Vikipedi:Güvenilir kaynaklar

Bu sayfa Vikipedi için bir yönergedir. Sayfanın içeriği, uygulanması gereken bir standart olarak Vikipedistler tarafından benimsenmektedir. Ancak değiştirilmesi mümkündür ve sağduyuyla ele alınması gerekmektedir. Sayfada değişiklik yapmadan önce, bu değişikliklerin Vikipedistlerden onay aldığına emin olun. Uygun görmediğiniz bir madde varsa, tartışma sayfasında sebepleri ile açıkça belirtin.

Kısayol

VP:GÜVEN

Vikipedi maddeleri güvenilir basılmış kaynaklara dayanmalıdırlar. Bu sayfa güvenilir kaynakları nasıl saptayacağımız konusunda yol göstermek için hazırlandı. Bu sayfa ile ilgili bazı temel ilkeler şunlardır:

Üzerinde tartışılan ya da tartışmaya açık olan her madde bir kaynağa ihtiyaç duyar ve bu kaynağın bulunması yükümlülüğü maddeyi ekleyen ya da düzelten kişiye aittir. Kaynağı olmayan ya da kaynağı yetersiz olan maddeler tartışılmaya açık hâle gelir ve her an silinebilirler. Bazen kaynaksız bir bilgiye sahip olmaktansa, bilgi sahibi olmamak daha iyidir.^[1] Maddelere nasıl kaynaklar eklenebileceğinin örnekleri ve bu konu hakkındaki tartışmalar bu yardımcı sayfada bulunabilir.

Neden güvenilir kaynak kullanmalıyız?

Kaynakların kullanım nedenleri şöyle sıralanabilir:

Maddede yapılmış bir iddiayı savunmak için. Bu şekilde kullanılan kaynaklar, savundukları noktaya direkt olarak atıfta bulunmalıdır.

Maddenin kaynağına atıfta bulunarak eser hırsızlığı (intihâl) ya da telif hakkı ihlali görüntüsünden kurtulmak için (bkz. Vikipedi:Telif Hakkı).

Bir maddede güvenilir kaynakların kullanılması, okuyucuya okuduğu maddenin Vikipedi standartlarına (doğrulanabilirlik, tarafsız bakış açısı ve özgün araştırmalara yer vermemek) uygunluğunu gösterir. Doğru bir alıntılama okuyucunun asıl kaynağa gitmesini kolaylaştırarak çalışmanın yazarının ödüllendirilmesini sağlar.

Bir maddede belirtilen kaynakların güvenilirliğini değerlendirmek, kullanıcının, maddedeki zayıflıkların nerede olduğunu ve bir ifadeye hangi alternatif bakış açılarının olabileceğini, kaynakların kalitesine dayanan, ilişkin görüşlerle sunulmuş nitel bir fikirle teşhis ederek belirtilen ifadeleri bir uyarı veya açıklama ile düzeltmesine izin verir.

Eğer bir ifade ya da madde hakkında gösterilen bütün kaynakların güvenilirlikleri şüpheli ise, bu okuyucunun maddenin içeriğine belli bir şüphe ile yaklaşması sonucunu doğurur. Bu durum, bu ifade ya da maddenin kullanıcı tarafından Vikipedi'de yazılmasının uygun olmadığını gösterir.

Güvenilirlik için bakılacaklar

Akademiklik

Vikipedi, büyük ölçüde dünyadaki bilim insanları, araştımacılar ve bilginler tarafından oluşturulan eserlere dayanmaktadır. Bu eserlere genellikle güvenilir gözüyle bakılır. Buna karşın, bazı eserler daha yeni yapılmış araştırmalarla geçersiz kılınmış olabilir ya da eserin açıklamaya çalıştığı konuda değişik akademik görüşler olabilir. Vikipedi maddeleri bir konunun bütün akademik yorumlarını göstermek zorundadır.

