Türkiye'de yayımlanmış mizah dergileri

Türkiye'de yayımlanmış mizah dergileri

Tarihçe

İlk dönem

Oldukça zengin bir çeşitliliğe sahip olan Türk mizah yayıncılığı yaklaşık 140 yıllık bir geçmişe dayanmaktadır. Türkiye'nin gerçek anlamda ilk mizah dergisi sayılan "Diyojen" 23 Aralık 1869'da İstanbul'da yayımlanmaya başlamıştı. Adını ikibinbeşyüz yıl kadar önce Sinop'ta doğmuş çileci düşünür Diyojen (Diogenes)'den alan derginin sloganı da onunkiyle aynıydı: "Gölge etme başka ihsan istemem". Toplumsal değerlerin birçoğunu umursamayan, alaycı ve kötümser (Kinik) bir felsefeci olan Diyojen'in görüşlerini ve eleştiri anlayışını o günün Osmanlı toplumuna uyarlayan ve ciddi bir muhalefet yapan dergi haliyle birçok kez kapatılmıştı.^[1] Teodor Kasap adlı Rum kökenli bir Osmanlı vatandaşı tarafından kurulan ve kadrosunda Namık Kemal gibi yazarların da bulunduğu dergi haftada üç gün yayımlanıyordu ve Türkçeden önce bir süre Fransızca, Rumca ve Ermenice olarak da basılmıştı.

II. Abdülhamit'in istibdat dönemi

Birkaç yıl içerisinde "Diyojen"i "Hayâl" (1873), "Çıngıraklı Tatar" (1873), "Kahkaha" (1875) ve "Çaylak" (1876) gibi dergiler takip etti. Ancak 1876'da II. Abdülhamit tahta çıktıktan sonra sertleşen rejim bu tür dergilere izin vermedi. Diyojen ve benzeri birçok taşlama ve mizah dergisi de İstanbul dışına taşınmak zorunda kaldı. Kahire, Londra ve Cenevre gibi merkezlerde hazırlanıp basılan dergiler İstanbul’a el altından gizlice sokulup dağıtılıyordu.

İkinci Meşrutiyet dönemi

1908 yılında İkinci Meşrutiyet'in ilanı üzerine İmparatorlukta esen özgürlük rüzgârlarıyla birlikte mizah dergilerinin sayısında bir patlama yaşanmıştır. Kimisi bir sayı çıkıp kapanan, kimisi üç beş sayı dayanabilen, bazıları da daha uzun ömürlü olan bu dergilerden en ünlüleri ve önemli olanları "Kalem" (1908), "Karagöz", (1908) ve "Cem" (1910) dergileridir. "Ezop ile Karakuş" (1908), "Eşşek" (1910), "Gecekuşu" (1910), "Şakacı" (1908) ve "Yuha" da bu dönemin dikkate değer dergilerinden bazılarıdır.

Kurtuluş Savaşı dönemi

1919 ilâ 1923 yılları arasını kapsayan Millî Mücadele yıllarının önemli dergileri arasında ise "Diken" (1908), "Güleryüz" (1921), "Aydede" (1922) ve "Akbaba" (1922) sayılabilir. "Diken" ve "Güleryüz"ü Sedat Simavi, "Aydede"yi Refik Halit Karay, "Akbaba"yı ise Yusuf Ziya Ortaç çıkarmıştı. Bir dönem kapanıp Cumhuriyet döneminde de yeni harflerle çıkmayı sürdüren "Akbaba" 1977'de kapandığında kesintilerle de olsa 55 yıl yayın hayatını sürdürerek Türkiye'nin en uzun ömürlü mizah dergisi olma unvanını kazanmıştı.

Mütareke İstanbulu'nda çıkan dergilerden Sedat Simavi'nin Güleryüz dergisi Kurtuluş Savaşı'nı desteklerken Refik Halit Karay'ın Aydedesi işgal kuvvetlerini tutuyor, Yunan kuvvetlerini haklı ve sempatik gösterip Ankara hükûmetine ve Mustafa Kemal'e saldırıyordu. Bu nedenle Aydede'cilerle Güleryüz'cüler arasında sürekli bir çatışma vardı.^[2]

Cumhuriyet dönemi

"Akbaba" Cumhuriyet döneminde de fazlaca bir muhalefet yapmadan yayınını sürdürürken 1947'de Marko Paşa yayımlanmaya başladı. Yazarları ve çizerleri arasında Sabahattin Ali, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz ve Mim Uykusuz'un da bulunduğu dergi tek parti hükûmetine karşı alışılmadık bir biçimde sert muhalefet yapıyordu ve haliyle defalarca kapatıldı ve yazarları içeriye atıldı. Ancak dergi her kapatıldığında başka bir adla yeniden çıkıyordu. "Marko Paşa"nın devamı olan dergiler arasında "Malum Paşa", "Merhum Paşa", "Bizim Paşa", "Yedi Sekiz Paşa", "Ali Baba" ve "Öküz Mehmet Paşa" sayılabilir.

