Vikipedi

Ardahan (il)

Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde bir il
23 Kasım 2024 tarihinde kontrol edilmiş kararlı sürüm gösterilmektedir. İnceleme bekleyen 3 değişiklik bulunmaktadır.

Ardahan, Türkiye'nin kuzeydoğu köşesinde Doğu Anadolu Bölgesi'nde ve kısmen Doğu Karadeniz'de bulunan, Gürcistan sınırında kurulmuş olan bir ildir. İdari merkezi Ardahan kentidir. Batısında Artvin, güneybatısında Erzurum, güneyinde Kars illeri ve doğuda Gürcistan ile sınır teşkil etmektedir. Türkiye Cumhuriyeti'nin Kafkaslar'a açılan kapısıdır.

Ardahan
İl
İlin Türkiye'deki konumu
İlin Türkiye'deki konumu
Harita
İl sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
Doğu Anadolu Bölgesi
İdare
 • ValiHüseyin Öner[1]
Yüzölçümü
 • Toplam4.934 km²
Rakım1810 m
Nüfus
 • Toplam100.809
 • Yoğunluk19[3]/km²
 • Kır
64.208
 • Şehir
36601
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu478
İl plaka kodu75

1924 yılında il olmuştur. 1926 yılında Kars iline bağlı bir ilçe olmuştur. 1992 yılında Kars ilinden ayrılarak tekrar il olmuştur.

Ardahan, ilin coğrafi yapısı ve tarihi geçmişinden kaynaklanan kendine özgü doğal ve tarihi değerlere sahiptir. Ardahan, Doğu Anadolu Bölgesi'ne has doğal yapısı ve ikliminin yanında Doğu Karadeniz Bölümü'nün topoğrafyasına, iklimine ve bitki örtüsüne geçiş yerleri ile farklı güzellikleri bir arada barındırmaktadır. Yüksek ovaları, akarsuları, ormanları, zengin çiçek çeşitliliğine sahip yaylaları ve iki gölü ile Ardahan keşfedilmeyi bek­leyen bir doğa cennetidir.

Gürcistan - Ardahan arasında Türkgözü ve Çıldır Aktaş Sınır Kapısı olmak üzere toplam iki adet sınır kapısı bulunmaktadır.

Tarihçe

değiştir

Bugün bir il olan Ardahan bölgesinin adı, Osmanlılar Gürcü yönetiminden ele geçirdiği için Gürcüce Artaani'den gelir. İlin merkezi olan Ardahan kentinin tarihi, geleneksel rivayete göre Nuh’un oğlu Yafet'in üçüncü kuşaktan torunu Cavahos tarafından kurulmuştur. Ancak kuruluşunda kent, sırasıyla Kacta-kalaki ve Huri adını taşıyordu. Bu kentin Gürcü tarihinde çok önemli bir yeri olmuştur. Büyük İskender'in komutanı Azon ile Gürcü topluluklarını bir araya getiren I. Parnavaz (İÖ 326 - İÖ 234) arasındaki savaş bu kent yakınlarında gerçekleşmiş ve Parnavaz'ın Kartli Krallığı'nı kurmasıyla sonuçlanmıştır.[4][5]

Bu savaştan sonra Parnavaz’ın, hakim olduğu topraklara sekiz eristavi (prens) ve bir komutan atamasının ardından Ardahan bölgesi, Tsunda’ya tayin edilen beşinci eristavinin sınırları içerisinde kaldı. Gürcü kralı III. Mirian (hd. 306-337), Kapadokyalı Azize Nino’nun telkinleriyle Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul edince, kilise inşa etmek ve halkı vaftiz etmek üzere Bizans İmparatoru I. Konstantin’den rahip ve mimarlar yollamasını talep etti. Bu dönemde ilk Gürcü kilisesi Ardahan sınırlarında içinde inşa edilmiştir. Eruşeti’de (şimdi Ardahan’ın Hanak ilçesine bağlı Oğuzyolu köyü) yapılan bu kilise, I. Konstantin'in Hıristiyanlığın kabul edilmesinden duyduğu memnuniyetin bir göstergesi olarak Gürcistan’a yolladığı ve İsa’nın çarmıha gerilişi sırasında ellerine çakılan çivilerle kutsanmıştır.