Materyalin güvenilir bir kaynak olması için akademik topluluk tarafından derinlemesine tartışılmış olması gerekmektedir. Bu ise materyalin hakemli kaynaklarca gözden geçirilmiş ve onlar tarafından basılmış olması demektir.
Akademik olarak atıfta bulunulmuş materyaller tercih sebebidir.
Dinle ilgili maddelerde, ilahiyat ile ilgilenen alimlerin yayınladığı materyaller, dini davranışlar ve dinlerin inançları konusunda, güvenilir olarak kabul edilirler. Bunun yanında geleneksel dini davranışlar ve akademik görüş arasında eğer fark varsa bu alıntılama yolu ile belirtilmelidir.

Akademik olmayan kaynaklar

Akademik olmayan kaynakları incelemek için bazı kriterler kullanıcılara yardımcı olabilir:

Atfolunabilirlik — kaynağın yaratıcısı (kişi ya da kuruluş) ne kadar biliniyorsa o kadar iyidir. Bu içeriğin ne kadar uzmanca hazırlanmış olduğunu ölçmede yardımcı olur:

Yaratıcının konu hakkındaki deneyimleri — Bir akademisyen kendi konusu hakkında yazarken daha güvenilirdir. Örneğin bir biyolog, biyoloji hakkında yazarken nükleer fizik hakkında yazdığından daha güvenilirdir.

Yazarının konu hakkındaki yanlılığı — Bir yazar yanlı olarak görülüyor ya da yanlı olmak için nedeni varsa, bu durum, yazarın görüşü alınırken göz önüne alınmalıdır. Bu husus, materyali "eklenmeye değmez" kılmaz, ama lütfen tarafsız bakış açısı politikamızı unutmayınız.

Editoryal gözetim — Editoryal bir politikası olan yayınlar konuları doğrulanabileceklerinden, olmayanlara göre daha güvenilirdirler. Kişisel internet sayfaları kişisel basılmış materyaller ve bloglar gibi kişi tarafından çıkarılmış kaynaklar, herhangi bir bağımsız denetime tabi olmadıklarından editoryal gözetime tabi kaynaklardan, her ne kadar bu kaynaklar hakemli kaynaklardan daha az güvenilir olsalar da, daha az güvenilirdir.

Tekrar edilebilirlik — Kaynağın gösterdiği sonuç eldeki bilgilerle tekrar ulaşılınabilir mi yoksa sonuca ulaşılırken herhangi bir noksan taraf var mıdır? (Özellikle kaynakta tartışmasız inanç var mıdır?)

Kaynağın gösterilmesi — Sonuçlarını elde ettiği verileri açıkça gösteren kaynak, göstermeyene oranla daha güvenilirdir. İdeal olan kaynak, veri toplama işlemini ve analiz yapma metodunu da belirten kaynaktır.

Gizlilik — Yayımcısı tarafından gizli olması nedeniyle gösterilmeyen kaynaklara fazla itibar etmemek gerekir. Orijinaline bakılıp verilen referans karşılaştıralamayacak olan bu kaynaklara dikkatle yaklaşmak gerekir.

Doğrulama — Bir kaynağın bulduğu sonuca başka bağımsız kaynaklar tarafından da ulaşılıp ulaşılmadığı kontrol edilebilir. Eğer bağımsız iki kaynağın sonuçları da yaklaşık olarak aynı şeyi söylüyorsa, bu sonuçlar daha güvenilirdir. Kaynakların bağımsız olduğunun doğrulanmasında yarar vardır.

Başka güvenilir kaynaklar tarafından tanınma — Bir kaynak başka kaynaklar tarafından tanınıp başka kaynaklarca atıf alıyorsa bu daha güvenilir bir kaynaktır.

