Vikipedi

Ahıska Türkleri

Türk dilli etnik grup

Ahıska Türkleri[10][11][12][13] (Gürcüce: მაჰმადიანი მესხები veya მუსლიმი მესხები - "Müslüman Meshiler"),[14] Gürcistan'ın güneybatı ucunda, merkezi Ahıska (Ahaltsihe) olan Mesheti bölgesinde yaşayan Müslüman nüfusa 20. yüzyılın ikinci yarısında verilen addır. Bölgenin adından dolayı Meshet Türkleri ya da Mesket Türkleri[15] ve Türkçede bölgenin adının Misketya biçiminde yanlış yazılmasından dolayı Misket Türkleri[16] olarak da adlandırılmaktadır. Bu farklı adlandırmalar "Ahıska Türk'ü" teriminin yeni olmasından ve tarihsel kaynaklarda yer almamasından kaynaklanmaktadır.

Ahıska Türkleri
Ahıska Türkü Ömer Faik'in ailesi, 1915
Toplam nüfus
400.000[1]-425.000[2]-500.000[3][4]-629.000[5]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Kazakistan Kazakistan150.000[6]
Azerbaycan Azerbaycan90.000-110.000[7]
Rusya Rusya3.257[8]-70.000-90.000[6]
Kırgızistan Kırgızistan33.327[9]-50.000[6]
Türkiye Türkiye40.000[6]
Özbekistan Özbekistan15.000[6]
Amerika Birleşik Devletleri ABD9.000-12.000[6]
Ukrayna Ukrayna10.000[6]
Gürcistan Gürcistan600-1.000[6]
Diller
Türkçe (anadil), Rusça, Azerice (bölgesel), Özbekçe (bölgesel)
Din
İslam
İlgili etnik gruplar
Meshiler, Gürcüler, Türkiye Türkleri
1926 yılında Ahıska Türklerinin yerleşim alanları.
Tarihî Ahıska bölgesi bugün Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinin bir parçası.

Bugün Ahıska Türkleri, II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan zorunlu sürgünler nedeniyle eski Sovyetler Birliği'ne (Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri'ne de) geniş bir şekilde dağılmış durumdalardır. O zamanlar Sovyetler Birliği, Türkiye'ye yönelik bir baskı kampanyası başlatmaya hazırlanmakta ve Joseph Stalin, Ahıska'da Sovyetler'in niyetlerine düşman olması muhtemel stratejik Müslüman nüfusu temizlemek istemektedir.[17] 1944'te Ahıska Türkleri, Türkiye sınırından akrabalarıyla iş birliği yapıp kaçakçılık, haydutluk ve casusluk yapmakla suçlanmıştır. Joseph Stalin tarafından 1944'te Gürcistan'dan kovulmuşlar, sınır dışı edilmeden önce ve sonra ayrımcılığa ve insan hakları ihlallerine maruz kalmışlardır.[18] Yaklaşık 115.000 Ahıska Türkü Orta Asya'ya sürülmüş ve daha sonra sadece birkaç yüzü Gürcistan'a dönebilmiştir. 1990 yılında Ukrayna'ya göç edenler, mevsimlik işçilerin yaşadığı gecekondu kasabalarına yerleşmişlerdir.[18]

"Ahıska Türkü" terimi

değiştir

“Ahıska Türk'ü”, 1960'larda ihdas edilmiş göreceli bir terimdir. Bu terimi M. Fahrettin Kırzıoğlu geliştirmiş, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Türkiye’nin kuzeydoğu illerinin nüfusunun “Ahıska Türk'ü” yerleşmesi olduğu ileri sürülmüştür.[19] Bir çalışmada da "Ahıska Türkü" teriminin 1980’lerden itibaren yaygın olarak kullanılmaya başladığı belirtilmiştir.[20] Nitekim eski kaynaklarda “Ahıska Türkü” tabirine rastlanmamaktadır. Örneğin kapsamlı bir ansiklopedik çalışma olan Kamusü’l-Âlâm’da bir şehir olarak Ahısha (sonradan Ahıska) adı geçmekle birlikte "Ahıska Türkleri" adı altında bir madde yer almamaktadır.[21][22]

Ruslar, Osmanlı-Rus savaşlarında (1828-1829 ve 1877-1878) tarihsel Mesheti bölgesini ele geçirdikten sonra, bu bölgenin nüfusunun tespiti sırasında Türkçe konuşan halkı “Türk”, “Karapapak” ve “Türkmen” olarak kaydetmiş ancak “Ahıska Türk'ü” gibi bir kategori kullanmamıştır.[23][24] 1828-1829 savaşının ardından Edirne Antlaşması uyarınca Samtshe-Cavaheti bölgesinden gerçekleşen Müslüman göçü, "Gürcü göçü" olarak adlandırılmıştır.[25] Muvahhid Zeki'nin Artvin üzerine kapsamlı bir çalışması olan ve 1927'de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye adlı eserde de "Ahıska Türk'ü" adına rastlanmamaktadır. Oysa bu çalışmada yöre halkı; “Nüfus”, “Lisan”, “Halk Şarkıları ve Oyunları” gibi başlıklar altında demografik ve etnografik açıdan incelenmiştir.[26][27]

“Ahıska Türk'ü”, terimi tarihçi ve yazar Mehmet Fahrettin Kırzıoğlu tarafından türetilmiştir.[28] Alman araştırmacılar Wolfgang Feurstein ve Tucha Berdsena, Kırzıoğlu'nun metodolojisini şu şekilde tanımlamaktadır:

Kırzıoğlu'nun 1970'te yayımlanmış ve bu terimi ileri sürdüğü ilk yazılarından birinde, Ahıska adının 482 yılına ait bir kaynakta “Ak-Eska” olarak geçtiğini ileri sürmüştür. Ancak 482 yılına ait olduğunu ileri sürdüğü ama adını vermediği kaynağın varlığı şüphelidir.[28][30] Nitekim bu yer adı esasen, “yeni kale” anlamındaki Gürcüce Ahal-tsihe'den (ახალციხე) gelir.[31][32]

Sevan Nişanyan, Ahıska Türkü adı verilen topluluğun Türkiye'deki ana yerleşim alanının Ardahan'ın Posof ilçesi olduğunu aktarırken buralardaki köy ve mezraların kadim zamanlardan beri Gürcüce adlar taşıdığını belirtir. Nişanyan'ın aktardığı "Ahıskalı" kişi adları ise cumhuriyet dönemi nüfus müdürlüğü kayıtlarından alınmış olup Poshov (Posof) livasının en eski kayıtlarını içeren 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterindeki kişi adlarından tamamen farklıdır. Söz konusu mufassal defterde vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiş erkek adlarının büyük çoğunluğu Gürcü kişi adları, çok azı da Fars ve Ermeni kişi adlarından oluşmaktadır.[33][34][35]

Gürcistan'daki Ahaltsihe kentinin Türkçedeki adından geliştirilen "Ahıska" (Osmanlı döneminde Ahısha) terimi, “Ahıska Türk'ü” bağlamında muğlak bir kullanıma sahiptir. Bazen sadece Ahıska kenti ve çevresi, bazen tarihsel Mesheti bölgesi, bazen Mesheti bölgesini de aşan daha geniş bir coğrafyayı tanımlamak için kullanıldığı görülmektedir. Bundan dolayı "Ahıska Türk'ü" yerine "Mesket Türk'ü" hatta "Misket Türk'ü" bile denmektedir.[16]

Kaynaklara dayalı bu tespitler, "Ahıska Türk'ü" teriminin geç tarihte yapay olarak türetildiğini, tarihsel dayanağı olmadığını; günümüzde tarihsel olmaktan çok, siyasal nedenlerle kullanıldığını göstermektedir. Nitekim bu terim en yaygın biçimde 1944 yılında Sovyet yönetimi tarafından Gürcistan'ın Mesheti bölgesinden sürgün edilmiş olan Müslümanları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Ahıska Türkü olarak adlandırılan nüfus arasında bir diğer öz tanımlama ise "Yerli"dir. Bu terimi, kendilerini Terekemeler, Tatarlar ve Kürtler gibi göçmen nüfustan ayırmak için kullandıkları düşünülür. Öte yandan "Yerli" ifadesiyle, bölgenin otokton halkı olan Gürcülerin kastedildiği, bu nüfusun 17-18. yüzyıllarda Müslümanlaşarak "Kartveli" (Gürcü) adını terk ettiği ifade edilir.[36] Nitekim kendini "Yerli" olarak tanımlayan bu halk, "Ahıska Türkü" teriminin icadından önce, "Dil Bilmez Gürcü" olarak adlandırılmaktaydı.[37][38][39][40][41][42][43][44][45][46]

Kendisini yerli olarak adlandıran halk yani bugünkü ismiyle "Ahıska Türkleri", bölgede yaşayan Terekemeler tarafından Çinçavat kelimesiyle adlandırılmaktaydı.[47] Katip Çelebi, Çinçavatların Gürcü taifesinden Hristiyan bir toplum olduğunu kaydeder.[48] Kendilerini yerlilerden farklı bir toplum olarak gören Terekemeler; Çinçavat dışında yerliler için Bezbaş, Gagavan, Cavak Köpoğlu, Çatıkuyruk ve Sırtısarı isimlerini de kullanmaktaydı. Egzonim olan bu terimlerin aşağılama içerdiği düşünülür. Nitekim Çinçavat Ermeniceden ödünç bir kelime olup esasen imansız anlamına gelmektedir.[49]

Genetik

değiştir

Ahıska Türkleri olduğu belirtilen bazı kişilere ait test edilen DNA örnekleri arasında en yaygın Y kromozom haplogrubu J olurken ikinci sırada Y kromozom haplogrubu G yer almaktadır.[50] Bu yönüyle sonuçlar Kafkasya'nın yerli etnik gruplarına benzer. Otozomal DNA'ları ise en çok Gürcülere, Lazlara, Hemşinlilere ve Türkiye'nin kuzeydoğusundaki topluluklara benzemektedir.[kaynak belirtilmeli]

Kökene dair tezler

değiştir

Ahıskalıların kökeni hâlen keşfedilmemiş olup oldukça da ihtilaflıdır. İki ana tez üzerinde durulmaktadır:

  1. Türk tezi: Meshetilerin (Ahıskalılar) kimisi Gürcü asıllı olup etnik Türk'türler.[51]
  2. Gürcü tezi: Epeyden beri Gürcü târihinde istişare edilen bir konu olan Türkçenin Kars ağzını konuşan Hanefi Sünni Mesheti Türklerinin kökeni Osmanlı idaresinde kalmış olan Samtshe-Cavaheti bölgesinde oturan Gürcülerden gelmekte olup 16. asırda İslam'a girmesi ile başlamış, 1829'a kadar sürmüştür. Diğer yandan, Anatoly Khazanov meselenin bu kadar basit olamayacağını ileri sürmüştür.[52]

