.[5][6]

Gürcü tarihçi ve gazeteci S. Braveli, Rusların 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından sınırlarına kattığı tarihsel Gürcü topraklarını dolaşmış, Ardahan, Ardanuç ve Artvin bölgeleri üzerine yazdığı gazete yazılarının bir kısmında “მაჰმადიანთ საქართველოდამ” (Müslüman Gürcistan'dan) başlığını kullanmıştır. Asıl adı Solomon Aslanişvili olan yazarın gazete yazıları 2008 yılında "წერილები ოსმალოს საქართველოზე" (Osmanlı Gürcistanı Üzerine Yazılar) adı altında yayımlanmıştır.[7] Rus ordusunda görev yapmış Gürcü general ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi ise, 1874 yılındaTao-Klarceti ve Lazeti bölgelerine yaptığı seyahat notlarını 1875 yılında Rusça "Три месяца в Турецкой Грузии" ("Türk Gürcistanı'nda Üç Ay") başlığı altında kitaplaştırmıştır.[8]

 
Grigol Veşapeli'nin 1919 tarihli kitabı: La Géorgie turque : Lasistan, Trébizonde et contrée du Tchorokh (Türk Gürcistanı: Lazistan, Trabzon ve Çoruh bölgesi)

Osmanlı-Rus savaşının ardından Çürüksu ve Batum bölgelerinin Osmanlılar tarafından Ruslara devredilmesi sırasında bölgede bulunan Aleksandr Frenkel, 1879 yılında yayımlanan ve tanıklıklarını içeren Rusça kitabında, Osmanlıların Müslümanlaştırdığı Gürcülerden "турецкихъ грузинъ" ("Türk Gürcüleri) olarak söz etmiştir. Öte yandan, Gürcistan'ın Rusların hakim olduğu kısmında yaşayan Gürcüleri de "русскихъ грузинъ" ("Rus Gürcüleri") şeklinde adlandırmıştır.[9] Daha geç dönemde, özellikle Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti döneminde “Osmanlı Gürcistanı” veya "Türkiye Gürcistanı" yerine “Müslüman Gürcistan” veya "İslam Gürcistanı" ("სამაჰმადიანო საქართველო" veya "სამუსლიმანო საქართველო") tabiri kullanmıştır. Nitekim bu dönemde Samuslimano Sakartvelo („სამუსლიმანო საქართველო“) adıyla bir gazete de yayımlanmıştır. Gürcüce ve Osmanlıca çıkan bu gazetenin Türkçe adı İslam Gürcistanı ("اسلام كورجستانی") idi.[10] Osmanlı Devleti'nin yeniden ele geçirmeye çalıştığı bölgede, Gürcistan içinde kurulmak istenen Batum merkezli özerk bölge de gazeteyle aynı adı taşıyordu.

"Osmanlı Gürcistanı" veya "Türk Gürcistanı" terimi, Birinci Dünya Savaşı'nın yol açtığı uluslararası siyasi sonuçları ve Paris Barış Konferansı'nda ele alınan siyasi sorunlarla bağlantılı olarak da gündeme gelmiştir. Kurulması öngörülen Ermenistan devletinin bir parçası olarak Lazların yaşadığı coğrafyanın talep edilmesi üzerine, Gürcü siyasetçi Grigol Veşapeli La Géorgie turque Lasistan, Trebizonde et contree de Tchorokh adlı bir kitap kaleme almış, daha geniş bir coğrafyayı, Trabzon Vilayeti'ni "Géorgie turque", yani "Türk Gürcistanı" saymıştır.[11] Oysa bazen bu terim, bu vilayetin dört sancağından biri olan Lazistan Sancağı'na denk düşecek şekilde kullanılmıştır. Bir gazeteye adını da vermiş olan bu terim, Gürcü araştırmacılar tarafından günümüzde de kullanılmaktadır.[12] Osmanlı Devleti'ne hizmet etmiş Gürcü kökenli kişilerin biyografilerinin toplandığı Osmanlı Gürcüleri, "Osmanlı Gürcistanı" teriminden kaynaklanmış bir isme sahiptir.[13]