Kaynağın yaşı ve konunun değişme hızı — Hızlı gelişen ve değişen bir konu hakkında gösterilen kaynakların yakın zamanlı olması kaynağın güvenilirliğini artırır. Konu hakkında bütünlüğü sağlamak için gereken konunun geçirdiği evreleri gösteren eski tarihli kaynaklar yalnız konun nasıl değişip geliştiğini göstermek için kullanılabilir. Eğer konu hakkında daha yeni bir kaynak yoksa eski tarihli kaynaklar tarihi ve içerdiği bilgilerin eskimiş olabileceği belirtilerek dikkatli bir şekilde kaynak gösterilebilir. Yalnız bu kaynağın güvenirliğini azaltır.

Kalıcılık — Okuyucunun, ifadenin doğru olduğunu görmesi ya da konu hakkında daha fazla bilgi edinmesi için kaynağa gitmesi gerekebilir. Bu da kaynağın kullanıcının kelimelerini desteklemesi açısından kalıcı olmasını gerektirir. Bu bağlamda bir kitap ya da dergiden yapılan alıntı, yönlendirilen bağlantının çalışmama ihtimali olan çevrimiçi bir kaynaktan yapılan alıntıya göre daha üstündür.

Bu konular özellikle, konu hakkında kendi deneyimi ve pozisyonu olan çok sayıda kullanıcı tarafından değiştirilen maddelerde, Vikipedi için önemlidir. Her kaynak bir konu hakkında göreceli güvenilirliğe sahiptir ve bazı kaynaklar, konunun değişik bağlamlarında (kontekst) değişen derecede güvenilirliğe sahiptir.

Genel olarak, bir konu hakkında var olan kaynaklardan en güveniliri kullanıcılar tarafından kullanılmalıdır. Hangi kaynağın kullanılacağı hakkında ortak bir görüş olmalıdır, bu yönerge robot gibi uygulanmamalıdır. Eğer bir kaynağın güvenirliliği hakkında sorularınız varsa, konunun tartışma sayfasından diğer kullanıcılar ile iletişim kurarak sorunuzu paylaşabilirsiniz ya da kaynak madde içerisinde kullanımdaysa bu kaynağın uygun olmadığını gösteren bir şablon koyarak ona dikkat çekebilirsiniz.

Olağan dışı iddialar, olağan dışı incelemeye ihtiyaç duyar

Aşağıda listelenen uyarılar yazarları, söz konusu iddianın kaynağını incelemeye sevketmelidir.

Pek fazla bilinmeyen, beklenmedik veya görünüşe göre önemli olabilecek iddialar.
Saygın haber organlarınca konu edilmeyen, beklenmedik veya görünüşe göre önemli olabilecek olayların raporları.
Bir kişinin sarf ettiği sözlerle ilgili, ahlaksız, utandırıcı, tartışmalı raporlar.
Desteklenmeyen iddialar veya ilgili akademik topluluk tarafından daha güçlü bakış açılarıyla karşı çıkılmış iddialar. İddiaların yandaşları, kendilerinin susturulması yönünde komploların olduğunu söylüyorlarsa özellikle dikkatli olunmalıdır.

Olağan dışı iddialar, özellikle tarihi olaylar, politik konular ve yaşayan kişilerin yaşam öyküleri söz konusu olduğunda güvenilir ve doğrulanabilir kaynaklarca desteklenmelidir.

Kaynak materyallerinin çeşitleri

Kaynaklar, yazım sırasına göre üç grupta (ana, ikinci el, üçüncü el) ve nötrlüğüne göre üç grupta (birincil, ikincil, üçüncül) ele alınırlar. Vikipedi'de maddeler -bilgilerin doğruluğunu kontrol etmesi ile meşhur- birden fazla üçüncül kaynağa dayandırılmalıdır. Burada birincil ve ikincil kişiler olayın veya konunun taraflarını, üçüncül kişiler ise tartışmanın tarafı olmayan kaynakları belirtir.

