Tepeli pelikan
Melek ya da Tepeli Kutan[1] (Pelecanus crispus), pelikangiller (Pelecanidae) familyasından çok büyük bir su kuşu türüdür. Avrupa'nın güneydoğusundan Hindistan ve Çin'e yayılan bölgede bataklıklar ve sığ göllerde yaşar. Yuvaları bitkiler ve dallardan oluşan kaba bir yapıdır. Geniş bir alana yayılmasına rağmen alt türü yoktur ancak boyut farklılıklarına dayanarak Azerbaycan'da bulunan fosillerden Pleistosen dönemine ait Pelecanus crispus palaeocrispus türü tanımlanmıştır.
| melek | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||
 Neredeyse tehdit altında (IUCN 3.1) | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||
| Pelecanus crispus Bruch, 1832 | |||||||||||||||
 | |||||||||||||||
| Dağılımı | |||||||||||||||
Fiziksel özellikleri
değiştirTepeli pelikan, pelikanlar arasında en büyüğüdür ve yaşayan kuş türleri arasında da en büyük kuşlar arasındadır. Boyu 160 ila 183 cm. arasında, ağırlığı 9 ila 15 kg arasında, kanat açıklığı da 290 ila 351 cm arasında değişir.[2][3][4][5][6][7] Bireysel olarak tepeli pelikandan daha ağır toylar ve kuğular olsa da 11,5 kg. olan ortalama ağırlığı ile dünyanın uçabilen en ağır kuş türüdür.[4] Büyük albatroslardan sonra dünyanın en geniş kanat açıklığına sahip kuşlarından biridir.[7][8]
Kısmen tepeli pelikana benzeyen ak pelikanlar biraz daha küçük yapılıdır ancak ak pelikanların en büyük erkek kuşları tepeli pelikan ile aynı boyutlarda olabilir.[7][8] Ancak tepeli pelikan ensesindeki kıvırcık tüyler, gri bacaklar ve saf beyaz yerine gümüşî beyaz tüyleri ile ak pelikandan ayırt edilebilirler. Kışları erişkin tepeli pelikanların tüyleri gümüşî griden kahverengi-gri krem rengine dönüşür.[9] Erişkin olmayan kuşlar gri renklidir ve yüzlerinde erişkin ak pelikanlarda olan pembe tüysüz deri bulunmaz. Tepeli pelikanın alnında bulunan tüyler yüzün önünde tam gaganın üstünde W şeklinde durabilirler.[8] Üreme döneminde boğaz keseleri turuncu-kırmızı renkli olurken üst gagaları sarı renkli kalır. Kışları ise tüm gagaları mat sarı renklidir. 36 ila 45 cm uzunluğunda olan gagası, Avustralya pelikanından sonra ikinci en uzun kuş gagasıdır.[8] Gözlerin çevresindeki tüysüz deri sarı ile morumsu renkler arasında olabilir.[10] Standart ölçüler ak pelikanla kıyaslandığında tepeli pelikanın 11,6 ila 12,2 cm. arasındaki tarsus uzunluğu biraz daha kısadır ama 22 ila 24 cm. arasındaki kuyruğu ile 68 ila 80 cm. arasındaki kanat kiriş uzunluğu belirli şekilde daha uzundur.[11][12] Tepeli pelikan uçarken diğer pelikanların aksine kanatları gri-beyaz renklidir ve uçları siyahtır.[8] Havada zarif bir şekilde süzülür. Tepeli pelikan sürüsü birlikte uçarken sürü üyeleri senkron olarak hareket ederler ve boyunları balıkçıllar gibi geriye doğru S şeklinde kıvrılır.