Dinsel dönüşüm

değiştir

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği tarihsel Gürcü topraklarına "Osmanlı Gürcistanı" denmesi, Gürcistan'ın bu kısmının Osmanlı Devleti'nin sınırları içinde kalmış olmasıyla ilişkilidir. Geç dönemde "Müslüman Gürcistan" veya "İslam Gürcistanı" şeklinde adlandırılması ise, bu bölgede yaşayan Gürcülerin Osmanlı idaresince Müslümanlaştırılmasıyla bağlantılıdır.

Bir zamanlar "Samtshe-Saatabago" olarak adlandırılan Osmanlı Gürcistanı'nın, Osmanlı İmparatorluğu'na siyasi entegrasyonu, dini bir tabiiyetle beraber ilerlemiştir.[14] Alman seyyah, Salomon Schweigger İstanbul'da bulunduğu 1579 yılında, Müslümanlaşan yöneticilere dair ilk örneklerden birine tanıklık yapmıştır. Bu tarihte Samtshe'yi idare eden Cakeli ailesinden Kvarkvare ve Manuçar adlı Gürcü prensler, kendi ülkelerinde kalabilme koşuluyla belli bir vergi ödemeye hazır olduklarını padişaha bildirmek üzere maiyetleriyle birlikte İstanbul'da bulunmaktaydı[15]:

“ Nihayet padişahın, ülkelerini yönetecek bir sancak beyi atamaya kararlı olduğu haberini aldılar. Bunun üzerine iki kardeşten yaşı küçük olan, iktidar hırsına yenik düşerek şeytana uydu ve lanetlenecek bir çareye başvurdu. Padişaha, ülkesinin yönetimini kendisine vermesi koşuluyla dinini inkar edip sünnet olmaya hazır olduğunu bildirdi. Önerisini kabul ettirmeyi başarınca hemen kendini sünnet ettirdi. „

—Salomon Schweigger, 1579

Ancak daha sonra Osmanlılara karşı mücadeleye girişmesi sebebiyle Manuçar'ın bu adımı sadece taktiksel bir hamle olarak da görülebilir.[16][17] Nitekim Gürcü beylerinden Müslüman olduktan sonra tekrar eski dinlerine başka dönenler de olmuştur. Türk tarihçiler, bölgedeki İslamlaşmanın herhangi bir zorlama içermediğini iddia etmekle birlikte tımar ve zeamet olarak verilen toprakların Gürcü beylerinin Müslümanlaşmasındaki rolünü kabul etmektedir. Buna göre Müslümanlara eski yerlerinin sancak olarak verilmesi, Gürcü beylerinin Müslüman olmalarındaki en etkili faktör olarak gösterilmektedir.[18] Halkın Müslümanlaşmasıyla ilgili kaynaklar ise başka bir manzara çizmektedir[19]:

“ Gürcüler Hristiyandır ve güzellikleriyle ünlü oldukları için, Türkler ve Persler onlara en acımasız yöntemlerle zulmetmektedir. Vergileri para ile almak yerine, onları çocuklarını teslim etmeye zorlarlar; kız çocukları saraylarda cariye, sultanlara hizmetçi olarak veya güzelliklerine göre fiyat biçen farklı milletlerden tüccarlara satılmak üzere alınır. Erkek çocukları ise sarayda dilsiz ve hadım olarak, devlet dairelerinde kâtip olarak veya orduda asker olarak kullanılır. „

—John Foxe, 1846

Köle tedariki, Osmanlılar için Batı Gürcistan'ın cazibelerinden biriydi ve Samtshe bölgesindeki Ahaltsihe şehri, bu ticaretin ana merkeziydi. Köleleştirilmek istemeyenler için İslam'a geçiş uygun bir seçenekti zira İslam hukukuna göre Müslümanların köleleştirilmesini yasaktı. Bölgenin Müslümanlaşmasının tamamlanmasında gayrimüslimlerden alınan haraç, cizye, ispenç gibi vergilerden İslam'a geçenlerin muaf olması ve İslam'a geçmek istemeyen Hristiyan nüfusun ise Gürcistan'ın iç bölgelerine göç etmesi gösterilmektedir.[14]