Ana kaynaklar — Herhangi bir konu hakkında, doğrudan katılımcılar veya gözlemciler tarafından yazılan birinci el belgelerdir. Ana kaynaklara örnek olarak raporlar, mektuplar, tanıklıklar, özgeçmişler, yetkili kurumlarca yayımlanmış istatistikler ve mahkeme tutanakları verilebilir. "Birincil" ana kaynaklara örnek olarak otobiyografiler veya siyasetçilerin hedeflerini anlattıkları kampanya broşürleri örnek verilebilir. "Üçüncül" ana kaynaklara örnek olarak ise bir gazetecinin olayı duyurmak dışında ilgisinin/çıkarının olmadığı bir konuda yazdığı haberler örnek verilebilir.

Ana kaynaklar olayların belirli bir hâline ilişkin doğrudan kanıtlar sunan bir belge veya kişi olup yazılan konuya çok yakındır. Terim asıl itibarıyla, belli bir olayın gözlemcisi veya o olayda yer alan bir kişi tarafından yazılmış bir belgeye işaret eder. Dolayısıyla ana kaynaklar; yorum, değerlendirme, sonuç çıkarma, veya onaylama gerektirir, ki bunların herbiri genellikle orijinal araştırma içerir. Vikipedi'deki maddelerde, güvenilir bir kaynak tarafından yayımlanmış olmak koşuluyla ve yalnızca konu hakkında tanımlayıcı bilgi vermek üzere ana kaynaklar kullanılabilir. Diğer her türlü yorumsal iddialar için ikinci el kaynaklar kullanılmalıdır.

İkinci el kaynaklar — Ana kaynaklar tarafından verilen bilgilerin özetini veya bir sonuca varmak üzere bilinçli ve deneyimli yorumunu, değerlendirilmesini, sonuç çıkarılmasını veya onayını içerir. Örneğin gazete kaynaklı çeşitli bilgilerin analiz edildiği kurgusal olmayan bir kitap, ikinci el kaynak sayılır. Birincil ve ikincil kişiler tarafından yazılmış ikinci el kaynaklarda bazen bilgiler ve bazı detaylar kasıtlı olarak abartılmış veya ihmal edilmiş olabilir. Bu nedenle üçüncül kişiler tarafından yazılmış ikinci el kaynaklar pek çok konuda en güvenilir kaynak kabul edilirler.

Üçüncü el kaynaklar — Genel bilgi ansiklopedileri gibi, ana kaynaklardan veya ikinci el kaynaklardan süzülmüş ve özetlenmiş bilgilerin toplandığı kaynaklardır. Bu kaynaklar genellikle konuyu yeterince kapsamaktan uzak olup bol miktarda farklı görüş barındırabilir. Çoğunlukla alternatif yorumları değerlendirmeye almazlar. Üçüncü el kaynaklar; isimler, doğru yazımlar, yerler, tarihler ve boyutlar için genellikle oldukça güvenilirdir. Ancak ikinci el kaynaklara, üçüncü el kaynaklara nazaran öncelik verilmelidir. Encyclopaedia Britannica ve benzeri ansiklopedilerdeki deneyimli kişilerin imzasını taşıyan maddeler güvenilir ikinci el kaynak olarak kabul edilir. İmzalanmamış veya "X." şeklinde imzalanmış maddeler ise uzmanlarca yazılmamış olabilir ve daha az güvenilirdir. Vikipedi maddeleri de üçüncü el kaynaktır ve anonim olarak yazıldıkları için ve Vikipedi'de sistematik bir olgu kontrol mekanizması bulunmadığı için güvenilir değildir.

Yaşayan insanların biyografileri

Yaşayan insanlar hakkındaki sayfalarda bulunan, kaynak gösterilmemiş ya da kötü bir şekilde kaynak gösterilmiş ihtilaflı materyaller hemen bu sayfalardan çıkarılmalı ve tartışma sayfalarına da konulmamalıdır.^[2]

Çevrimiçi ve kişiler tarafından yayınlanmış kaynakların kullanılması

İlan tahtaları, vikiler ve usenet gönderileri

İlan tahtaları, usenet ve vikilere yazılan gönderiler veya bloglara yazılan iletiler kaynak olarak kullanılmamalıdır. Bunun nedeni, hem o yazıları kimin yazdığını bilemeyişimiz, hem de bu yazıların herhangi bir editör veya üçüncü şahıs tarafından doğruluk denetiminden geçmemiş olmasıdır.