Kral Vahtang Gorgasali’nin 5. yüzyılda piskopos tayin ettiği on bir kilise arasında Klarceti’deki Ahiza Kilisesi ile Ardahan bölgesindeki kilise de yer alıyordu. Arap akınlarının ve başkent Tiflis’te bir Arap Emirliği’nin kurulmasının sonucunda, Gürcistan'ın doğusundan Tao ve Klarceti bölgelerine yoğun göçler gerçekleşti. Bagratlı Aşot 9. yüzyılın başında Ardanuç’u başkent yaparak Tao-Klarceti Prensliği’ni kurdu. Ardahan ve çevresi de bu yeni devletin sınırları içinde kaldı. Kartli’den gelen Rahip Grigol Hantsteli ve diğer din adamları özellikle Klarceti’de çok sayıda manastır inşa ettiler ve Ardahan’ın da içinde yer aldığı bölge zamanla “Gürcistan’ın Sina’sı” olarak adlandırıldı. Ancak ilk kiliselerin kurulduğu ve piskoposların tayin edildiği Ardahan bölgesi, özellikle de manastır faaliyetleri yönünden Klarceti ve Tao'ya nazaran ikinci planda kaldı. Bu dönemden günümüze sadece iki manastır ulaşmıştır. Bu manastırlar Dörtkilise köyündeki Dört Kilise Manastırı ve Vaşlobi köyündeki Vaşlobi Manastırı'dır.[4]

 
5 Mayıs 1877'de Rus birlikleri tarafından Ardahan Kalesi'ne karşı girişilen saldırı. Aleksey Kivşenko.

Gürcü kralı II. Giorgi'nin Emir Ahmed'e Kveli Kalesi Savaşı'nda (1080) yenilmesinin ardından Ardahan bölgesinin de içinde yer aldığı Tao-Klarceti bölgesine kırk yıl boyunca Büyük Selçuklular hakim oldu. Ancak Büyük Selçuklular 1121 yılında Didgori Savaşı'nda ağır bir yenilgiye uğradı ve Ardahan bölgesi yeniden Gürcü hakimiyetine girdi. Birleşik Gürcü Krallığı'nın en parlak döneminde Ardahan bu krallığın bir parçasıydı. Daha sonra, birleşik Gürcü Krallığı'nın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe Atabeyliği'nin (1268-1625) sınırları içinde yer aldı. Trabzon'un alınmasından (1461) sonra doğuya doğru ilerleyen Osmanlı Devleti, bu yeni Gürcü devletinin sınırlarına dayandı. 1551 yılında Ardanuç ve Ardahan bölgelerini ele geçirdi. Bölge bir sancak haline dönüştürüldü. Bölgede rekabet eden İran ile Osmanlı Devleti arasında 1555 yılında Amasya Antlaşması imzalanınca Ardahan bölgesi kesin olarak Osmanlı sınırları içinde kaldı.[6]

Osmanlı Devleti 16. yüzyılın son çeyreğinde Çıldır Eyaleti'nin kurdu. Bu eyaletin livalarından biri, Ardahan-i Büzürg adıyla Ardahan bölgesiydi. Bugün Ardahan ili sınırları içinde kalan Çıldır ve Posof ilçeleri de ayrı birer livaydı.[7] Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) olarak kaydedilen livanın (sancak) idari merkezinin adı Parakan (Rabat-i Kale-i Parakan; رباط قلعه پرهكن) idi.[8] Parakan Büyük Ardahan livasının en önemli kale-kentiydi. Parakan ya da Parakani adı ünlü Gürcü tarihi Kartlis Tshovreba’da da geçmektedir. Nitekim Osmanlılar 16. yüzyılda Gürcü atabegleri yönetimi altındaki Samtshe-Saatabago karşı açtıkları savaşta önce Ardanuç’u (Artanuci), sonra da Parakan’ı (Parakani) ele geçirdiler. Parakan Kalesi'nin ele geçirdikten sonra Osmanlılar bütün Ardahan bölgesine hâkim oldular. Parakan adı ayrıca Evliye Çelebi ile Kâtib Çelebi’nin eserlerinde de geçmektedir.

