Kirkor Zohrab
Kirkor Zohrab Efendi (Ermenice: Գրիգոր Զոհրապ; 26 Haziran 1861 - 1915), Osmanlı Ermenisi yazar, akademisyen, siyasetçi ve avukat. Ermeni Kırımı'nın başlangıcında Osmanlı hükûmeti tarafından İstanbul'da tutuklandı ve yargılanmak üzere Diyarbakır'da bir askeri mahkemeye gönderildi. Yolculuk esnasında 15-20 Temmuz 1915'te Urfa yakınlarındaki Karaköprü'de Çerkez Ahmet, Halil ve Nazım'ın başını çektiği bir grup eşkıya tarafından öldürüldü.[1][2]
| Kirkor Zohrab Efendi | |
|---|---|
| |
| Meclis-i Mebûsan 3., 4. ve 5. Dönem Mebusu | |
| Görev süresi 17 Aralık 1908 - 20 Temmuz 1915 | |
| Seçim bölgesi | 1908 – İstanbul 1912 – İstanbul 1914 – İstanbul |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 26 Haziran 1861 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 20 Temmuz 1915 (54 yaşında) Urfa yakınları, Osmanlı İmparatorluğu |
| Milliyeti | Osmanlı Ermeni |
| Partisi | Osmanlı Ahrar Fırkası (IV. Dönem) Hürriyet ve İtilaf Fırkası (V. Dönem) |
Yaşamı
değiştir26 Haziran 1861'de İstanbul'un Beşiktaş semtinde doğdu. İlkokula, 1867'de semtin Makruhyan Ermeni Okulu'nda başladı. 1870 yılında babasının ölümü ve annesinin tekrar evlenmesiyle taşındıkları Ortaköy semti'nde, Tarkmançats Ermeni Okulu'na devam etti. Edebiyat öğretmeni şair-yazar Tomas Terziyan'ı örnek alarak, şiirler ve kompozisyonlar yazmaya başladı. 1873 yılında mali sıkıntılardan dolayı Tarkmançats Okulu kapanınca, Katolik Lusaroviçyan Okulu'na geçti. 1876 yılında Galatasaray Mekteb-i Sultanisinin Mühendislik bölümüne girdi. İlk yazıları Ermenice yayınlanan Lrakir gazetesinde 1878'de yayınlandı. 1879 yılında Ingenieur des Ponts et Chaussées (inşaat mühendisi) diploması alarak mezun oldu. 1880'de üvey babası avukat Avedis Yordamyan'ın bürosunda ona yardım etmeye başladı ve Galatasaray Sultanisi Hukuk Bölümü'ne kaydoldu. 1881'de Darülfünun'un yeni açılan Mekteb-i Hukuk'una geçerek üç yıllık eğitimini 1883'te tamamladı. 1884 yılında Edirne'ye gidip vilayet nezdindeki özel kurul önünde verdiği sınavla "birinci sınıf avukat" diplomasını aldı.
1885 yılında Klara Yazıcıyan'la evlendi. Ayrı bir ev kurarak Kandilli'ye yerleştiler, dört çocukları oldu. En son İstanbul Ayaspaşa Gümüşsuyu Apartmanı 3. katında oturdular.
Meslek yaşamı
değiştir
Mizah yazarı Hagop Baronyan'ın başyazarlığında, Ermenice Yergrakunt (Yerküre) edebiyat dergisini çıkardı. Dergi, daha sonra yazar Yeğya Demircibaşyan'ın yönetiminde 1889'a kadar yayınlandı. Sırpuhi Düsap'ın kadın eşitliğini ve özgürlüğünü savunan romanı Mayda'nın yayınlanması üzerine Zohrab, Yergrakunt'ta bu eseri ve yazarını ağır bir şekilde eleştirdi. Devrin saygın öğretmenlerinden Reteos Berberyan'ın aynı dergide Düsap'ı savunan yazısına da, sert bir karşılık vermekten çekinmedi. Bu arada Hukuk-ı Ceza Müruruzamanları konulu ilk mesleki çalışması yayınlandı. Arpiar Arpiaryan'dan ve realizm akımından etkilendi; eğitici, halkı bilinçlendirici yazılar yazmaya yöneldi. Yergrakunt'ta Anhedatsadz Serunt Mı (Yok Olan Kuşak) adlı romanı tefrika edildi.