Osmanlı Gürcistanı, "Rus Gürcistanı"nın aksine Türk hakimiyeti altında 16. yüzyıldan başlayarak yüzyıllar içinde büyük oranda İslamlaşmıştır. İlk olarak yönetici sınıf arasında başlayan Müslümanlaşma süreci, 18. yüzyılda halka yayılarak devam etmiş; ulaşımın zor olduğu Yusufeli, Barhal, Ardanuç ve Şavşat gibi yerleşimlerde Hristiyanlık bir süre daha varlık göstermiştir.[20][21] Şavşat bölgesindeki Tbeti köyünde Tbeti Kilisesi'nin 1702 yılında camiye çevrilmiş ve kilisenin vakıfları da cami vakfına devredilmiş olması, bu bölgedeki Gürcülerin bir kısmının Hristiyanlığı bu tarihe kadar koruduğunu göstermektedir.[22] Ağustos 1655 tarihli cizye defteri, Maçaheli bölgesindeki köylerdeki Hristiyan nüfusun varlığı da Gürcülerde Müslümanlaşma sürecinin uzun zamana yayıldığı gösteren Osmanlı kaynaklarından biridir. Bu deftere göre Akria köyünde 8 hane, Mindieti köyünde 14 hane, Hertvisi köyünde 8 hane, Eprarti köyünde 20 hane, Saputkreti köyünde 8 hane, Çhutuneti köyünde 16 hane, Çikuneti köyünde 8 hane, Tshemlana köyünde 16 hane, Acarisağmarti köyünde 12 hane, Uçheti köyünde 11 hane, Sindieti köyünde 10 hane, Rabat-i Macahel'de 14 hane Hristiyan inancını korudukları için cizye vergisi veriyordu.[23]

Gürcülerin Müslümanlaşma sürecinin 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar yayılmasını Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze Osmanlı Devleti'nin hoşgörüsüyle değil, Gürcülerin din değiştirmeye karşı direnmesiyle açıklamıştır. Çiçinadze'nin verdiği bilgiye göre Acara, Maçaheli, Zegani ve Livana bölgeleri din değiştirmeye karşı yüz yılın aşkın bir süre mücadele etmişlerdir. Acaralıların Osmanlı Devleti'ne karşı verdiği savaşın merkezi Modi Nahe kalesiydi. Nitekim kale bu mücadele sırasında harabeye dönmüştür. 1630-1740 yılları arasında yılmadan mücadele eden halkın direnişi sonunda kırılmış, direnmiş olan kişiler de 1740 yılından itibaren İslam dinine geçmişlerdir. Bununla birlikte bazı Gürcüler 1800'lere kadar Hristiyan inancını korumuştur.[24] Dikkat çekici bir örnek olarak Çiçinadze'nin 1891 yılında verdiği bilgiye göre, Çürüksu kazandaki Leğva köyünde iki katlı caminin yapımına öncülük etmiş olan köyün muhtarı yirmi yıl önce Müslüman olmuştu.[25][26]