1878 yılından sonra Ardahan, Rus İmparatorluğu tarafından işgal edildi ve 1914'e kadar Kars Oblastı olarak bilinmekteydi. Rus İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra ilin kuzeyi 1918-1921 yılları arasında Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, güneyi ise 1918-1920 yılları arasında Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'ndeydi. Ardahan 1921 yılında Kars Antlaşması ile Türkiye tarafından geri alınarak kurtarılmıştır.

2000 yılından itibaren Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşası yerel ekonomiye katkı sağlamıştır.

Nüfus

değiştir

Nüfusun büyük çoğunluğunu Ahıska Türkleri oluşturur. Geriye kalan kısım ise Türkler, Kürtler, Terekemeler ve Alevi-Türkmenler'den oluşur. Aynı zamanda çoğunluğu göç etmiş olsa da Gürcü, Çerkez, Tat, Lezgi ve Poşalar da Ardahan'da yaşamaktadır. Bunun dışında az da olsa Kafkas halkları da mevcuttur. Bölge itibarıyla soğuk, elverişsiz iklimi ve işsizliğin de olması nedeniyle dışarıya çok göç vermiştir.

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri[9])

Ardahan ilinin nüfusu: 92.819'dur. Bu nüfusun %45,16'sı şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 4.934 km²'dir. İlde km²'ye 19 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 33’dür.) İlde yıllık nüfus artış oranı'''% 0,36''' olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler Merkez ilçe (% 1,28), Damal (-% 2,27)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 6 ilçe, 7 belediye, bu belediyelerde 40 mahalle ve ayrıca 226 köy vardır.

2023 yılı sonunda Ardahan ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe Nüfus

2022

Nüfus

2023

Fark Nüfus

Artışı %

Belediye

Sayısı

Mahalle

Sayısı

Köy

Sayısı

Köy

Nüfusu

Şehir

nüfusu

Şehirde

oturan %

Alanı

 km2

 km2'ye

düşen kişi

Çıldır 8.693 8.745 52 0,60 1 9 34 6.089 2.656 30,37 988 9
Damal 4.866 4.757 -109 -2,27 1 8 7 2.026 2.731 57,41 165 29
Göle 22.900 22.735 -165 -0,72 2 8 49 15.108 7.627 33,55 1290 18
Hanak 8.054 8.033 -21 -0,26 1 6 26 5.175 2.858 35,58 647 12
Merkez 41.672 42.209 537 1,28 1 7 62 18.303 23.906 56,64 1261 33
Posof 6.296 6.340 44 0,70 1 2 48 4.200 2.140 33,75 583 11
Ardahan 92.481 92.819 338 0,36 7 40 226 50.901 41.918 45,16 4934 19

İlin yıllara göre nüfusları

değiştir
Ardahan il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
2000[10] 133.756 78
  %30     39.725
94.031     %70  
2007[11] 112.721 79 %16  
  %32     35.835
76.886     %68  
2008[12] 112.242 79 %0  
  %33     36.502
75.740     %67  
2009[13] 108.169 79 %4  
  %32     34.548
73.621     %68  
2010[14] 105.454 79 %3  
  %32     33.701
71.753     %68  
2011[15] 107.455 79 %2  
  %35     37.424
70.031     %65  
2012[16] 106.643 79 %1  
  %35     37.522
69.121     %65  
2013[17] 102.782 79 %4  
  %35     36.214
66.568     %65  
2014[18] 100.809 79 %2  
  %36     36.601
64.208     %64  
2015[19] 99.265 79 %2  
  %37     36.582
62.683     %63  
2016[19] 98.335 79 %1  
  %39     38.181
60.154     %61  
2017[19] 97.096 79 %1  
  %39     38.162
58.934     %61  
2018[19] 98.907 79 %2  
  %40     39.392
59.515     %60  
2019[19] 97.319 79 %2  
  %40     39.272
58.047     %60  
2020[19] 96.161 79 %1  
  %40     38.739
57.422     %60  
2021[19] 94.932 79 %1  
  %41     39.130
55.802     %59  
2022[19] 92.481 79 %3  
  %42     36.086
53.358     %58  