1950'ler

"Tef" (1954) ve İlhan Selçuk'un kurduğu "Dolmuş" (1956) "Akbaba" ekolünün tam tersi bir yayın politikası izleyerek çıkmaya başlamışlardı. Hem çizgilerde farklılaşmaların, hem de konularda bir çeşitlenmenin görüldüğü bu dönemde mizah daha toplumcu bir çizgide sürdürülmüştür. Söz konusu bu iki derginin bir özelliği de Turhan Selçuk, Ferruh Doğan, Ali Ulvi Ersoy, Tonguç, Oğuz Aral, Eflatun Nuri, Mıstık, Sinan Bıçakçıoğlu ve Bedii Faik gibi ileride Türk mizahına damga vuracak birçok çizer ve yazarın ilk çalışmalarına yer vermiş olmasıdır.

1970'ler ve sonrası

Oğuz Aral'ın 1972'de çıkarttığı GırGır yepyeni bir ekol başlattı. Kısa sürede yüksek tirajlara ulaşan bu derginin en önemli özelliği adeta bir mizah okulu görevi görmesi, günümüzde çıkan birçok mizah dergisinin çizer ve yazar ekibinin bu dergiden yetişmiş olmasıdır. Hâlen çıkmakta olan Leman (1991), Uykusuz (2007), Penguen (2002), şimdilerde çıkmayan Hıbır (1989), Limon (1985), Çarşaf (1976), Pişmiş Kelle (1990) gibi dergilerin "Gırgır"dan türemiş olduğu rahatlıkla söylenebilir.^[3]

Liste

Listede yer alan dergiler erişim kolaylığı için alfabetik sırayla verilmiş, kuruluş yılları yanlarında belirtilmiştir.

Osmanlıca dergiler

Adl ve İhsan - 1911
Akbaba - 1922
Aydede - 1922
Âyine - 1921
Baba Himmet
Balyoz
Beberuhi - 1898
Boşboğaz ile Güllabi - 1908
Cem - 1910
Cem - 1927 (İkinci kez çıktı)
Cici - 1911
Cingöz - 1911
Curcuna - 1911
Çaylak - 1876
Çekirge
Çıngıraklı Tatar - 1873
Çimdik - 1910
Çuval
Davul - 1908
Diken - 1918
Diyojen - 1870
Djem (Cem) - 1910
Edep Yahu - 1908
El Üfürük - 1908
Eşref - 1909
Eşşek - 1910
Ezop ile Karakuş - 1908
Gecekuşu - 1910
Geveze - 1908
Gıdık - 1910
Guguk - 1924
Güleryüz - 1921
Hacivat - 1908
Hayâl - 1873
Hayal-i Cedid - 1911
İncili Çavuş - 1908
Kahkaha - 1875
Kâhya Kadın - 1911
Kalem - 1908
Kara Sinan - 1911
Karagöz - 1908
Kelebek - 1923
Kibar - 1910
Lak Lak - 1907
Leylak - 1914
Malum - 1910
Mirat-ı Alem - 1908
Nekregu ile Pişekâr - 1908
Papağan - 1924
Perde - 1911
Püsküllü Belâ - 1908
Şakacı - 1908
Yeni Geveze - 1910
Yeni İbiş - 1924
Yeni Kalem - 1927
Yuha
Zevzek - 1908
Zuhurat - 1908
Züğürt - 1911
Zümrüd-ü Anka - 1923

