Roma egemenliği döneminde İskoçya
Roma egemenliği döneminde İskoçya, günümüzde İskoçya olarak bilinen bölgenin Roma İmparatorluğu hâkimiyeti altındaki tarihî dönemi anlatır. Romalılar tarafından Kaledonya olarak anılan bölgeye ilk Roma birlikleri MS 71 yılında gelmiş ve Britanya'daki Kelt kabilelerini yenmiştir.
Albion adını verdikleri adayı tamamen almaya karar veren Gnaeus Julius Agricola ve Quintus Petillius Cerialis komutasındaki Romalılar MS 84 yılındaki Graupius Dağları Muharebesinde önemli bir zafer kazanmıştır. Hadrian Duvarı ve onun kuzeyindeki Antoninus Duvarı ile alınan topraklar sağlama alınmaya çalışılmış olsa da Roma egemenliği hiçbir zaman modern İskoçya topraklarının tamamında etkili olamamıştır. MS 221 yılından sonra ise bölgede önemsiz bir güç haline gelmiştir.
Döneme ait tarihi arka plan çok karmaşıktır ve yazılı belge eksikliği bulunmaktadır. Britanya'da Roma hakimiyetinin sonuyla beraber Demir Çağı Britanya kabileleri birleşmiş ve Piktler olarak asimile olmuştur. Piktlerin yanı sıra aynı dönemde Romalı Britonlar ve Scoti olarak adlandırılan kabilenin egemenliği de başlar.
İskoç tarihinin başlangıcı
değiştir
Romalılar gelmeden önce İskoçya toprakları binlerce yıldır insanoğluna evsahipliği yapıyordu. Ancak İskoçya'ya dair yazılı tarih Antik Yunan ve Roma döneminde başlar. Aristoteles, Kosmos Üzerine adlı eserinde ve kendisinden önceki dönemde yazılmış olan eserlerde iki çok büyük İngiliz adasından bahsedilir. Bunlara Albion[1] ve Ierne[2] denir. Antik Yunan kâşif Piteas MÖ 322 - MÖ 285 arası dönemde Britanya'yı ziyaret etmiş ve adanın çevresini dolanmıştır. Ocean adlı eserinde adayı üçgen bir şekilde tarif eder, en kuzey noktasının Orcas olduğunu yazar.[3]
Roma ve İskoçya arasında ilk resmî yazılı belge MS 43 yılında Colchester'de İmparator Claudius döneminde bağlılık bildiren 11 Britanyalı kralın arasında adı geçen Orkney Kralının varlığıdır.[4] Roma ile Orkney arasındaki uzun mesafe ve işgalde geçen kısa sürede bu şekilde bir bağlılık bildirimi şaşırtıcıdır. Ayrıca daha sonraki dönemdeki Roma işgaline Kaledonya direnişi bu bağlılık beyanının doğruluğu konusunda şüphe yaratmaktadır. Antik Yunan dönemindeki bilgilerin asıllarının Romalıların elinde olduğuna dair bilgi olmasa da Roma askeri istihbaratının Britanya'nın kuzeyindeki siyasi durumun farkında oldukları düşünülmektedir.[5]
MS 79 civarında hayata veda eden yazar ve filozof Gaius Plinius Secundus döneminde Romalılar artık tüm Kaledonya ve Kaledonyalılara dair bilgiye sahiptirler. Geç İskenderiye döneminde yaşamış olan Batlamyus Agricola işgaline dair daha modern kaynaklardan derlediği Coğrafya adlı eserinde İskoçya'daki 18 kabileden bahseder. Çoğu kabilenin ismini belirtmez. Eserde kuzey ve batı bölgelerine gelindiğinde bilinmezlikler artar.[6]
İskoçya'da Demir Çağı
değiştirBatlamyus, Forth-Clyde kıstağının kuzeyindeki kabileleri Cornovii, Caereni, Smertae, Carnonacae, Decantae, Lugi, Creone, Taexali, Epidii, Venicone ve Vacomagi olarak sayar. Bu kabilelerin birbirlerini anladıkları bir Kelt dili konuştukları sanılmaktadır. Daha güneydeki Damnonii, Novantae, sahildeki Selgovae ve doğudaki Votadini kabilelerinin ise bir tür Briton dili konuştuğu düşünülmektedir.