Konum

değiştir
Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[20] Önceden bağlı olduğu ilçe Alanı km²[21] Rakım mt. Merkeze Uzaklık km[22] Ulaşan Yollar[22]
Ardahan Merkez 1.261 1.799 D.010-28, D.955-03
Çıldır Cumh.önce 988 1.911 44 D.010-28, 75.01
Damal 1992 Hanak 165 2.056 44  /D.955-01
Göle Cumh.önce 1.290 2.020 44 D.060-04, D.955-03
Hanak 1958 Merkez 647 1.826 29  /D.955-01, 75.04
Posof Cumh.önce 583 1.546 80  /D.955-01
ARDAHAN 1992 KARS 4.934

İklim

değiştir

İl genelinde karasal iklim hakim olup; kışlar uzun, sert ve kar yağışlıdır. Yıllık ortalama sıcaklığı 3,7 °C olup, kışın –30,0 °C'nin altına iner. Türkiye’nin kuzeydoğusunda yer alan Ardahan’a yılda ortalama 550 mm yağış düşer. Sonbaharın ilk soğukları eylül ayının sonunda başlar, ilkbaharda mayıs ayının ortalarına kadar devam eder.

İlin batı ve kuzeyinde daha çok Türkiye'de Karadeniz iklimi'nin özellikleri görülür. Bu özellik bitki örtüsünde de kendini gösterir. Batı ve kuzeyde özellikle Posof ilçesi ile Artvin’e komşu olan yörelerde ormanlıklar ve çalılar yer alırken, Ardahan'ın güney kesimlerinde çayır ve meralar yaygınlık göstermektedir.

Göle ovasında kışlar ağır geçer. Bu saha Türkiye’nin en soğuk yerlerinden sayılan Sarıkamış’a oranla daha soğuktur. Her tarafı yüksek dağlarla çevrilmiş çanak biçimindeki ovada kışın hava akımı az olur. Bu durumda soğuyan ve ağırlaşan hava aşağıya doğru hareket eder ve sıcaklık kaybına uğrayarak dondurucu bir hal alır. Böylece Toprak örtüsü ve bataklıklar donar. Ovayı kuşatan ve biraz esinti gören dağların yamaçları daha az soğuktur. Kış aylarında bazen ovanın içerisini kalın bir sis tabakası örter ve etrafındaki dağlardan bakılınca burası adeta bir deniz gibi gözükür. Bu ovaya kışın en soğuk rüzgâr kuzeybatıdan gelir ve buna "Ardahan Yeli" denir.

Etrafı dağlarla çevrili olan ve ortalama 1500 m yükseklikte Posof İlçemizde ise Doğu Karadeniz ikliminin sert şekli hüküm sürer. Burada mikro-klima tipi iklim hakim olup, kışlar yağışlı, yazlar ise sıcak geçmektedir. Bu iklimin en belirgin özelliği yağışlarıdır. Bu alana her mevsimde yağış düşer. Sahada altı ay kış mevsimi yaşanır. Bu esnada yağışlar hep kar halindedir ve boldur. Mayıs'a kadar kar yağdığı da olur. İlkbaharda ve sonbaharda sisler oluşur. Yaz mevsimi esnasında yağmur eksik olmaz. Sıcaklık yağışlardan ve havanın sık sık bulutlu kalışından etkilenir. Yaz mevsimi adeta bir ilkbahar serinliğindedir. Durum böyle olunca buralarda geniş ormanların varlığı kendiliğinden oluşur. Açık kalan yerler ve vadiler devamlı bir yeşillik içerisindedir.

Yönetim

değiştir
Ayrıca bakınız: Ardahan'ın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[23][24]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ardahan Valisi, 1984-Elazığ doğumlu Hayrettin Çiçek'dir. Ağustos 2023/376 sayılı kararla, Şahinbey Kaymakamı iken atanmıştır.[25]

Ardahan Belediye Başkanı, 1963-Hanak doğumlu Faruk Demir(CHP), 31 Mart 2024 seçimlerinde %45,06 oy oranıyla seçilmiştir.[26]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ardahan İl Genel Meclisi üye sayısı, 7 AK Parti, 6 CHP ve 1 Bağımsız olmak üzere 14'dür. Ardahan Belediye meclisi ise 9 CHP ve 6 AK Parti olmak üzere 15 üyeden oluşur.[27]

2018 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Ardahan'ın Türkiye Büyük Millet Meclisindeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 1 BAĞIMSIZ (Milletvekili seçim döneminde CHP'den aday olmuş ve milletvekili seçilmiştir, 2018'de Cumhuriyet Halk Partisi'nden ihraç edilmiştir. Şu an (27. Dönem) görevini bağımsız bir şekilde sürdürmektedir.) ve 1 AK Parti'dir. Şu anda bağımsız aday olan Öztürk Yılmaz,[28] 27. ve 26. milletvekili seçimlerinde CHP'den aday olmuş ve bir tam dönem milletvekilliğini CHP'den yapmıştır. Günümüzün dönemi olan 27. dönemin Ak Parti milletvekili ise Orhan Atalay'dır.

