Tezkireci Köse İbrahim Efendi

Tezkireci Köse İbrahim Efendi 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşamış olan matematikçi ve astronomdur. Aslen Zigetvarlıdır. İstanbul'da ölmüştür.

Asıl mesleği tezkireciliktir. Hayatı boyunca astronomi ile ilgilenmiştir. Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa'nın hizmetinde çalışmıştır. Onunla 1663 yılında Uyvar Seferi'ne katıldı. Kazasker Ünsî Efendi ve dönemin Müneccimbaşısı Müneccimek Mehmed Efendi ile yakınlık kurmuştur. Birçok bilimsel eseri Türkçeye çevirmiştir.

Yaşamı ve çalışmaları

İstanbul'a yerleşen bir Osmanlı astronomu ve bürokratı olan Tezkireci, Fransız astronom Noël Duret'in (ö. 1650 dolaylarında) Nouvelle théorie des planètes adlı eserini Fransızcadan Arapçaya tercüme etti. Bu, Osmanlı bilim literatüründe bir Avrupa dilinden tercüme edilen ilk kitaptı.

1635 yılında Paris'te basılan eser, 1660-1664 yılları arasında tercüme edilmiş ve Sajanjal al-aflāk fī ghāyat al-idrāk ("The mirror of the orbs with the utmost perception", "En yüksek algıya sahip kürelerin aynası") adı altında yayınlanmıştır. Astronomik tabloları içermesinin yanı sıra, Osmanlı dünyasında Kopernik sistemini ve Tycho Brahe'nin Evren modelini tartışan ilk eserdi. Kitap aynı zamanda bu sistemleri gösteren ilk çizimleri de içeriyordu.

Resmi muhtıra yazmakla görevli bir bürokrat olan Tezkireci, astronomi ile meşgul olacak zamanı buldu. Çevrilmiş kitabından anlayabildiğimiz dışında hayatı hakkında çok az bilgi vardır. Girişte Tezkireci, tercüme edilen eseri İstanbul'da baş astronom (başmünekcim) Müneccimek Şekîbî Mehmed Çelebi'ye (ö. 1667) ilk gösterdiğinde Müneccimek'in, "Avrupalıların buna benzer pek çok kibirleri vardır" diyerek ilk başta onaylamadığını bildirmektedir. Ama sonunda Müneccimek, Tezkireci Köse'nin Fransız tablolarına dayalı bir efemeris hazırlaması ve bunun Uluğ Bey'in Zic'ine (tablolu astronomik el kitabı) uygun olduğunu gördükten sonra eseri takdir etmeye başlamıştır. Müneccimek, eseri kendisi için kopyalayarak tercümana bir fayda bahşetmiş ve Beni şüpheden kurtardın. Şimdi ziclerimize güvenim tam. demiştir.

1663'te Tezkireci Köse, Belgrad'daki kışlada Osmanlı ordusuyla geçirdiği süre içinde, bu kez Kâdîasker Ünsî Efendi'nin (ö. 1664) teşvikiyle yine tercüme eserler üzerinde çalıştı. Tezkireci, zic'in (başlangıçta Paris meridyenine göre derlenmiştir) tüm güneş, ay ve gezegen ortalama hareketlerini yeniden hesaplamış ve altmışlı sistemi kullanmıştır; Tezkireci, tabloları daha da kısaltmış ve zodyak (abrāj) işaretlerine göre düzenlemiştir. Eserin bir nüshasını Kâdîasker Ünsî Efendi'ye hediye edilmiştir.

Daha sonra Tezkireci Köse, eserin giriş bölümünün çoğunu Arapçadan Türkçeye çevirecek, birkaç açıklamayı da Arapça bırakacaktı. Bu, çalışmanın son şekli oldu. Giriş bölümünde, astronomi tarihinin kısa bir açıklamasından sonra Tezkireci, 24 alt bölüm (talim) halinde düzenlenmiş açıklamalar ve ardından tablolar sunmaktadır. 1683 yılında Belgrad kadılarından Cezmî Efendi (ö. 1692) Sajanjal'ın muhtemelen Ünsî Efendi'ye verilmiş olan bir nüshasını bulmuş ve eserin bir başka baskısını hazırlamıştır.

Sajanjal'in girişinden Tezkireci'nin bir başka eser kaleme aldığını ve hakkında şunları söylediğini öğreniyoruz:

“	Deliller için Almagest'ten daha kolay [kullanımı] olan, tüm işlemleri içeren farklı ve yeni bir risâle derledim ve aynı zamanda uluslararası alanda kullanılan ve [diğer] hepsinden daha zarif ve özlü olan efemerisler için bir eser derledim.	„
—(İstanbul, Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi, MS 403, fol. 2a)

Kaynakça

• Bu makale, Mustafa Kaçar tarafından "Thomas Hockey (Ed.), 2007, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Cilt 1: A–L, Springer" adlı eserde yazılmış olan Tezkireci Köse Ibrāhīm (s.1129) maddesinin çevrilmesi ile oluşturulmuştur.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (1992). The Introduction of Western Science to the Ottoman World: A Case Study of Modern Astronomy (1660–1860). In Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World, edited by Ekmeleddin İhsanoğlu, pp. 67–120, esp. 69–76. Istanbul: IRCICA. (Reprinted in İhsanoğlu, Science, Technology and Learning in the Ottoman Empire Aldershot: Ashgate, 2004, article II.)
• İhsanoğlu, Ekmeleddin et al. (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (OALT) (History of astronomy literature during the Ottoman period). 2 Vols. Istanbul: IRCICA.

Dış bağlantılar

• "TEZKİRECİ KÖSE İBRAHİM EFENDİ". 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• "Tezkireci Köse İbrahim Efendi Hayatı Çalışmaları, Bilime Astronomiye Katkıları". 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• "Tezkireci İbrahim Efendi kimdir?". 6 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar

• Avner Ben-Zaken. The Heavens of the Sky and the Heavens of the Heart: The Ottoman Cultural Context for the Introduction of Post-Copernican Astronomy. The British Journal for the History of Science, vol. 37, no. 1, 2004, pp. 1–28. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4028254 5 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022.
• İnan KALAYCIOĞULLARI (Ekim 2017). "İbrahim Müteferrika ve Yeni Astronomi". Dört Öge. 6 (12). 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• Ekmeleddin İhsanoğlu (Aralık 1992). "Batı Bilimi ve Osmanlı Dünyası: Bir İnceleme Örneği Olarak Modern Astronomi'nin Osmanlı'ya Girişi (1660 - 1860)". Belleten. 56 (217): 727-774. 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• Yavuz Unat. "Modern Astronominin Türkiye'ye Yansımaları" (PDF). “2009 Astronomi Yılı’nda Türkiye’deki Astronomi Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi” Sempozyumu. İstanbul. 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• Yavuz Unat. "Development of Astronomy in Ottomans". muslimheritage.com (İngilizce). 7 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• "Osmanlı Astronomisi'ne Genel Bir Bakış". 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022. 
• "OSMANLI DÖNEMİ-Çağdaş Astronominin Türkiye'ye Girişi". 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2022.