İskoçya'da Demir Çağına ait çok sayıda arkeolojik bölge ortaya çıkartılmış olsa da bu döneme dair bilinenler çok sınırlıdır. Kuzey ve batı bölgelerinde yaşayan insanların taştan inşa edilmiş yapılarda kaldığı bilinmektedir. MÖ 800 - MS 300 arasında çok görkemli taş yapılar meydana getirilmiştir. Kimisi tahkimat amaçlı kimisi de tüm toplumu korumak adına inşa eildiği sanılan korunaklı duvarlara sahip yapılar da mevcuttur. Ayrıca diğer Bronz Çağı uygarlıklarının aksine anıtsal mezar kültürü bulunmamaktadır.
Kaledonya'nın işgal edilmesi
değiştirRomalılarla Kelt kabileleri arasında Colchester'da kayıt altına alınan iyi ilişkiler uzun ömürlü olmaz. Bu dönemde İskoç topraklarında yaşayan toplulukların liderlerinin izledikleri dış siyasete dair bilgi olmamakla beraber MS 71 yılında Romalı vali Quintus Petillius Cerialis'in askerî işgal harekâtı başlattığını bilinmektedir. İskoçya'nın güneydoğu kısmında yaşayan Votadini kabilesi Roma saldırısına ilk maruz kalan topluluktur. Cerialis kazandığı başarıları bölgede birbiriyle bağlantılı kaleler sistemi kurarak pekiştirmeye çalışır. MS 78 yılında Gnaeus Julius Agricola Britanya'ya yeni vali olarak gelir.[7]
Graupius Dağları Muharebesi
değiştirMS 84 yılı yaz aylarında Romalılar Graupius Dağları Muharebesinde kalabalık Kaledonya ordusuyla karşı karşıya kalır. Emrinde bir donanma da olduğu halde bölgeye gelen Agricola, hafif piyade ve Britanyalılarla destekli birliklere sahiptir. 20 bin Romalıya karşı 30 bin Kaledonyalı olduğu tahmin edilmektedir. Destek birliklerini en öne saflara yerleştiren Agricola lejyonlarını güvence altına almak ister. Muharebeyi Romalılar kazansa da ordularının çoğu dağlık bölgeye doğru kaçar ve imha edilemez. Tacitus Kaledonya kayıplarını 10 bin, Roma kayıplarını 360 olarak verir.[8]
Calgacus
değiştirTacitus'a göre Kaledonyalıların muharebe sırasındaki şefi Calgacus'dur.[9] Kabile şefleri arasında üstün bir konumu olduğu belirtilen Calgacus'un Romalılar hakkında şunları söylediği iddia edilir:
| “ | Dünyayı yağmalayıp, çalarak mahvederler. Eğer düşmanları zenginse gözleri doymak nedir bilmez; eğer düşmanları fakirse, ona boyun eğdirmeden rahat etmezler. Ne doğu ne batı onların açlığını yatıştırır. Yalnız kaldıklarında uslanmazca kendi paylarını isterler. Kurdukları yağma, katliam, hırsızlık düzenine imparatorluk; yapayalnız kaldıklarında buna da barış derler. | „ |
—Calgacus | ||
Sonrası
değiştirCalgacus'un akıbeti belirsizdir. Tacitus, kazanılan zaferin ardından Agricola'nın donanmaya İskoçya'nın kuzey bölgesinin etrafında dolaşarak burasının bir ada olduğundan emin olmak ister. Seferde tüm Britanya kabilelerine boyun eğdirildiği yazılsa da bu bilginin tarafsız kaynaklar tarafından teyit edilme şansı yoktur. Zaferin ilan edilmesinden hemen sonra Agricola İmparator Domitian tarafından Roma'ya çağrılınca onun yerine Sallustius Lucullus atanır. Agricola'dan sonra gelen yöneticiler kuzey bölgeleri denetim altına almakta başarısız veya isteksiz olurlar. Agricola da gözden düşer ve Inchtuthil'da kurulmakta olan tahkimat terk edilir. Bir olasılığa göre bölgedeki büyük ölçekli bir askerî harekât için yapılması gerekenlerle, böyle bir harekâtın kazandıracakları karşılaştırılmış ve Kaledonyalılar kendi başlarına bırakılmıştır. MS 87 yılına gelindiğinde Roma işgali güney bölgelerle sınırlı kalmış, MS 1. yüzyılda Tyne ve Solway Firth arası bölge sınır haline gelmiştir. Roma işgali sırasında Perthshire'daki Dun Mor gibi çok eski tepe tahkimatları yeniden kullanılır olmuştur. Aberdeenshire'daki Hill O' Christ's Kirk bölgesindeki gibi yenileri inşa edilmiştir.