Çoğu Ahıska Türk'ü, kendisini Osmanlı göçmenlerinden gelmiş olarak tanımlamaktadır.[53] Gürcü yanlısı tarih yazımı, Kars lehçesi konuşan ve islamiyetin Hanefi mezhebine mensup Ahıska Türklerinin 16. yüzyıl ve 1829 tarihleri arasında, tarihsel Mesketi bölgesi Samtshe-Cavaheti, Osmanlı egemenliği altındayken İslamiyet'e geçmiş Türkleşmiş Meshiler (Gürcülerin etnografik bir alt grubu) olduğunu ileri sürmektedir.[54] Ancak Rus Antropolog ve Tarihçi Profesör Anatoly Michailovich, Gürcü anlatıya karşı çıkarak şunları söylemiştir:

Bu Gürcü yanlısı görüş taraftarlarının, grubun etnik tarihini aşırı basitleştirmiş olması olasıdır. Özellikle de başka bir Müslüman Gürcü grupla Müslümanlığa geçmiş olmalarına rağmen yalnızca Gürcü dilini değil, bir ölçüde Gürcü geleneksel kültürünü ve kendi kimliklerini de korumayı sürdüren Acarlarla karşılaştırıldığında.[54]

Fakat Michailovich, bu karşılaştırmayı yaparken Acara ve Mesheti bölgelerinin Türk hakimiyetine bulunma sürelerini göz ardı eder. Nişanyan, Acaralıların Gürcüceyi korumasına rağmen Ahıskalıların Gürcü dilini kaybetmesini şu şekilde açıklar:

Batum şehri ile Acara özerk bölgesi (ve Artvin’in Borçka-Hopa tarafı ile Şavşat’ın Meydancık vadisi) halkı Müslüman Gürcü, Acara lehçesi konuşurlar, 1810’lara dek asıl Gürcistan’a tabi olmuşlar, doğrudan veya dolaylı Hıristiyan egemenliği altında yaşamışlar. Ahıska (ve Şavşat-Yusufeli, Posof) halkı ise 450 yıldan beri İslam egemenliğinde yaşamış. Belki diğer Osmanlı İslam unsurlarıyla iç içe geçmiş, uzun süreden beri Türkçe konuşurlar.[55]

Antropolog Kathryn Tomlinson, Ahıska Türklerinin 1944 sürgünü ile ilgili Sovyet belgelerinde, topluluğun sadece "Türk" olarak anıldığını ve "Mesket Türkleri" teriminin Özbekistan'dan ikinci sürgünlerinden sonra icat edildiğini belirtmiştir.[56] Ronald Wixman'a göre "Mesket" terimi ancak 1950'lerin sonlarında kullanılmaya başlanmıştır.[57] Gerçekten de Mesket Türklerinin çoğunluğu kendilerini kısaca "Türk" olarak ya da bölgeye atıfta bulunarak "Ahıska Türkleri" olarak adlandırmaktadır.

Ahıskalıların tarihi

değiştir

Osmanlı fetihleri

değiştir

Amasya Antlaşması (1555) ile birlikte Samtshe Prensliği (Mesheti) ikiye bölündü: Doğu kısmı Safeviler'in, batı tarafı ise Osmanlı'nın topraklarında kalmıştır.[58] 1578'de Osmanlılar, Gürcistan'daki Safevi topraklarına saldırarak 1578-1590 Osmanlı-Safevi Savaşı'nı başlatmış ve 1582'de Osmanlılar, Mesheti'nin doğu (Safevi) kısmına sahip olmuştur.[59] 17. yüzyılın başlarında Safeviler, Mesheti'nin doğu kısmının kontrolünü yeniden ele geçirmiştir.[59] Ancak Kasr-ı Şirin Antlaşması ile tüm Mesheti Osmanlı egemenliği altına girmiş ve İran'ın bölgeyi geri alma girişimlerine son verilmiştir.[56][59]

Sovyet egemenliği

değiştir

1944: Gürcistan'dan Orta Asya'ya sürgün

değiştir

15 Kasım 1944'te, o zamanki SSCB Genel Sekreteri Joseph Stalin, 115.000'den fazla Ahıska Türk'ünün evlerinden gizlice çıkarılarak vagonlara konulup anavatanlarından sınır dışı edilmesini emretmiştir.[60][61] 30.000 ile 50.000 arasında sürgün edilen kişi açlık, susuzluk, soğuk, sürgünün doğrudan bir sonucu olarak sınır dışı edilmek ve yaşanan yoksunluktan dolayı ölmüştür.[61][62] Sovyet muhafızları, Ahıska Türklerini çoğu zaman yiyecek, su veya barınak olmadan geniş bir bölgedeki demir yolu kenarlarına atmıştır.

1989 Sovyet nüfus sayımına göre Özbekistan'da 106.000 Ahıska Türk'ü, Kazakistan'da 50.000 ve Kırgızistan'da 21.000 Ahıska Türk'ü yaşamaktaydı.[60] II.Dünya Savaşı sırasında sınır dışı edilen diğer milletlerin aksine 1968 yılına kadar gizli kalan Ahıskalıların sürgün edilmelerine hiçbir neden verilmemiştir.[17] Sovyetler, Ahıskalıların sürgün edildiğini ancak 1968'de kabul etmiştir. Ahıskalıların sürgün edilmesinin nedeni, 1944'te Sovyetler Birliği'nin Türkiye'ye karşı bir baskı kampanyası başlatmaya hazırlanıyor olmasıdır.[17] Haziran 1945'te, o zamanlar Dışişleri Bakanı olan Vyacheslay Molotoy, üç Anadolu vilayetinin (Kars, Ardahan ve Artvin) teslim olması için Moskova'daki Türk Büyükelçisi'ne talepte bulunmuştur.[17] Moskova aynı zamanda diğer bazı Anadolu vilayetlerine yönelik Ermenilerin iddialarını desteklemeye hazırlanırken Türkiye'ye karşı savaşı mümkün görmüş ve Joseph Stalin, Sovyetler'e düşmanca niyetler besleme olma ihtimali bulunan Müslüman Ahıskalıların yerleştiği stratejik Türk-Gürcü sınırını temizlemek istemiştir.[17]