Ekonomi

değiştir
 
Ardahan'ın başlıca geçim kaynaklarından büyükbaş hayvancılık.

Ardahan ilinde çayır-mera alanlarının fazla olması, sanayi merkezlerinin ilden uzak olması ve diğer nedenlerle Ardahan ilinde tarım ve hayvancılık faaliyetleri öne çıkmıştır.

İl genelinde tarımsal faaliyetlerden çok hayvancılık faaliyetleri öne çıkmaktadır. Elma, armut, mısır, vişne gibi tarım ürünlerinin tamamına yakını Posof ilçesinde yetiştirilmektedir.

İl genelinde buğday, arpa gibi tahıl ürünleri yetiştirilmektedir. Ancak endüstriyel tarım yapılmamaktadır.

Tarım ürünlerinin tamamına yakını organiktir.

Ardahan ili, iklim durumu, çayır ve meraların varlığı gibi nedenlerle hayvancılığa elverişli bir yapıdadır. İklim şartları yem bitkisi üretimine elvermektedir.

İl genelinde büyük ve küçükbaş hayvancılık, mera hayvancılığı şeklinde yapılmaktadır. Ardahan'da çok sayıda kümes hayvanı beslenmektedir. En çok beslenen kümes hayvanı kazdır. Kaz dışında tavuk, ördek ve hindi de beslenmektedir.

Spor

değiştir
Ana madde: Ardahan'da spor

2018-2019 Sezonu sonunda, Serhat Ardahanspor, BAL (Bölgesel Amatör Lig) de küme düşmüştür.. Ardahan Gençlik Spor voleybol bölgesel erkekler ligine katılmıştır.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Serhat Ardahanspor ilk turda elenmiştir.

Futbol maçları 2.340 kişilik 80'inci Yıl Şehir Stadyumunda yapılmaktadır. İl merkezinde 450 kişilik K.Karabekir Kapalı Spor Salonu bulunmaktadır. Ayrıca yarı olimpik kapalı yüzme havuzu da bulunmaktadır. Şehir merkezine 22 km uzaklıkta Yalnızçam Kayak Merkezi vardır.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Valiler Kararnamesi yayınlandı: 41 ilin valisi değişti". NTV. 10 Haziran 2020. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2020. 
  2. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  3. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  4. ^ a b Fahriye Bayram, "Doğunun Unutulmuş Bir Manastırı: Vaşlobi"
  5. ^ Kartlis Tskhovreba, A History of Georgia, Tiflis, 2014, s. 16, ISBN 9789941445521.
  6. ^ "Zaza Şaşikadze "16. Yüzyılın İkinci Yarısında Aeranuç" (Gürcüce)" (PDF). 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
  7. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. Cilt, s. 263, 300, 411.
  8. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, 3. Cilt, s. 501.
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  10. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  11. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  12. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  13. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  14. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  17. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  18. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  19. ^ a b c d e f g h
    • "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Ardahan Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Ardahan Nüfusu". nufusune.com. 
  20. ^ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  21. ^ Millî Savunma Bakanlığı- Haritalar Genel Komutanlığı
  22. ^ a b Karayolları Genel Müdürlüğü
  23. ^ "Özel İdare". Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı. 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020. 
  24. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2020. 
  25. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Ağustos 2023. 
  26. ^ "Faruk Demir Kimdir ? - Faruk Demir Hayatı ve Biyografisi". Haberler.com. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020. 
  27. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2020. 
  28. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2020. 

Dış bağlantılar

değiştir
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Ardahan (il)
hakkında daha fazla bilgi edinin
  Commons'ta dosyalar
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Ardahan_(il)&oldid=34235829" sayfasından alınmıştır