Yerleşimler
değiştir
Batlamyus'un Coğrafya adlı eserinde Agricola'nın harekâtları sırasında toplanan istihbarata dayandırılan bilgiler yer alır. Buna göre adı geçen 19 kasabaya dair arkeolojik buluntu yoktur. İsimlerin müstahkem bölgelerin veya geçici pazar yerlerinin adı olma ihtimali de vardır. Öğrenilen adların da yanlış olma ihtimali vardır.[10] Bu döneme denk gelen ve dünyada sadece güney İskoçya'da görülen broch kulesi yapıları vardır. Toplamda dört bölgede on beş adet örneği günümüze gelmiştir. Bu binaların ne amaçla kullanıldığı kesin olmasa da tahkimat olarak kullanılma ihtimali yüksektir. Bu yapıların kim tarafından inşa edildiği de belli değildir. Romalıların işgaline gösterilen direnişi kırmak amacıyla Romalılarla işbirliği yapan kabile şefleri tarafından yapılmış olma ihtimali yüksektir.
Hadrian Duvarı
değiştirQuintus Pompeius Falco, Britannia'nın 118-122 yılları arasındaki valisidir. Bu dönemde Brigante ve Selgovae isyanları bastırılmıştır. Görevinin son yılında adada imparator Hadrianus'u ağırlar. Ziyaretin sonucunda bugün Hadrian Duvarı[11] olarak bilinen tahkimatın yapılmasına karar verilir.
Bu hat Britanya'da işgal edilen bölgenin savunulması için tahkim edilmiştir. Günümüzde Kuzey İngiltere sınırları içindeki duvar taştan örülmüştür. 80 Roma mili[12] uzunluğundadır. Yükseklik ve genişliği duvarın geçtiği bölgedeki hammadde kaynağına erişime göre değişkenlik göstermektedir. Irthing Nehri doğusunda kare taşlardan yaılan duvar 3 metre genişliğinde ve yaklaşık 6 metre yüksekliğindeyken, aynı nehrin batısındaki duvar 6 metre genişliğinde 3.5 metre yüksekliğindedir. Duvar boyunca çeşitli hendek, kale vb tahkimat takviyesi de yapılmıştır. Yapım amaçlarından en önemlisi savunma olan duvarın askeri istihbarat toplanması ve gümrük vergisi toplanması gibi dolaylı faydaları da olmuştur. Ölçeğiyle düşmanlara korku veren bu tahkimat Roma'nın prestijinin de bir göstergesi konumundaydı. Duvar MS 139 yılına kadar Britanya'da Romalılarla Keltleri ayırdı. Antoninus Duvarı kısa bir süre onun yerini almıştır.
Antoninus Duvarı
değiştir
Yeni imparator Antoninus Pius döneminde MS 138 yılında Britanya valisi olarak Quintus Lollius Urbicus atanır. Libyalı bir toprak sahibinin oğlu olan Urbicus, Numidya kökenlidir. Britanya'dan önce Bar Kohba İsyanının bastırılmasında görev yapmış sonra da Cermanya'da bulunmuştur. Antoninus Pius Hadrian'ın savunma ağırlıklı Britanya politikasını tersine çevirerek İskoçya'nın fethine girişir. MS 139-140 döneminde Corbridge kalesinin yeniden inşası tamamlanır. MS 142-143 döneminde basılan paralarda Britanya'da kazanılan zafere atıfta bulunulmaktadır. Kazanılan zaferin ardından yeni bir tahkimat hattı inşasına başlanır. Günümüze harap durumda olan bu tahkimat yaklaşık 7 metre yüksekliğindedir, hat boyunca 19 ayrı kale bulunur. Yaklaşık uzunluğu 60 km mertebesindedir. Antoninus Duvarının Kaledonyalıların saldırılarına karşı savunmanın dışında da amaçları vardı. İki duvar arasında kalan Maeatae kabilesinin diğer Keltlerle bağlantısı kesilmekte ve Hadrian Duvarı kuzeyinde bir tampon bölge oluşturulmaktaydı. Ancak Roma başarıları kısa vadeli olur, yapımı 12 yıl süren tahkimat MS 160 yılında aşılır ve terk edilir. Bir dönem prestij kaynağı olan yapılar faydalı ömürlerini tamamlayınca kendi kaderine bırakılır.