1989: Özbekistan'dan diğer Sovyet ülkelerine sürgün

değiştir

Ana Madde: Fergana Olayları

1989'da, aşırı nüfuslu Fergana Vadisi'nde kaynaklar için Özbeklerle yarışan Ahıska Türklerine karşı milliyetçi kinlenmeler başlamıştır. Özbekistan'a yerleşmiş olan Ahıska Türkleri ile yerli Özbekler arasında isyanlar çıkmıştır.[60] Özbekler ve Ahıska Türkleri arasında yaşanan çatışma, Fergana Vadisi'ndeki taşra banliyölerinden yayılan kanlı çatışmalara dönüşmüştür.[63] Yüzlerce Ahıska Türk'ü öldürülmüş ya da yaralanmıştır, 1.000'e yakın mülk tahrip edilmiş ve binlerce Ahıska Türk'ü sınır dışına kaçmıştır.[60] Ahıska Türklerinin (çoğunluğu) yaklaşık 70.000'i Azerbaycan'a, geri kalanı Rusya'nın çeşitli bölgelerine (özellikle Krasnodar Krayı), Kazakistan'a, Kırgızistan'a ve Ukrayna'ya gitmiştir.[60]

Donbass Savaşı

değiştir

Hükûmet güçleri ile Rusya yanlısı ayrılıkçılar arasındaki çatışmaların ortasında, Mayıs 2014'ten bu yana yaklaşık 2.000 Ahıska Türk'ü, Ukrayna'daki evlerinden kaçmak zorunda kalmıştır. Doğu Ukrayna'daki Türkçe konuşan azınlığa mensup 300'ün üzerinde Ahıska Türkü, ülkenin yakın zamanda kabul edilen sığınma önlemleri kapsamında yaşayacakları Türkiye'nin doğusunda Erzincan iline gelmiştir.[64]

Din

değiştir

Ahıskalıların küçük bir kesimi Şii olmakla beraber büyük çoğunluğu Sünni mezhebine tabidir.[65]

Sürgün

değiştir
Ana madde: Ahıska Türkleri sürgünü

1829 yılında tazminat olarak Çarlık Rusya'sına verilinceye kadar Ahıska bölgesi Osmanlı sınırların dâhilinde idi. Bu olaydan sonra Ahıska Türklerinin yarısı sınırı geçerek Türkiye'ye geldi, diğer yarısı ise Gürcistan'da kaldı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Ahıska Türklerinin gençleri savaşa katılmak için cepheye gitti. Geride kalan eşleri, çocukları ve yaşlı Ahıska Türkleri ise 1944 yılında Stalin tarafından iki saat içinde tren vagonlarına doldurularak, kapalı tren vagonlarında Orta Asya'ya sürülerek Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'a yerleştirildi. Bu sürgünün Stalin'in Karadeniz kıyılarını Türklerden temizleme operasyonunun bir parçası olduğu Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra açıklanan arşivlerde ortaya çıkmıştır.[kaynak belirtilmeli] Aynı kaderi paylaşan Kırım Tatarları ve Ahıska Türklerinin bu hazin sürgününde binlerce insan yolda öldü.[66] 1945 yılında savaş bittikten sonra savaştan dönen Ahıska Türkleri de ailelerinin sürgün edildiği bölgelere gönderildiler.

Fergana Olayları

değiştir
Ana madde: Fergana Olayları

Sovyetler Birliği'nin son yıllarında, Özbekistan'ın Fergana Vadisi'nde yaşayan Ahıska Türkleri, 1989 yılında, etnik bir gerilim sonrasında büyük bir şiddete uğradı ve bölgedeki nüfusun büyük bir kısmı Özbekistan'dan göç etmek zorunda kaldı.

Geri dönüş

değiştir

Azerbaycan, 1989 yılında Özbekistan'ın Fergana Vadisi'ndeki şiddetten kaçan Ahıska Türklerinin bir kısmını kabul etti ve topraklarına yerleştirdi. Sonrasında Ermenistan ve Karabağ'dan sürülen Azerbaycan Türkleri nüfusuyla ilgili sorunlar ortaya çıktığından yerleştirme işlemi tamamlanamadan 1994 yılında durduruldu.

Gürcistan, 1990'larda etnik olarak Gürcü kökenli olan Meshileri ülkeye yerleştireceğini duyurdu. Bu karar, Samtshe-Cavaheti bölgesinde yaşayan Ermeniler arasında tepkiye yol açtı.[67]

Öte yandan Türkiye, az sayıda Ahıska Türk'ünü ülkenin doğusuna yerleştirdi. Rusya'nın Krasnodar bölgesine yerleştirilen Ahıska Türkleri, Rus Kazaklar'ın Türk karşıtı tepkileriyle yüz yüze kaldı, bu yüzden Krasnodar'daki Ahıska Türklerinin 9.000 kadarı ABD'nin çeşitli kentlerine yerleştirildi.[6]

1999 yılında Gürcistan, Avrupa Konseyine üye olurken Ahıska Türklerinin geri dönüşleriyle ilgili yükümlülük üstlenmiştir. Bu yükümlülüğe göre Gürcistan, 1999'dan itibaren üç yıl içinde Ahıskalıların dönüşlerini başlatacak ve 12 yıl içinde yani 2011 yılında dönüş işlemini bitirecekti. Eğer Gürcistan süre sonunda yükümlülüğünü yerine getirmezse Ahıska Türkleri, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine dava açabilecek ve bu yolla vatanlarına dönmeyi talep edebileceklerdi. Ama üste belirtilen sorunlar ve engeller yüzünden herhangi bir geri dönüş olmadı.