Tepeli pelikan, tüm pelikanlarda olduğu gibi genelde sessizdir ancak üreme döneminde oldukça yüksek sesler çıkarabilir. Bu sesler derinden gelen sesleri takip eden havlamaya benzer sesler, tıslama ve homurtulardır.[9]
Dağılımı ve yaşam alanı
değiştirTepeli pelikan genellikle kısa mesafelerde göç eder. Beslenme fırsatlarına göre Avrupa'da dağınık olarak yaşar ve batıda bulunan kuşlar kışları Akdeniz bölgesinde geçirir. Tuna Deltasına mart ayında gelen tepeli pelikanlar ağustos sonunda buradan ayrılırlar. Asya popülasyonları daha aktif olarak göç ederler, Rusya'da üreme mevsimini geçiren kuşlar kışları İran ile orta Hindistan ve Nepal arasındaki bölgede geçirirler.[9] Moğolistan'da üreme dönemini geçiren kuşlar ise kışları Çin'in doğu kıyılarında geçirirler.[10]
Tepeli pelikan göllerde, akarsularda, deltalarda ve haliçlerde yaşarlar. Ak pelikanlara nazaran tepeli pelikan yalnızca ovalara bağımlı değildir ve uygun su havzası bulduğu durumlarda her rakımda yuvalanabilir. Ak pelikana göre üreme alanı seçiminde daha az fırsatçıdır ve tamamen uygunsuz hâle gelene kadar her yıl aynı üreme bölgesine geri gelir. Kışları Avrupa'da buz tutmayan göllerde ve Hindistan'da mevsimsel olarak oluşan göllerde geçirir. Ayrıca kışları koruma altındaki deniz kıyılarını da beslenmek için ziyaret ederler.[8]
Beslenme
değiştir
Bu pelikan hemen hemen tamamen balık ile beslenir. Tercih ettikleri balıklar arasında bayağı sazan, tatlısu levreği, kızılkanat, yılanbalığı, yayın, kefal ve turna balığıdır.[8][9] Yunanistan'da kalan en büyük koloninin tercih ettiği balığın yerel Alburnus belvica türü olduğu bildirilmiştir.[10] Tepeli pelikanın günlük balık ihtiyacı yaklaşık 1200 g. kadardır.[8][9] Genellikle tek başına ya da iki ila iç kuştan oluşan gruplar hâlinde avlanır. Avlanırken yavaş yavaş dolanarak yüzer ve avını gördüğünde gagasını hızlı bir şekilde sualtına daldırarak balıklarla birlikte büyük miktarda suyu boğaz kesesini kepçe gibi kullanarak alır. Gaga su yüzüne çıktıktan sonra su boğaz kesesinin kenarlarından dışarı akar ve balık yutulur. Ara sıra diğer pelikanlarla birlikte balıkları sığ sulara sürme yoluyla grup hâlinde avlanır ve Yunanistan'da karabataklarla birlikte avlandıkları da gözlemlenmiştir.[8] Kabuklular, solucanlar, böcekler ve diğer su kuşlarının yumurtaları ve yavruları ile de beslenebilirler.[9]
Üreme ve tehditler
değiştir
Oldukça sosyal hayvanlar olan pelikanlar arasında tepeli pelikan en az sosyallik eğilimi gösteren türdür. Diğer pelikan türlerine göre görece daha az sayıda bireylerden oluşan küçük gruplar hâlinde yuvalanırlar ve hatta yalnız olarak yuva yaptıkları da görülebilir. Yine de en fazla 250 çifte kadar varan küçük koloniler oluştururlar. Ara sıra ak pelikan kolonilerinin arasında da karışabilirler.[8] Genellikle geniş sular içindeki küçük adacıklara[9]) ya da yoğun sazlıkların arasına yuva yaparlar. Büyük boyutları nedeniyle genellikle yuvalarının çevresindeki sazları ezerek çamurlu hâle getirirler ve bu yuvalar üç yıldan sonra kullanılmaz hâle gelir.[10]
Yuva orta büyüklükte ot, saz, çalı ve tüy yığınlarından oluşur ve ortalama olarak 1 m derinliğinde ve 63 cm. genişliğindedir. Genellikle yerde ya da yüzen bitki örtüsü üzerindedirler. Kuş dışkılarıyla kaplanana kadar çok dayanıksızdırlar. Üreme dönemi ak pelikanlardan bir ay kadar önce mart ya da nisan aylarında başlar. Dişi kuş bir ila altı yumurta arasında yumurtlar ancak genellikle iki yumurtaya daha sık rastlanır. Yumurtalar 120 ila 195 g. arasındadır.[13] Erkek ve dişi kuş dönüşümlü olarak 30 ila 34 gün arasında kuluçkaya yatar. Yumurtadan tüysüz çıkan yavrular kısa sürede beyaz hav tüylere kavuşur. Yavrular 6 ila 7 haftalık iken pelikanlar küçük gruplar hâlinde bir araya toplanırlar. Yavrular 85 günlük iken palazlanır ve 100 ila 105 günlük iken bağımsız olurlar. Yavrulama başarı yüzdesi yerel çevresel koşullara göre %58 ila %100 arasında değişir. Yuvalar sınırlı olarak tehditlere karşı koruma sağlar, su düzeyleri düşük iken etçil memeliler yuvalara ulaşabilir. Bulgaristan'da yaban domuzlarının tepeli pelikan yuvalarını yok ettikleri gözlemlenmiştir.[10] Çakallar, tilkiler, kurtlar, köpekler ve vaşaklar da yuvalara saldırabilirler, ayrıca deniz kartallarının da palazlanmış yavrulara saldırdıkları görülür.[14][15] Cinsel olgunluğa 3 ila 4 yılda erişilir.[8]