MS 3. yüzyıl
değiştirİzleyen dönemde İskoçya'daki Roma sınırı yeniden Hadrian Duvarı olsa da İskoçya içlerine Roma saldırıları devam eder. MS 197 yılında Antoninus Duvarı kısa bir süreliğine yeniden kullanılır. Bu dönemdeki en önemli askerî harekât bizzat imparator Septimius Severus tarafından MS 209 yılında yapılandır. Kaledonya konfederasyonuna karşı yapılan harekât başarılı olsa da Kaledonyalılar gerilla taktikleriyle Romalılara önemli zayiat verdirmiştir. MS 210 Severus'un harekâtı önemli başarılarla devam ederken imparator hastalanır ve 211 yılında Eboracum'da ölür. Yerine geçen oğlu Caracalla sefere devam etse de kısa süre sonra barış görüşmeleri başlatılır. Romalılar Hadrian Duvarının güneyine çekilir ve artık İskoçya'ya saldırmaz. Bu görüşmeler sırasında ilk kez yazılı kaynaklarda İskoçya yerlilerine atıfta bulunulur.[13]
Piktler
değiştir
İskoçya'da süregiden Roma varlığı, Piktlerin siyaset sahnesine çıkmasıyla çakışır. Piktler Roma döneminden 10. yüzyıla kadar kuzey İskoçya'da varlık gösteren bir kabileler konfederasyonudur. Kendilerine hangi isimle çağırdıkları bilinmemektedir. Atalarının Kaledonyalılar olduğu düşünülmektedir. Kabile konfederasyonunun hangi şartlarda kurulduğu bilinmemekle beraber büyüyen Roma tehdidine karşı kurulduğu düşünülmektedir. Pikt topraklarında çok sayıda kralın ayrı ayrı krallıklarda hüküm sürdüğü bilinmektedir, İrlanda sözlü efsanelerine göre yedi Pikt krallığı bulunmaktaydı. Piktlerin Romalılarla mücadelesi Kaledonyalıların mücadelesine göre daha örtük gelişmiştir. Meydan muharebeleri yoktur, genellikle iki taraf da sınırın iki tarafına belirli aralıklarda saldırmayı yeğlemiştir. Piktlerin Romalılara karşı kazandıkları göreli başarının hem bölgenin zorlu ve uzak olmasının hem de toplumsal yapının Roma egemenliğine uymamasıyla ilişkilidir.
Bu dönem günlük hayata dair bilgiler sınırlı olmakla beraber önceki dönemden gelen broch ve crannog gibi yapıların kullanılmaya devam ettiği bilinmektedir. Bölgede Roma egemenliği güç kaybetmeye başladıkça Piktler Hadrian Duvarını sayısız kez geçmiştir. En büyük askerî harekât 342, 360, 365 ve 367 yıllarında olmuştur. Romalılar 410 yılı itibarıyla adadan bir daha dönmemek üzere çekilmişlerdir.
Modern akademik çalışmalar
değiştir18. ve 19. yüzyıllarda De Situ Britanniæ[14] adıyla yayınlanan ve sonradan Charles Bertram tarafından uydurulduğu ortaya çıkan eser kaynak alınırdı. 1984 yılında Cawdor bölgesi yakınlarında havadan çekilen bir fotoğrafta bir Roma tahkimat kalıntısı bulunur. 1984-88 döneminde kazı yapılan alanda bulunan arkeolojik buluntular Britanya Adalarının en kuzey bölgesinde bulunan Roma buluntularıdır.
Geleneği
değiştir
Tarih alanında
değiştirİskoçya'nın çoğundaki Roma askeri varlığı yaklaşık 40 yıl, toplamda ise yaklaşık 80 yıl sürmüştür. Bu süre zarfında neredeyse tüm İskoçya topraklarının yarısı bile Roma egemenliğine girmemiştir. İskoçya Roma egemenliği döneminden iki unsuru devşirmiştir. Yazılı anlatım için Latin alfabesi ve önde gelen dini inanış olarak Hristiyanlık. Önce baskıya uğrayan Hristiyanlık sonraki dönemde Roma etkisiyle Avrupa kıtasında yayılırken, Hadrian Duvarının kuzeyinde misyonerlik faaliyeti yapanların Avrupa'yla doğrudan teması zayıftır. Geleneksel olarak İskoçya'daki ilk piskopos olarak Ninian'dan bahsedilir.[15]
Roma'nın bölgedeki askeri varlığı görece kısa da olsa, güttüğü siyaset oldukça vahşi ve acımasız olmuştur. Genellikle işgal edilen bölgelerde yapılan kitlesel katliamlar burada da gerçekleştirilmiştir. Romalılar tarafından bir sömürge olarak tanımlanan bölge doğal kaynakları için yağmalanmış, bu uygulamaya direnen yerel halklar da cezalandırılmıştır.