Gülizar adlı bir Ermeni kızını kaçıran, köyleri talan eden Musa Bey aleyhinde, İstanbul'a gelerek dava açan Gülizar ve 50 Muşlu Ermeni'nin açtığı Gülizar Davasına Vıramşabuh Manuşyan ve Simon Tıngıryan'la birlikte 1889 yılında avukat tayin edildi. Arpiar Arpiaryan'ın kurduğu Hayrenik (Vatan) gazetesinde yazmaya başladı. 1892'de ise Hırant Asadur ve Dikran Gamsaragan'la birlikte Masis haftalık dergisini çıkardı; ertesi yıl dergi kapanınca uzun süre yayın dünyasından uzak kaldı. Zareh Yusufyan'ın 1898'de tekrar yayına soktuğu Masis'in yayın kurulunda Sibil ve Hırant Asadur ile birlikte yer alarak, ilerici, aydınlatıcı, dürüst, halktan yana bir yayın politikası izledi. Birçok öykü kaleme aldı.
Tarihi Dreyfus Davası için Fransızca bir savunma hazırlayıp, 1899'da Dreyfus'u savunan Yahudi Komitesi'ne gönderdi. Komiteden bir teşekkür mektubu ve Dreyfus portreli altın bir madalya aldı. Bir süre sonra, avukatlığı engellendiği, rejimle de barışık olmadığı için 1908'de Fransa'ya gitti. Ardından, II. Meşrutiyet'in ilanıyla birlikte İstanbul'a döndü. Avukatlığın yanı sıra Darülfünun Hukuk Fakültesi'nde Ceza Hukuku müderrisliği yaptı, Ceza Kanunu'nda değişiklik yapacak kurulda yer aldı.
20. Yüzyıl başlarında Dzağig yayın çevresi içindendi.[3] Zohrab, bir sebeple Marcel Leart takma adını kullanarak, Osmanlı Devleti'ndeki Ermeni nüfusun miktarları hakkında (yüksek gösteren) tezler ileri süren 1913'te Fransızca olarak La Question Armenienne a la Lumiere des Documents (Belgeler Işığında Ermeni Sorunu) adıyla yayınlanan bir kitap çalışması hazırladı.[4]
1909 yılında Azadamard'da (Özgürlük Mücadelesi) yazmaya başladı. Eçer Uğevori mı Orakren (Bir Yolcunun Güncesinden Sayfalar) başlığı altında Avrupa gezi notlarını tefrika etti. Osmanlı Hürriyet ve Teavün-i Millî Cemiyeti'ne üye oldu. Prens Sabahattin'in Ahrar Fırkası paralelinde, liberal fikirleri ve etnik gruplar arasında eşitliği savundu. Önce Ermeni cemaat meclisine üye seçildi, sonra üç kez seçim kazanarak yedi yıl üyeliğini sürdürdüğü Osmanlı Meclis-i Mebûsan'ında İstanbul mebusu olarak bulundu. Milletler arasında dost ve kardeşçe ilişkilerin ve toplumsal eşitliğin kökleşmesi anlayışına bağlılığı ile bu yönde düzenlemeler yapılmasına çalıştı. Doğu vilayetlerinde can ve mal güvenliğini sağlayacak reformların önemini savundu. Güçlü bir donanma kurulması, gayrimüslimlerin de askere alınması, "gayrimeşru çocuk" kavramının terk edilmesi, kadınlar lehine yasal değişiklikler yapılması yönünde ve daha birçok konuda etkili meclis konuşmalarıyla tanındı. Genellikle İttihat ve Terakki ile paralel yönde oy kullandı. 1909 Adana olayları ve Türk-Ermeni ilişkileri konularında dikkatle incelenmesi gereken konuşma, tutum ve raporları bulunmaktadır.