Korunma durumu
değiştir
Tepeli pelikan popülasyonu yaşadığı bölgelerde ak pelikandan daha fazla oranda azalmıştır. Küresel popülasyonunun 10.000 ila 20.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir.[10] Kayıtlarda geçtiğine göre bir zamanlar yalnızca Romanya'da milyonlarca tepeli pelikan olduğu görülmektedir. 20. yüzyılda bu türün popülasyonunda sebebi tam olarak anlaşılamayan dramatik düşüşler olmuştur. En olası sebep su havzalarının kurutulması ve bölgesel gelişmeler nedeniyle yaşam alanı yok olmasıdır. Koloniler düzenli olarak insan aktiviteleri nedeniyle rahatsız edilmekte ve ebeveynler geçici olarak yuvalarını terk etmekte dolayısıyla da yuvadaki yavrular tehditlerle yüz yüze kalmaktadır. Ara sıra balıkların azalmasına neden olduğunu düşünmeleri sebebiyle balıkçılar tepeli pelikanları öldürmektedir.[9] Bu tarz öldürmeler küçük çaplı olsa da pelikanların balık kaynaklarını tükettikleri konusundaki endişe hâlen devam etmektedir. Popülasyon azalmasının bir başka muhtemel nedeni de kaçak avlanmadır. Moğolistan'da tepeli pelikanlar boğaz keselerini torba olarak kullanmak üzere yerel halk tarafından öldürülmektedir.[9] Tipik bir günde bir Moğolistan pazarında elli kadar pelikan kesesi satışa sunulmakta ve öyle nadir bir nesne olarak görülmektedir ki karşılığında on at ile otuz koyun takas edilebilmektedir.[16] Yaşam döngüsünün her etabında sömürülen bu kuş Moğolistan'da kritik tehlike altındadır ve yalnızca 130 kadar tepeli pelikan bulunmaktadır.[10][16] Tepeli pelikanlar ayrıca sıklıkla elektrik iletim hatlarına uçarken takılarak elektrik çarpması sonucu ölmektedir.[10] Yunanistan'da tepeli pelikanlar özellikle turist taşıyan tekneler tarafından o kadar çok rahatsız edilmektedir ki bu nedenle beslenememekte ve açlıktan ölmektedirler.[8] 1994 yılında çoğu Yunanistan'da bulunmak üzere, Ukrayna, Makedonya, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk'ta binden fazla çift tepeli pelikan bulunmaktaydı. 1950'lerden beri Hırvatistan'da soylarının tükendiği kabul edilmiştir ancak 2011 yılında tek bir tepeli pelikan gözlemlenmiştir.[17] Geriye kalan en büyük koloni yaklaşık 1.400 çift ile Yunanistan'da Mikri gölündedir.[10] Yaklaşık 3.000 çift tepeli pelikan popülasyonu ile bu kuşların en çok bulundukları ülke günümüzde Rusya'dır. Dünya çapında üreyen 3.000 ila 5.000 çift olduğu sanılmaktadır.[10] Hindistan'da 8.000 tepeli pelikan olduğuna dair olan gözlemin aslında yanlış tanımlanmış ak pelikanlar olduğu ortaya çıkmıştır.[8]
Afrika-Avrasya Göçmen Sukuşları Korunması Sözleşmesi'nde yer alan kuş türlerinden biri de tepeli pelikandır. Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından hassas türler arasında listelenmiştir. Özellikle Avrupa'da olmak üzer tepeli pelikanları koruma amaçlı eylemler alınmıştır.[10] Her ne kadar normalde yerde yuvalansalar da üremelerini kolaylaştırmak için Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya'da yerden yükseltilmiş platformlara yuvalar yapılmış ve tepeli pelikanlar bunları kullanmaya başlamıştır.[8] Yunanistan ve Bulgaristan'da ayrıca su üstünde yüzen sallar da bu türün kullanımı için yapılmıştır.[10] Ayrıca bu ülkelerde kolonilere yakın olan elektrik iletişim hatları ya sökülmüş ya da işaretlenmiştir. Ayrıca yöresel olarak su seviyesi kontrol programları ve eğitimler de korunma çabalarına yardımcı olmaktadır.[10] Asya'da da korunma çabaları gösterilse de daha yüksek oranda kaçak avlanma ve yüksek oranda yaşam alanı yok olması buradaki çabaların sonuç vermesine engel olmaktadır.[16] 2012 yılında olağandışı koşullarla çok soğuk geçen kış mevsiminde Hazar Denizi'nin donması orada kışlayan en azından yirmi tepeli pelikanın açlıktan ölümüyle sonuçlanmıştır. Yerel yetkililerin başlangıçta engellemesine rağmen halkın buradaki pelikanları getirdikleri balıklarla beslemeleri sonucu kalan pelikanlar kışı atlatabilmiştir.[18]
Notlar
değiştir- ^ Çakmak, Merete (2005). Anadolu Kuş Adları Sözlüğü:İngilizce-Türkçe-Latince. İstanbul: Kitap Yayınevi. s. 77. ISBN 975-6051-03-5.