Cumhuriyet dönemi dergileri

41 Buçuk - 1952
Akbaba - 1922-1977
Ali Baba
Ali Dayı - 1948
Amcabey - 1942
Amele - 2000
Arıza - 2001
Atmaca - 1981 (Ses dergisi eki)
Avni - 1989
Aydede - 1948
Baba
Başdan - 1948
Bayan Yanı - İlk sayısı Ocak 2012'de. Aylık.
Biber - 1925, Samsun
Biber - 1994
Bizim Paşa
Caf Caf - 2008
Ceride-i Kantar - 1945
Cıngar - 1990
Cici - 2009
Çarşaf - 1976
Çaylak - 1976
Çete
Çıt
Çivi - 1979
Çizgili Pijama
Deccal - 1960
Deli Defteri - 2008
Deli
Deli Dolu - 2009
Dıgıl - 1994
Diktatörler Karikatür Mecmuası - 1960
Dinozor - 1997
Diyojen
Dolmuş - 1956
Dolmuş - 1986 (Sabah gazetesinin parasız eki)
Ekmek - 2009
El Üfürük - 2008 (orijinali 1908'de yayımlanmış derginin 100. yıl özel 2. sayısı)
Fermuar - 2006
Fesat - 1997
Filit
Fırfır
Fırt - 1976
Geveze - 1947
Gırfırt
GırGır - 1972
Gool Show
Gölge
Güldiken - 1993
Güm Güm - 1983
Hacamat - 2015^[4]
Harakiri - 2011
Hayret - 1950
Hayvan
Hbr Maymun - 1995
Hıbır - 1989
Hür Marko Paşa - 1948
Hür Marko Paşa (Yeni Seri) - 1950
Kadı Emmi - 1965
Kahkaha
Kaktüs - 2002
Karakedi - 1951
Karakedi - 1979
Karikatür - 1936
Karikatür - 1990
Karikatürk - 1979
Kazandibi - 2001
Kemik, 2001'de Lombak dergisinin ekiyken, 2003'te bağımsız dergi oldu.
Kırk Haramilere Karşı Ali Baba - 1947
Kirpi - 2003 (Milliyet gazetesinin haftalık ücretsiz eki)
Külah - 1960
Küstah - 2005
L-Manyak - 1996
Lama - Aylık, ilk sayı Nisan 2013
Leman - 1991
Limon - 1985
Lombak - 2001
Mad (Türkiye) - 2000
Makara - 1998
Malum Paşa
Marko Paşa - 1947
Medet - 1950
Merhum Paşa
Müebbed Muhabbet
Musibet
Mustafa
Naber
Nankör - İlk sayı 10 Mayıs 1991'de, İstanbul
Nefir - 1923, Samsun
O-HAA - 2008
Ot - İlk sayı Mart 2013'te.
Öküz
Öküz Mehmet Paşa - 1949
Papağan - 1968
Parazit - 1995
Pardon - 1964
Paşa Marko - 1949
Patatez
Penguen - 2002-2017
Pişmiş Kelle - ilk sayısı 2 Mart 1990
Puhuu Dergi - Aylık, ilk sayı 1 Mayıs 2011
Salata - 1972
Sıfır - 1983
Sinek - 1997
Şaka - 1942
Şaka - 2008
Şebek - 1997
Şizofren - 2009
Taş Karikatür
Tef - 1954 (I. Dönem)
Tef - 1960 (II. Dönem)
Tewlo
Tiren - 2003
Ustura - 1969
Ustura - 1994
Uykusuz - 2007-2023
Yedi Sekiz Paşa
Yeni Harman - 2006
Yeni Nasreddin Hoca - 1956
Yırtık Krampon - 2001
Zıpır - 1997
Zübük Gülmece Gazetesi - 1962
Zühtü
Zakkum - 1951

İlgili kitaplar

"Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü" 1. Cilt - Tanzimat Dönemi ve İstibdat Dönemi (1867-1878 / 1878-1908), Turgut Çeviker, Adam Yayınları, İstanbul, 1986.
"Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü" 2. Cilt - Meşrutiyet Dönemi (1908-1918), Turgut Çeviker, Adam Yayınları, İstanbul, 1988.
"Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü" 3. Cilt - Kurtuluş Savaşı Dönemi (1918-1923), Turgut Çeviker, Adam Yayınları, İstanbul, 1991.
"Karikatürkiye" - Karikatürlerle Cumhuriyet Tarihi 1923 - 2008 (3 cilt), Turgut Çeviker, NTV Yayınları, İstanbul, 2010.
“Cumhuriyet Dönemi Türk Karikatürü”, Semih Balcıoğlu, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankar, 1983.
"İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve Emperyalizm 1908-1911", Palmira Brummett, İletişim Yayınevi, İstanbul, 2003.
"Dönemin Milli Mizah Dergilerinde Milli mücadele Karikatürleri", Cüneyd Okay, Kültür Yayınları, Ankara 2004.
"Asi'den Gazi'ye: Karikatürlerde Atatürk 1919-1938", İsmail Şen, Sarnıç Yayınları, İstanbul, 2010.

Kaynakça

^ Hamza Çakır. "Tarihimizin İlk Mizah Dergisi Diyojen'in Kapatma Cezalarına Yine Mizahi Yoldan Gösterdiği Tepkiler" (PDF). www.sosyalbil.selcuk.edu.tr. 26 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2011.
^ Türkiye Ansiklopedisi 1923-1973. Kaynak Kitaplar. 1974. ss. Cilt:3 sayfa 883.
^ Alperen Köseoğlu. "Osmanlıca Mizah Dergisi Arşivi". seyriadem.com. 23 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2011.
^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2016.

[1] Hamza Çakır. "Tarihimizin İlk Mizah Dergisi Diyojen'in Kapatma Cezalarına Yine Mizahi Yoldan Gösterdiği Tepkiler" (PDF). www.sosyalbil.selcuk.edu.tr. 26 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2011.

[2] Türkiye Ansiklopedisi 1923-1973. Kaynak Kitaplar. 1974. ss. Cilt:3 sayfa 883.

[SEYRA-3] Alperen Köseoğlu. "Osmanlıca Mizah Dergisi Arşivi". seyriadem.com. 23 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2011.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]