Gürcistan, Ahıska Türklerinin geri dönüşüne şartlı izin vermiştir. Şartlardan birincisi; geleceklerin sadece Ahıska bölgesine değil, tüm Gürcistan topraklarına yerleşmeleridir. Gürcistan bu şartı, Ahıskalıların bölgeden 91 bin kişi çıkmasına karşın bugün dönecek olan rakamın çok olması ve bölgenin bunu kaldıramayacağı savına bağlamaktadır. İkinci şart, Türklere verilecek kimliklerde Türk ve Müslüman yazmayıp Gürcü ve Hristiyan yazacaktır. Gürcistan'ın bu şartının altında ise bölge halkının aslında Türk olmayıp Meshi denen Gürcüler olduğu, zamanla ve zorla Osmanlılar tarafından Müslüman yapılarak Türkleştirildikleri savı yatmaktadır.[kaynak belirtilmeli]

Beş ilçe ve 200 köyden meydana gelen Mesheti bölgesinde şu an daha çok, Gürcüler ve Ermeniler yaşamaktadır. 100'e yakın köy ise Türklerin sürgününden günümüze kadar hala boştur.

Haziran 2002'de Krasnodar’da bulunan Ahıska Türkleri seslerini duyurabilmek için açlık grevi yapmışlardır. Krasnodar'da yaşayan Ahıska Türkleri, "yasa dışı mülteciler" olarak adlandırılmakta ve yeni bir sürgüne gönderilmeleri istenmektedir.[68]

Gürcistan Parlamentosu uzun bir çalışma sonrasında 2007 yılında Ahıska Türklerinin Gürcistan'a dönmelerini ön gören bir yasayı kabul etti. Ancak çalışmalar yeterli olmamakta, sürgünden önce Ahıska Türklerine ait olan mal varlıklarının Ahıska Türklerine iadesi Gürcistan Hükûmeti tarafından bazı ekonomik gerekçeler gösterilerek engellenmektedir. Herhangi bir geri dönüş olmadığı gibi, malları ve mülkleri elinde bulunduran yerel Gürcü ve Ermeni halk da bu geri dönüşe karşı çıkmaktadır.

Nüfus

değiştir

1989 Sovyet nüfus sayımına göre Sovyetler Birliği'nde yaşayan 207.502 Türk vardır.[69] Ancak Sovyet yetkilileri pek çok Ahıska Türk'ünü “Azeri”, “Kırgız” ve “Özbek” gibi diğer milletlere mensup olarak kaydetmiştir.[69] Bu nedenle resmî nüfus sayımları, Ahıska Türklerinin gerçek nüfusunun gerçek bir yansımasını göstermez. Örneğin 2009 Azerbaycan nüfus sayımına göre ülkede yaşayan 38.000 Türk vardı ancak sayımda Azerbaycan vatandaşı olan Ahıska Türkleri ile Türkiye Türkleri arasında ayrım yapılmamıştır zira resmî sayımda her iki grup da “Türkler” ya da “Azeriler” olarak sınıflandırılmıştır.[70] Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliğinin 1999'da yayımlanan raporu, Azerbaycan’da 100.000 Ahıska Türk'ünün yaşadığını ve feshedilmiş Barış ve Demokrasi Enstitüsü, 2001 yılında Azerbaycan’da 90.000 ila 110.000 Ahıska Türk'ünün yaşadığını belirtmiştir. Benzer şekilde akademik tahminler, Azerbaycan’daki Ahıska Türk topluluğunun 90.000 ila 110.000 olduğunu öne sürmüşlerdir.[71][72]

Daha yakın zamanlarda Rusya’daki bazı Ahıska Türkleri, özellikle de Krasnodar’da olanlar, yerel halkın düşmanlığıyla karşılaşmıştır. Krasnodar Ahıska Türkleri, vatandaşlıklarından mahrum bırakma da dâhil olmak üzere önemli insan hakları ihlallerine maruz kalmıştır. Medeni, siyasi ve sosyal haklarından mahrum bırakılmış ve mülk sahibi olmaları ve istihdam edilmeleri yasaklanmıştır.[73] Bu nedenle 2004 yılından bu yana birçok Türk, mülteci olarak Amerika Birleşik Devletleri için Krasnodar bölgesini terk etmiştir. Yaklaşık 1.300 kişiden oluşan büyük bir kısmı Dayton’dadır. Hâlâ Gürcistan’a tam olarak geri dönmeleri yasaktır.[74] Ancak Gürcistan’da, inanç ve etnik gerilimlerdeki farklılık nedeniyle Ahıska Türklerine karşı ırkçılık hâlâ popülerdir.[75][kaynak güvenilir mi?]

Ahıska Türkleri, bugün eski Sovyetler Birliği coğrafyasında ve Türkiye'de dağınık olarak yaşamaktadırlar. Türkçe yazında Ahıska Türklerinin etnik olarak Kıpçak Türklerinden olduğu iddia edilse de[76][77] kullandıkları dil, Oğuz grubundan olup Türkiye Türkçesi altında sınıflandırılmaktadır.[78] Toplam nüfusunun 350.000-400.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir.[6]

Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve diğer eski Sovyet cumhuriyetlerinin nüfus sayımlarında Ahıska Türkleri için "Türkler" terimi kullanılmaktadır.