- ^ Birdlife International
- ^ Burnie D and Wilson DE (Eds.), Animal: The Definitive Visual Guide to the World's Wildlife. DK Adult (2005), ISBN 978-0-7894-7764-4
- ^ a b CRC Handbook of Avian Body Masses by John B. Dunning Jr. (Editor). CRC Press (1992), ISBN 978-0-8493-4258-5.
- ^ Firefly Encyclopedia of Birds by Christopher Perrins. Firefly Books (2003), ISBN 978-1-55297-777-4
- ^ Ali, Salim (1993). The Book of Indian Birds. Bombay: Bombay Natural History Society. ISBN 978-0-19-562167-9.
- ^ a b c Harrison, Peter, Seabirds: An Identification Guide. Houghton Mifflin Harcourt (1991), ISBN 978-0-395-60291-1
- ^ a b c d e f g h i j k l m n del Hoyo, et al., Handbook of the Birds of the World. Volume 1: Ostrich to Ducks. Lynx Edicons (1992), ISBN 978-84-87334-10-8
- ^ a b c d e f g h i Dalmatian pelican videos, photos and facts – Pelecanus crispus 12 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. ARKive.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Dalmatian Pelican (Pelecanus crispus) – BirdLife species factsheet 12 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Birdlife.org (1998-10-03).
- ^ Dalmatian Pelican (Pelecanus crispus) 15 Nisan 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi. Avis.indianbiodiversity.org. Retrieved on 2012-08-22.
- ^ Great White Pelican – Pelecanus onocrotalus 13 Ocak 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi. Avis.indianbiodiversity.org. Retrieved on 2012-08-22.
- ^ Dalmatian Pelican – Pelecanus crispus : WAZA : World Association of Zoos and Aquariums 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. WAZA.
- ^ Crivelli, A. J. (April 1996). Action Plan for the Dalmatian Pelican (Pelecanus crispus) In Europe 17 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. europa.eu
- ^ Dalmatian Pelican (Pelecanus crispus) 21 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Planet of Birds (2011-06-08). Retrieved on 2012-08-22.
- ^ a b c Nyambayar, B., Bräunlich, A., Tseveenmyadag, N., Shar, S. & Gantogs, S. (2007). "Conservation of the critically endangered east Asian population of Dalmatian Pelican Pelecanus crispus in western Mongolia" (PDF). BirdingASIA. Cilt 7. ss. 68-74. 27 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2014.
- ^ Coleman, Loren. (2011-03-24) Croatian Dalmatian Pelican Sighted 28 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Cryptomundo.
- ^ Trapped Dalmatian pelicans hand-fed in frozen Caspian Sea 24 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Bbc.co.uk (2012-02-21).
Dış bağlantılar
değiştir- TRAKUS Türkiye'nin anonim kuşları - Tepeli pelikan fotoğrafları
- BirdLife Species Factsheet.6 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- European Commission for Environment: Action plan for the Dalmatian Pelican (1994)
- Dalmatian pelican photo gallery by Jari Peltomäki
- Conference Proceedings of the 2009 Adriatic Flyway Conference in Ulcinj, Montenegro11 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.