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi - I (Hazırlayan Prof. Dr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara, 1981, s. 140.
  2. ^ Joseph Pitton de Tournefort, Relation d'un voyage du Levant, Lyon, 1717, 3 cilt, III. Cilt: s. 129
  3. ^ Encyclopædia Americana: A Popular Dictionary of Arts, Sciences, Literature, History, Politics and Biography, Brought Down to the Present Time : Including a Copious Collection of Original Articles in American Biography, 5. cilt (İngilizce). 1831. s. 441. 1 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2024. Turkish Georgia, or Cartuel (Zemo Kartli), belongs to the pachalic of Tchaldir, and contains 5045 square miles, with 200,000 inhabitants: its capital is Akalzike. 
  4. ^ "Dimitri Bakradze, "არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში" ("Guria ve Acara'da Arkeolojik Yolculuk"), Batum, 1987, s. 7". 10 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  5. ^ "Droeba (დროება) gazetesi, 6 Temmuz 1875, Sayı:76". 29 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  6. ^ "İveria (ივერია) gazetesi, 28 Nisan 1877, Sayı: 9". 29 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  7. ^ Solomon Aslanişvili-Bavreli, "წერილები ოსმალოს საქართველოზე" (Osmanlı Gürcistanı Üzerine Yazılar), Tiflis, 2008 10 Ağustos 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-99940-59-12-6
  8. ^ "Georgiy Nikolayeviç Kazbek, Три месяца в Турецкой Грузии: Из дневника путешественника, Tiflis, 1875". 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  9. ^ "A. Frenkel, Очерки Чурук-су и Батума, Tiflis, 1879". 18 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  10. ^ "„სამუსლიმანო საქართველო" (İslam Gürcistanı), 16 Ocak 1919, Sayı:4". 29 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  11. ^ "Grigol Vechapeli, La Géorgie turque Lasistan, Trebizonde et contree de Tchorokh (Türk Gürcistan: Lasiztan, Trabzon ve Çoruh Bölgesi), Bern, 1919". 18 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  12. ^ "Malhaz Sioridze, "სამხრეთ-დაღასავლეთი საქართველო 1914-1918 წლებში", Batum, 2002". 29 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024. 
  13. ^ Murat Kasap, Osmanlı Gürcüleri, İstanbul, 2010
  14. ^ a b Baumer, C. (2023). History of the Caucasus: Volume 2: In the Shadow of Great Powers. Bloomsbury Publishing. s.89
  15. ^ Salomon Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk (Zum Hofe des türkischen Sultans), İstanbul, 2004, s. 92, ISBN 975-8704-55-9
  16. ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 165-175, ISBN 9789941963629.
  17. ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 286.
  18. ^ Gümüş, Nebi (1999). İnalcık, Halil (Ed.). Osmanlıların Gürcistan'ı Fethi ve İslâmlaşma Hareketleri (XVI. Yüzyıl). Osmanlı. 1. ss. 326-335. 
  19. ^ Foxe, John (1846). Fox's book of martyrs (PDF) (İngilizce). s. 211. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024. 
  20. ^ Fidan, M. Emir (2023). "Türkiye'deki Gayrimüslim Gürcü Toplulukları Üzerine Genel Bir Bakış". Serter, Yelda (Ed.). Geçmişten Günümüze Azınlıklar ve Etnik Gruplar: Kimlik, Etnisite, Kültür. Nobel Akademik Yayıncılık. ss. 215-228. ISBN 978-605-71746-7-3. 
  21. ^ Sinclair, T A (1989). Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, Volume II (İngilizce). ISD LLC. s. 40. ISBN 1904597734. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. 
  22. ^ Osmanlı Arşivlerinde Macahel (Hazırlayan Murat Kasap), İstanbul, 2021, s. 68. ISBN 978-605-70486-08
  23. ^ Osmanlı Arşivlerinde Macahel (Hazırlayan Murat Kasap), İstanbul, 2021, s. 32. ISBN 978-605-70486-08
  24. ^ "Zakaria Çiçinadze, "ისტორია ოსმალეთის ყოფილ მუსულმან ქართველთ საქართველოსი", Batum, 1911, s. 86-87". 7 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2024. 
  25. ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (ქარველ მაჰმადიანთ დიდი გადასახლება ოსმალეთში მუჰაჯირი-ემიგრაცია), Tiflis, 1912, s. 122". 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024. 
  26. ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (მუსულმან ქართველობა და მათი სოფლები საქართველოში), Tiflis, 1913, s. 13". 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024. 
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Osmanlı_Gürcistanı&oldid=33948999" sayfasından alınmıştır