Bugün Ardahan, Posof, Artvin, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç halkının büyük çoğunluğu Ahıska Türklerinin Türkiye'deki temsilcisidir.

Dil

değiştir

Ahıskalıların kullandığı Türkçe, Oğuz grubu içinde sınıflandırılan Türkiye Türkçesinin doğu grubu ağızları arasında yer alır.[79][80] Ahıskalıların konuştuğu Türkçenin, kendi içinde birbirinden farklı iki ana ağız grubu mevcuttur. Bu ağızlar, "Yerli Ağzı" ve "Terekeme Ağzı"ndan ibarettir.[81]

Yerli ağzı, Türkiye Türkçesinin Doğu Grubu Ağızları arasında; Ardahan, Posof, Oltu, Olur, Şenkaya, İspir, Tortum, Artvin (Merkez, Yusufeli, Ardanuç, Şavşat) bölgelerinde konuşulan Türkçe ile aynı alt grupta sınıflandırılırken Terekeme ağzı ise Kars (Ardahan, Posof hariç), Erzurum (Merkez, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı), Gümüşhane, Erzincan (Merkez, Refahiye, Kemah, Çayırlı, Tercan) bölgelerinde konuşulan Türkçe ile aynı alt grupta yer alır.[80]

Ahıska Türkçesi, Ahıska Türklerinin Rus ve Sovyet yönetimi sırasında temas hâlinde olduğu diğer dillerden (Azerice, Gürcüce, Kazakça, Kırgızca, Rusça ve Özbekçe dâhil) etkilenmiştir.[69] Eğitimlerini çoğunlukla Rusça aldıklarından dolayı çoğu birincil dil olarak Rusçayı kullanmaktadırlar. Gürcüce konuşan Ahıska Türklerinin sayısı oldukça azdır ve günümüzde Gürcistan'da yaşamaktadırlar.[kaynak belirtilmeli]

Kültür

değiştir

Kurban ve Ramazan bayramları onlar için oldukça önemlidir. Bu bayramlarla birlikte Nevruz Bayramı'nı da coşkulu bir biçimde karşılarlar. Ahıska Türklerinde edebiyat dili oluşmamıştır ve halk edebiyatı türleri başlıca edebiyat anlayışlarını ortaya koyar.[82]

Ahıska Türklerinin düğünü, damadın ebeveyninden gelen geleneksel bir tekliften oluşur ve gelinin ebeveynleri teklifi kabul ederse nişan yapılır. Nişandaki herkese törensel tatlı içecek, şerbet verilir. Düğün ise iki gün sürer. İlk gün gelin evinden çıkar ve ikinci gün evlilik olur. Gelin, eve girmeden ayakkabısının topuğunu kullanarak ayağıyla iki tabak kırar ve kapıya bal sürer. Bu gelenek, yeni gelin ve damada evliliklerinde mutluluk dileme amacına hizmet eder. Düğün sonunda kadın ve erkeklerin ayrı ayrı dans ettiği bir dans başlar. Son olarak yeni evli çift vals denen son danslarını yapar ve düğünü tamamlar.[83]