Kişiler tarafından yayımlanmış kaynaklar

Bir kişi tarafından yayımlanmış bir kaynak, bağımsız taraflarca herhangi bir şekilde kontrol edilmemiş veya yazar ile yayım aşaması arasında başka hiç kimsenin olmadığı bir kaynaktır. Kişisel web siteleri ve gösterişli yayın organlarınca basılmış kitaplar bu tür kaynaklardır. Herkes bir web sitesi yapabilir ya da kitabını bastırmak için para ödeyebilir ve sonra da belli bir alanda uzman olduğunu iddia edebilir. Bu nedenle, kişiler tarafından yayımlanmış kitaplar, kişisel web siteleri ve bloglar genellikle kaynak olarak kabul edilmezler.

Kendi uzmanlık alanında yazan, tanınmış ve profesyonel bir araştırıcı veya tanınmış profesyonel bir gazeteci, kendileri bir materyal yayımlamışsa ve bu materyal daha önce güvenilir bir başka yayımcı tarafından yayımlanmışsa, belki kaynak olarak kabul edilebilir. Yazarlar bu konuda iki nedenle dikkatli olmak zorundadırlar: ilk olarak, eğer profesyonel araştırıcının blogundaki (veya kendisinin bastırdığı eşdeğerindeki) bilgi, gerçekten bildirilmeye değerse, zaten bunu bir başkası çoktan yapmış olacaktır. İkinci olarak, bilgiyi kişi kendisi yayımlamıştır, yani doğruluğu bağımsız bir üçüncü kişi tarafından kontrol edilmemiştir.

Madde hakkında tekil kişilerin kendi yayımladığı kaynaklar

Kişinin kendi yayımladığı eserler, çevrim-içi, kitap ya da broşür olabilir, yazar hakkında bilgi veren kaynaklar olarak kullanılabilir. Fakat eseri yazan kişinin kendisi olduğunda dair hiçbir şüphe olmamalıdır. Ayrıca:

Kaynak alınan eseri kendi yayımlamış kişinin konuyla ilgili dikkate değer olması
Saldırı nitelikli olmamalıdır.
Gereksiz yere kişinin kendisine övgü içermemelidir.
Sadece konunun kendisiyle alakalı olmalıdır. Konuyla doğrudan alakalı olmayan olaylar ve üçüncü kişiler hakkında olmamalıdır.

Kendi kendine yayım yapan kişinin itibarı kullanılan eserin dikkate değer olup olmaması için bir rehberdir.

Kişiler tarafından yayımlanmış kaynakların ikincil kaynak olarak kullanımı

Kişisel web siteleri, bloglar ve diğer kişiler tarafından yayımlanmış kaynaklar ikincil kaynak olarak kullanılmamalıdır. Bu, bu kaynaklara yazan kişi dışında bir konu ya da kişi hakkında bilgi alınabilecek bir kaynak olarak yaklaşılınmaması demektir. Kişisel web sitelerinin ikincil kaynak olarak kullanılmamasının (ve birincil kaynak olarak eğer konu tartışmalı ve kaynak tek ise dikkatli kullanılmasının) nedeni bu kaynakların bilinmeyen kişilerce ve kimsenin kontrolünden geçmeden yaratılmış olmasıdır. Bunlar, bilgi vermeyen, yanlış yola saptıran, değişik bir gündem yaratmak için yazılmış, özensiz, şüphe ve söylentilere dayanan, hatta delice olarak nitelendirilen kaynaklar olabilirler; ya da akıllıca ve titiz insanların bilgilerini dünya ile paylaşması için yazılmış da olabilirler. Bu fark bu kaynakların başka bağımsız, aynı görüşü paylaşmayan kaynaklar tarafından doğrulandığında ortaya çıkmış olur.