İskoçya'da günümüze gelen Roma dönemi arkeolojik geleneği seyrek olmakla beraber neredeyse tamamen askerî altyapıya aittir. Avrupa kıtasında Roma dünyasının çökmesiyle beraber yeni kültürler, yeni diller, yeni krallıklar ortaya çıkmıştır. Ancak İskoçya'daki Roma varlığı Keltleri hiçbir zaman tamamen ortadan kaldıramadığı için Kelt kültüründe ve toplumsal hayatında bir süreklilik vardır. Günümüze kadar gelen en önemli arkeolojik geleneğin Hadrian Duvarı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Popüler kültürde
değiştirBritanya'nın Roma tarafından işgalinde Quintus Petillius Cerialis komutası altında görev alan Lejyon IX Hispana MS 61 yılındaki Boudica ayaklanmasında oldukça kayıp vermiştir. 71 yılında lejyonun kurduğu kamp daha sonraki dönemde Eburacum kentine evrilmiştir. Lejyon IX Hispana'nın 117 yılında ortadan kaybolduğu bazı yazarlar tarafından iddia edilse de lejyonun adı aynı yıl kayıtlarda geçmektedir, muhtemelen doğu sınırındaki çarpışmalarda ağır zayiat verdikten sonra lağvedilmiştir. Bu belirsizlik popüler kültürde lejyonun İskoçya seferinde yok edildiğine dair eserlerin oluşturulmasına yol açmıştır. Bu eserler arasında Rosemary Sutcliff tarafından yazılan The Eagle of the Ninth, Karl Edward Wagner tarafından yazılan Legion from the Shadows, Alan Garner tarafından yazılan Red Shift, Ken MacLeod tarafından yazılan Engine City ve N. M. Browne tarafından yazılan Warriors of Alavna sayılabilir. Ayrıca The Last Legion, Centurion ve The Eagle filmleri de bu konuyu işler.
Kaynakça
değiştir- ^ Büyük Britanya
- ^ İrlanda
- ^ Orkney
- ^ Bu bildirimden üç ay önce Roma Orduları güney Britanya'yı işgal harekâtına başlamıştır
- ^ Romalı coğrafyacı Pomponius Mela MS 43 yılında yazdığı De Chorographia adlı eserinde yaklaşık 30 Orkney Adasının ve 7 Haemodae (Shetland) adasının varlığından bahseder
- ^ Buralara dair Roma dönemi bilgileri sadece denizden yaklaşılarak edinilen bilgilerdir.
- ^ Agricola'nın Melrose yakınlarında kurdurduğu görkemli kalenin kalıntıları günümüzde bulunmuştur
- ^ Savaşın olduğu yere dair modern tarihçiler arasında uzlaşılmış bir yargı yoktur. Ayrıca çok düşük Roma kayıplarına ve arkeolojik bulgu eksikliğine istinaden böyle bir muharebenin Tacitus tarafından uydurulduğu da öne sürülmektedir
- ^ Adının anlamı Kılıç ustası şeklindedir
- ^ Devana adı verilen yerin modern Banchory olabileceği düşünülmektedir. Alauna'nın günümüzdeki Dumbarton Rock olması muhtemeldir.
- ^ Latince: Rigore Valli Aeli (Hadrian'ın sınır hattı)
- ^ Yaklaşık 117km
- ^ Görüşmeler sırasında orada bulunan Severus'un karısı Julia Domna, Kaledonyalı kadınların ahlâki özelliklerini eleştirince Kaledonyalı kabile şefi Argentocoxos'un karısı ona cevap verir: "Biz doğanın gereklerini Romalı kadınlardan daha iyi yerine getiriyoruz; biz en iyi erkeklerle açıkça birlikte olurken, siz en ahlâksız erkekler tarafından gizlice baştan çıkartılmaya izin veriyorsunuz."
- ^ Britanya'nın Konumu
- ^ 4 veya 6. yüzyılda bölgede misyonerlik faaliyeti yaptığı sanılmaktadır. Güneybatı İskoçya'daki Whithorn'da ilk kiliseyi inşa ettiği bilinir.
Dış bağlantılar
değiştir- İskoçya'daki Roma varlığına dair arkeolojik araştırmanın 3. sayfasında önemli bir harita bulunmaktadır22 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.