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Ayşegül Aydıngün, Çiğdem Balım Harding, Matthew Hoover, Igor Kuznetsov, and Steve Swerdlow. "Meskhetian Turks" (PDF). 14 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009. 
  2. ^ The European Centre for Minority Issues Annual Report 2011 3 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Release Date: 10-05-2012)
  3. ^ Todays ZAMAN. "Will the Meskhetian Turks return to Georgia?". 9 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2009. 
  4. ^ EveryCulture. "Meskhetians". 3 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2009. 
  5. ^ THE DIPLOMATIC OBSERVER. "AHISKA TURKS WİLL RETURN TO THEIR HOMELAND". 10 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2009. 
  6. ^ a b c d e f g h i j Ayşegül Aydıngün, Çiğdem Balım Harding, Matthew Hoover, Igor Kuznetsov, and Steve Swerdlow (2006), "Meskhetian Turks" 11 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ "The Baku Institute of Peace and Democracy,2001". 8 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2015. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2009. 
  9. ^ "Kırgızistan nüfus sayımı". 24 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2009. 
  10. ^ Şurəddin Məmmədli (1991), Paralanmış Borçalı... və ya Ermənilər 1918-də Borçalının güney qismini işğal etmişlər 15 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Azerice)
  11. ^ Fahri Valehoğlu (Haciyev) (2009), Gürcistan Coğrafyasında Eski Türkler: Buntürklerden Karakalpaklara 22 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Söleni, 18-20 Kasım 2009, Afyonkarahisar (Azerice)
  12. ^ "Gürcüstanda repatriant qanunu dəfn olundu". 27 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  13. ^ "Quzey Qafqazda Ahısqa Türkləri üçün yeni problemlər". 30 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  14. ^ Baratashvili, Klara (1997). "მაჰმადიანი მესხების ქართული გვარები" [Müslüman Meshilerin Gürcüce Soyadları]. The National Parliamentary Library of Georgia. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. 
  15. ^ "Arif Yunusoy, Ahıska (Mesket) Türkleri: İki Kere Sürgün Edilen Halk". 10 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021. 
  16. ^ a b "Mustafa Kalkan, Ahıskalı Türklerinin Menşeri ve Tarihi Gelişim Seyirleri". 1 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2021. 
  17. ^ a b c d e Bennigsen, Alexandre; Broxup, Marie (1983), The Islamic threat to the Soviet State, Taylor & Francis.
  18. ^ a b Clashes force 2,000 Meskhetian Turks to flee Ukraine - World Bulletin". World Bulletin.
  19. ^ "Sevan Nişanyan, Ahıska Türkleri". 1 Ekim 2019. 1 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019. 
  20. ^ Ayşegül Aydıngün - İsmail Aydıngün, Ahıska Türkleri: Ulusötesi Bir Topluluk - Ulusötesi Aileler, İstanbul, 2014, s, 1 22 Kasım 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9944-237-26-0
  21. ^ Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 46.
  22. ^ "Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 46". 1 Ekim 2019. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019. 
  23. ^ "СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ТУРЦИИ" (Rusça)". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2020. 
  24. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 105-122, ISBN 9786052100271.
  25. ^ ""Kitlesel Akınlar", T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı". 3 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2024. 
  26. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 67-91". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019. 
  27. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 91-117, ISBN 9789944197526.
  28. ^ a b "Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu, "Ahıska Bölgesi ve Türklük"" (PDF). 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2020. 
  29. ^ Benninghaus, Rüdiger (2007). "Turk and Hemshinli: Manipulating Ethnic Origin and Identity". Simonian, Hovann H. (Ed.). The Hemshin. Routledge. s. 359. At first Kırzıoğlu assaults the reader with a flow of names of historical peoples; he then searches for some kind of phonetic correspondence or similarity with an old Turkish tribe, flavours this alleged historical outpouring with a pinch of ‘Islam’, and presents himself as a competent researcher of Turkishness. Probably never before has a single person in Turkey falsified history so massively! 
  30. ^ "Prof. Dr. Muharrem Ergin - Dede Korkut Kitabı". 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2020. 
  31. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt, III. cilt: s. 32". 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  32. ^ ახალციხე. (2021, October 17). Wiktionary. Retrieved 21:11, December 2, 2023 from https://en.wiktionary.org/w/index.php?title=%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%AE%E1%83%94&oldid=64261425.
  33. ^ Sevan Nişanyan, "Azeri, Karapapak, Ahıska kişi adları"
  34. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt, s. 300-320". 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2023. 
  35. ^ 1 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20230401172845/https://tr.wiki.x.io/wiki/G%C3%BCrcistan_Vilayeti#/media/Dosya:Map_of_Gurjistan_vilayet_in_1595_(georgian_version).png arşivlendi.]Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Gürcistan Vilayeti'nin etnik haritası]
  36. ^ Marine Beridze, Manana Kobaidze (2010). "An attempt to create an ethnic group (Identity change dynamics of Muslimized Meskhetians)". Language, History and Cultural Identities in the Caucasus. Digitala Vetenskapliga Arkivet. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. 
  37. ^ Raif Kaplanoğlu, Ozan Kaplanoğlu, Bursa’nın Göç Tarihi, Nilüfer Belediyesi Yayınevi, Bursa 2014, s.132-133.
  38. ^ Askeroğlu Arslan, Ayna (2019). "1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) -Vatan Neresi?- Uluslararası Sempozyum". 1877-1878 Savaşı Sonrası Ahıska'dan Göçler (PDF). ss. 107-113. 8 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. Arşiv belgeleri incelendiğinde Ahıskalı muhacirlerin kimi yerlerde Gürcü muhaciri olarak kayıt edildiği görülmüştür. Örneğin Bursa’da yerli halk Gürcü diye bildiği muhacirlerin Gürcüce bilmediğini fark etmiş ve onlara “Dil Bilmez Gürcü” demişlerdir 
  39. ^ Akbaba, Esra (2018). Ahıska'dan Anadolu'ya Göçler (1828-1921) (PDF) (Yüksek Lisans). İstanbul Üniversitesi. s. 50. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. Hatta “Dil Bilmez Gürcü” tanımlaması Ahıskalılar için söylenmiştir 
  40. ^ Akyürek, Sami (2014). "Dil bilmez Gürcü müyem?". 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. Benim ve benim gibi Artvin kökenli olup da Gürcüce bilmeyenler için ise bir kimlik. Evet biz dil bilmez Gürcülerdeniz. Bursa civarındaki isimlendirme böyle. Gürcüler ikiye ayrılır dil bilenler ve dil bilmeyenler. 