Ölümü
değiştirKirkor Zohrab, Osmanlı Devleti'ni yönetmekte olan İttihat ve Terakki hükûmeti tarafından 14 Mayıs 1915´te çıkarılan Tehcir Kanunu gereğince 21 Mayıs 1915'te tutuklandı. Erzurum Mebusu Vartkes Hovhannes Serengülyan'la birlikte Diyarbakır'da Divan-ı Harp önüne çıkarılmak üzere trene bindirildi. Önce Konya'ya, ardından Adana ve Halep'e gönderildi. Halep'te, iki mebusun yakın arkadaşı olan vali Mehmed Celal Bey tarafından bir otele yerleştirilmiş ve İstanbul'a dönebilmeleri için Celal Bey ve diğer bazı Türk dostlarınca Talat Paşa ve Cemal Paşa'lar nezdinde girişimler başlatılmıştır. Ancak, bir kaynağa göre, İstanbul'a geri çağrılan Vali Celal Bey olmuş, aynı gün iki Ermeni mebus Urfa'ya gönderilmiştir. Urfa'da, bir kaynağa göre, hapiste tutulan mebuslar, aynı kaynağa göre, Osmanlı mebusu Mahmut Nedim Bey'in evinde yemeğe davet edilmiş iken, polislerce yemek esnasında götürülmüşlerdir. Birinde iki mebus, diğerinde Urfa piskoposu Ardavast Kalenderyan ve şehrin iki Ermeni ileri geleni olmak üzere, iki araba halinde hareket edilmiş, Karaköprü (veya Şeytan Deresi) mevkiinde yolları çeteci Çerkes Ahmet ve yardakçıları Nazım ve Halil tarafından kesilmiş ve iki mebus öldürülmüştür. Çerkes Ahmet'in anlattıkları seneler sonra "Yeni İstiklal" gazetesinde neşredilmiştir. Ahmet şu kelimelerle itirafta bulunmuştur: "...sonra, Zohrab'ı tuttum, ayağımın altına aldım, taşla başına vura vura geberttim".[5] Ölümlerden sonra yeni Halep valisi Mustafa Abdülhalik, Sevkiyat Müdürü Abdülahad Nuri Bey, Urfa mutasarrıfı ve Şevket Paşa gibi askeri yetkilileri aylarca meşgul eden resmi soruşturma ve dosya tekemmülü sürecinin ve çetebaşı Çerkes Ahmet'in Ahmet Refik Altınay'a verdiği 29 Aralık 1918 tarihli İkdam Gazetesi'nde yayınlanan bilgilerin oluşturduğu bu karışık cinayet anlatımları dışında bilinen, Zöhrap'tan alınan en son haberin karısına yolladığı 15 Temmuz 1915 tarihli mektup olduğudur. Zohrab'ın Urfa belediye doktoru Tahsin imzalı kalp krizinden ölüm ifadesi taşıyan sertifikası 20 Temmuz 1915 tarihini taşımaktadır (Zohrab'ın kalp rahatsızlığı bilinmekteydi ve Vartkes'in eşi yeni doğum yapmıştı). Zohrab ve Serengülyan'ın ölümleri olayı 28 Kasım 1916'da Meclisi Mebusan'da da gündeme getirilmiştir.
Kirkor Zohrab'ın ölümünden kısa bir süre sonra, eşi Klara Yazıcıyan ve çocukları Dolores, Hermine, Leon ve Annen'in, Bulgaristan yoluyla Avrupa'ya gitmelerine izin verilmiş, çocuklarından Dolores Zohrab, dönemin ABD biracılık sektörünün önde gelen isimlerinden Henry L. Liebmann ile evlenmiştir. Hayır işlerinde kendini göstermiş olup, Columbia Üniversitesi'nde Ermeni öğrencilere yönelik olarak ve özellikle Orta Doğu ve Asya dilleri ve kültürleri eğitimi için başlatmış olduğu kapsamlı bir burs programı ve 1987'de faaliyete geçmiş Krikor ve Klara Zöhrap Enformasyon Merkezi (Krikor and Clara Zohrab Information Center) halen ailenin ismini yaşatmaktadır.
Dış bağlantılar
değiştir- Krikor Zohrab Kimdir?, Bianet.org 11 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 1915 Olayları Bianet 24 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
değiştir- ^ (Fransızca) Kévorkian, Raymond H. "R. P. Yervant P‛erdahdjian: événements et faits observés à constantinople par le vicariat [patriarcal] (1914-1916) 3 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," Revue d'histoire arménienne contemporaine 1 (1995), p. 254.
- ^ El-Ghusein, Fà'iz (1918). Martyred Armenia. Londra: C. Pearson Arthur. ss. 17-20.
- ^ Mildanoğlu, Zakarya (24 Eylül 2016). "'Şekilden şekle giren' ve handan hana göçen bir Dzağig". Agos. 25 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2021.
- ^ Marcel Leart, La Question Armenienne a la Lumiere des Documents, Paris, 1913.
- ^ İki Komite ve İki Kıtal, Ahmet Refik Altınay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, ISBN 9789753332439