Bir yabancının kişisel web sitesini ziyaret etmek, bir elektrik direğinin üzerine yapıştırılmış ve kimin tarafından yazıldığı belli olmayan bir el ilanını okumanın çevrim içi biçimi olarak alınabilir ve bu ziyarete de buna uygun olarak yaklaşılınmalıdır.

Partizan ve radikal internet sayfaları

Siyasi partilerin ve dini grupların internet siteleri ve yayımları (ya da onları eleştiren rakiplerin siteleri) dikkatli kullanılmalıdır. Ama hiçbir siyasi bağ ya da dinsel inancın kendisinin kaynak olmaması için bir neden yoktur.

Geniş anlamıyla "aşırı" olan organizasyon ve kişiler sadece birinci kaynak olarak kullanılmalıdır, yani sadece kendileriyle ve aktiviteleriyle ilgili maddelerde kullanılabilirler. Tabii bu durumlarda bile dikkatli olunmalıdır.

Kullanışlı bağlantılar

"Kullanışlı bağlantılar" terimi kullanılan resmi ve özgün bir referansın aynısını barındıran internet sitelerine verilen bağlantıları ifade eder. Mesela, Adam Smith'in eseri The Wealth of Nations'ı kaynak veren bir editör hem basılmış metine hem de internetteki hâline şu şekilde bağlantı verebilir:

Smith, Adam (1904) [1776]. ed. Edwin Cannan (Ed.). The Wealth of Nations (Fifth edition bas.). London: Methuen and Co. , bu metin Wikisource'ta bulunmaktadır

Bu tür bağlantılar güvenirlik uygulaması açısından özgündür. Bağlantı yapılan kopyanın yorum, değişiklik ve oynama içermeyen özgün metin olduğundan emin olunmalıdır. Eğer "kullanışlı bağlantılar" zaten güvenilir kabul edilen sitelere bağlanıyorsa bu kararı vermek daha kolaydır. Fakat bağlantı daha az güvenilir olan bir siteye bağlanıyorsa bağlantı yapılan metin özgü metin ile karşılaştırılmalıdır.

Görüş birliği iddiaları

Temel gerçeklerin desteklenmesi gerektiği gibi görüş birliği iddialı da kaynaklanmalıdır. "Birçok" ya da "bütün" bilim insanları, araştırmacılar, herhangi bir dine ait liderler (haham, imam gibi), seçmenler vs gibi anlatımlar, özellikle tartışmalı konularda mutlaka kaynaklarla desteklenmelidir. Görüş birliği ya da çoğunluğa dair durumlara ait güvenilir kaynaklar bulunmadığı durumlarda ileri sürülen fikirler var olan kaynaklarla eşlenmelidir.

İstatistik, konu ve çevirim-içi kaynak kullanımı

İstatistik bilgi, konu alanlarına ait tavsiye (tarih, fen bilimleri, matematik, tıp, iş ve ticaret, popüler kültür ve kurgusal eserler dâhil) ve elektronik & çevrimiçi kaynak kullanım örnekleri için bakınız: Wikipedia:Reliable sources/examples

Kaynakça

^ Wales, Jimmy. "Kaynak için dayatmak", WikiEN-l, July 19, 2006
^ Wales, Jimmy "Bilginin olmaması yanlış aldatıcı bilginin olmasına yeğdir" üzerine, [1] [2] [3] [4]

Dış bağlantılar

How to Read a Primary Source, Reading, Writing, and Researching for History: A Guide for College Students, Patrick Rael, 2004.
How to Read a Secondary Source, Reading, Writing, and Researching for History: A Guide for College Students, Patrick Rael, 2004.

[1] Wales, Jimmy. "Kaynak için dayatmak", WikiEN-l, July 19, 2006

[2] Wales, Jimmy "Bilginin olmaması yanlış aldatıcı bilginin olmasına yeğdir" üzerine, [1] [2] [3] [4]

[1]

[2]