  41. ^ KAPLANOĞLU, Raif; OĞUZOĞLU, Yusuf, Asri Gemlik, Yusuf, Gemlik Belediyesi Yayınları, 2011. https://www.academia.edu/42209878/Asri_Gemlik_Raif_Kaplano%C4%9Flu_Yusuf_O%C4%9Fuzo%C4%9Flu_Gemlik_Belediyesi_Yay%C4%B1nlar%C4%B1?source=swp_share
  42. ^ Ekinci, Prof. Dr. Ekrem Buğra (2022). "Gürcüler hangi dindendir?". ekrembugraekinci.com. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. Eski Osmanlı terminolojisinde Ahıskalılara dil bilmez Gürcüler denir. 
  43. ^ Nişanyan, Sevan. "Adliye mahalle - Gemlik - Bursa". Index Anatolicus. nisanyanyeradlari.com. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. Köy halkı 1880-1881 yıllarında Gürcistan'ın Ahıska bölgesinden gelen Ahıska Türkleri'dir. 1908 yılı Bursa Yıllığında köy halkı 'dil bilmez Gürcüler' olarak tanımlanmıştır 
  44. ^ Nişanyan, Sevan (2018). "Anadolu yer adları kaç çeşit? - IV". Sevan Nişanyan / En son yazıları. 24 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. 1878 hezimetinden sonra batıdan Bulgaristan ve Dobruca Müslümanları ile bir miktar Boşnak, doğudan Batum-Artvin yöresinin Müslüman Gürcüleri ile Borçka Lazları ve “dil bilmez Gürcüler” diye adlandırılan Ahıska Türkleri Anadolu’ya akın etti. 
  45. ^ ÜSTÜNYER, İlyas (2010). Kaf Dağı’nın Güney Yüzü Gürcistan (Kültür, Gelenek, Mekan, Kimlik), İstanbul: Kaknüs Yayınları.
  46. ^ Şimşek, Lütfi (2023). "Sarı Pisi". Yıldırım Gazetesi. yildirimgazetesi.com. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. O dönemde Ahıskalılara “Dil bilmeyen Gürcüler” derlerdi 
  47. ^ Mutlu, N. (2017). Ahıskalı Türklerde etnik bilinçten milli bilince geçiş üzerine. Uluslararası Ahıska Türkleri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2017, Bildiriler Cilt 2 içinde (s. 193-201). Erzincan Üniversitesi, Erzincan.
  48. ^ Kâtib Çelebi. (1145 [1732]). Kitāb-ı Cihānnümā. İstanbul.
  49. ^ Çağatay, İrfan (2019). "Çinçavat kelimesinin etimolojisi". Belleten. dergipark.org.tr. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2024. 
  50. ^ "FamilyTreeDNA - Ahiska DNA Project (Meskhetia)". www.familytreedna.com. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2024. 
  51. ^ Helmut Glück: Metzler Lexikon Sprache, 2005, s. 774
  52. ^ Khazanov 1995, 195.
  53. ^ Helmut Glück: Metzler Lexikon Sprache, 2005, p. 774.
  54. ^ a b Khazanov, Anatoly Michailovich (1995), "People with Nowhere To Go: The Plight of the Meskhetian Turks", After the USSR: Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commonwealth of Independent States, University of Wisconsin Press.
  55. ^ Nişanyan, Sevan (2018). "Ahıska Türkleri". Sevan Nişanyan / En son yazıları. nisanyan1.blogspot.com. 7 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2023. 
  56. ^ a b Tomlinson, Kathryn (2005), "Living Yesterday in Today and Tomorrow: Meskhetian Turks in Southern Russia", in Crossley, James G.; Karner, Christian (eds.), Writing History, Constructing Religion, Ashgate Publishing.
  57. ^ Wixman, Ronald (1984), The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook, M.E. Sharpe.
  58. ^ Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (2 ed.). Rowman & Littlefield.
  59. ^ a b c Floor, Willem (2001). Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers.
  60. ^ a b c d e UNHCR (1999b), Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Georgia, United Nations High Commissioner for Refugees.
  61. ^ a b Minahan, James (2002), Encyclopedia of the Stateless Nations: L-R, Greenwood Publishing Group.
  62. ^ Polian, Pavel (2004), Against Their will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR, Central European University Press.
  63. ^ Abazov, Rafis (2008), The Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia, Palgrave Macmillan.
  64. ^ "Turkey welcomes Meskhetian Turks from east Ukraine - World Bulletin". World Bulletin.
  65. ^ Aydıngün et al. 2006, 15.
  66. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
  67. ^ "Ermeni diasporası, Ahıskalıların dönüşüne karşı". Zaman. 2 Nisan 2013. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2013. 
  68. ^ http://www.gurcukulturmerkezi.org/index.php?option=com_alphacontent&section=5&Itemid= [ölü/kırık bağlantı]
  69. ^ a b c Aydıngün, Ayşegül; Harding, Çiğdem Balım; Hoover, Matthew; Kuznetsov, Igor; Swerdlow, Steve (2006), Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture, and Resettelment Experiences (PDF), Cultural Orientation Resource (COR) Center.
  70. ^ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by ethnic groups". Archived from the original on 2012-11-30.
  71. ^ UNHCR (1999a), Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Azerbaijan, United Nations High Commissioner for Refugees.
  72. ^ NATO Parliamentary Assembly. "Minorities in the South Caucasus: Factor of Instability?". Archived from the original on 2012-03-08.
  73. ^ Barton, Frederick D.; Heffernan, John; Armstrong, Andrea (2002), Being Recognised as Citizens (PDF), http://www.humansecurity-chs.org/: Commission on Human Security, archived from the original (PDF) on 2011-07-17.
  74. ^ Coşkun, Ufuk (2009), Ahiska/Meskhetian Turks in Tucson: An Examination of Ethnic Identity(PDF), University of Arizona, archived from the original (PDF) on 2012-01-11.
  75. ^ "Meskhetian Turks - Minority Rights Group". Minority Rights Group. Retrieved 2017-07-25.
  76. ^ Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999 # 1(2), p. 162-165 (Rusça)
  77. ^ Tombuloğlu, Tuba (2003). Kafkasya'nın etnik ve kültürel yapısı'nın oluşumunda Türklerin rolü 23 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü (Genel Türk Tarihi) Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans tezi, danışman: Saadettin Gömeç, Ankara.
  78. ^ Nişanyan, Sevan (25 Mart 2018). "Ahıska Türkleri". 13 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2023. 
  79. ^ Karahan, Leyla (2006), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
  80. ^ a b Ersöz, Serpil (2015). "Ahıska Ağzının Türkçenin Ağızları Arasındaki Yeri". Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. dergipark.org.tr. ss. 69-80. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. 
  81. ^ Ersöz, Serpil (2013). "Ahıska'da İki Büyük Ağız Grubu: Terekeme ve Yerli Türk Ağzı". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. dergipark.org.tr. Erişim tarihi: 3 Aralık 2023. 
  82. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 25 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2016. 
  83. ^ Ranard, Donald, ed. (2006). Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture and Resettlement Experiences. Washington, DC: the Center for Applied Linguistics. pp. 18–19.

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Ahıska_Türkleri&oldid=34410317" sayfasından alınmıştır