Plastik kirliliği

Plastik kirliliği, yaban hayatı, vahşi yaşam ortamı ve insanları olumsuz yönde etkileyen Dünya'nın çevresinde plastik nesnelerin ve parçacıkların (örneğin plastik şişeler, torbalar ve mikro boncuklar) birikmesidir.[1]

Gana'da plastik kirliliği, 2018
Madagaskar'ın Douala bölgesinde plastik çöpleri altında bir dere
Plastiğin dünya okyanuslarına girdiği yol

Kirletici olarak hareket eden plastikler, boyuta göre mezo, mikro veya makro döküntü olarak kategorize edilir.[2] Plastikler ucuz ve dayanıklıdır, sonuç olarak insanlar tarafından plastik üretim seviyeleri yüksektir.[3] Bununla birlikte, çoğu plastiğin kimyasal yapısı onları birçok doğal bozunma sürecine dirençli hale getirir ve sonuç olarak bozulmaları arasında yavaştır[4] (100 ila 1000 yıl). Bu iki faktör birlikte, çevrede yüksek bir plastik kirliliğine yol açmıştır.

Plastik kirliliği karayı, su yollarını ve okyanusları etkilemektedir. Her yıl kıyı topluluklarından 19 ila 23 milyon ton plastik atığın okyanusa girdiği tahmin edilmektedir.[5] 1950-2013 yılları arasında üretilen küresel plastiklerin yüzde 1,4'ünün okyanusa girdiği ve burada biriktiği varsayımıyla, 2013 yılı sonu itibarıyla dünya okyanusunda 86 milyon ton plastik deniz döküntüsü olduğu tahmin edilmektedir.[6] Ellen MacArthur Vakfı tarafından yapılan bir araştırma 2050 yılına kadar daha fazla artarak denizlerde canlılardan çok plastik atıkların yer alacağı öngörülmektedir.[7] Canlı organizmalar, özellikle deniz hayvanları, plastik nesnelere dolanma gibi mekanik etkilerden, plastik atıkların yutulmasıyla ilgili problemlerden veya plastiklerin içindeki fizyolojilerini engelleyen kimyasallara maruz kaldıklarından zarar görebilir. İnsanlar üzerindeki etkileri ise, çeşitli hormonal mekanizmaların bozulmasını içerir.

2020 itibarıyla, dünya çapında her yıl yaklaşık 450 milyon ton plastik üretilmektedir.[8] 1950'lerden 2018'e kadar dünya çapında tahmini 6,3 milyar ton plastik üretildi, bunun tahmini yüzde 9'u geri dönüştürüldü ve yüzde 12'si de yakıldı.[9] Bu büyük miktardaki plastik atık çevreye karışıyor ve araştırmalar deniz kuşlarının yüzde 90'ının vücutlarında plastik kalıntı bulunduğunu öne sürüyor.[10][11]

Bazı bölgelerde, plastik tüketimini azaltarak, çöpleri temizleyerek ve plastik geri dönüşümünü teşvik ederek, serbest alanda plastik kirliliğinin önemini azaltmak için önemli çabalar olmuştur.[12][13] Ancak plastik kirliliğini önlemede geri dönüşüm de dahil olmak üzere mevcut çözüm önerilerinin hiçbirinin yeterli olamadığı, bu nedenle küresel olarak plastik üretiminin sınırlandırılması konusunda birçok bilim insanı hemfikirdir.[14] 1991'den itibaren 2018 yılı itibarıyla plastik kullanımına 51 ülkede yasak getirilmiş, 39 farklı ülkede ise plastik poşetler vergilendirilmiştir.[7] Plastik tüketimini azaltmak üzere Avrupa Parlementosu’nun 2015 yılında çıkardığı, Avrupa genelinde plastik poşet kullanımını azalmak amaçlı yönetmelik bu konudaki çalışmalara örnektir.[7]

2020 itibarıyla, üretilen plastik küresel kütlesi, tüm kara ve deniz hayvanlarının toplam biyokütlesini aşmaktadır.[15] Bazı araştırmacılar, 2050 yılına kadar okyanuslarda ağırlıkça balıktan daha fazla plastik olabileceğini öne sürümektedir.[16]

Nedenleri

değiştir

Plastik kirliliğinin birçok nedeni mevcuttur.[5] Bu nedenler arasında yetersiz atık yönetimi,[17] aşırı plastik üretimi,[14] plastik çöp ticareti,[18] balıkçılık,[19] plastik üretim fabrikalarından meydana gelen sızıntılar[20] ve illegal çöp döküm faaliyetleri sıralanabilir.[21] Tüm bunların yanında özellikle tekstil ürünlerinden kaynaklanan fiber tipteki plastikler de önemli bir kirlilik kaynağıdır.[22]

Plastik atık türleri

değiştir

Plastik kirliliğine katkıda bulunan plastikler boyutlarına göre nanoplastikler, mikroplastikler, mesoplastikler, makroplastikler ve megaplastikler olmak üzere 5 ana gruba ayrılırlar.[23] Mega ve mikro plastikler, Kuzey Yarımküre'de en yüksek yoğunluklarda birikmiş, şehir merkezlerinde ve su cephelerinde yoğunlaşmıştır. Molozu taşıyan akıntılar nedeniyle bazı adaların kıyılarında plastik bulunabilir. Hem mega hem de makro plastikler, ambalajlarda, ayakkabılarda ve gemilerden yıkanmış veya çöplüklere atılmış diğer ev eşyalarında bulunur. Balıkçılıkla ilgili öğelerin uzak adalarda bulunma olasılığı daha yüksektir.[24][25] Bunlara ayrıca mikro-, mezo- ve makro döküntüler de denebilir.

Plastik atıklar birincil veya ikincil olarak kategorize edilir. Birincil plastikler, toplandıklarında orijinal hallerindedir. Bunlara örnek olarak şişe kapakları, sigara izmaritleri ve mikro boncuklar verilebilir.[26] Öte yandan ikincil plastikler, birincil plastiklerin bozulmasından kaynaklanan daha küçük plastikleri açıklar.[27]

Mikroplastikler

değiştir
 
Yüzey okyanusunda mikroplastikler

Mikroplastikler, 5 mm'den daha küçük boyuttaki atıklardır.[25] Mezo veya makroplastik olarak başlayan plastik artıklar, çeşitli faktörlerin de etkisiyle parçalanma yoluyla mikroplastik haline gelebilir.[2] Mikroplastikler iki gruba ayrılırlar. Bu ayrım daha çok mikroplastiklerin oluşum şekillerine göredir. Bunlar birincil mikroplastikler ve ikincil mikroplastiklerdir. Birincil mikroplastikler mikroplastik olarak doğrudan üretilen ve endüstriyel, kozmetik ve plastik üretiminde kullanılmak üzere üretilen plastiklerdir. unlar içerisinde granül ya da pelet olarak isimlendirilen ham plastik peletler önemli bir kirlilik kaynağıdır.[20] İkincil mikroplastikler ise daha büyük plastiklerin zamanla çeşitli fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörler sonucu parçalanmasıyla oluşurlar.[28]

Plastik poşetler

Plastiğin en yaygın kullanım biçimlerinden biri de günlük hayatta kullanılan poşetlerdir. İsveçli bilim insanı Sten Gustaf Thulin tarafından yaratılan plastik poşetlerin patenti 1965 yılında Thulin tarafından alınmış ve İsveçli bir şirket olan Celloplast ile seri üretimine başlanmıştı.[29] Merkezi ABD'nin Ohio eyaletinde yer alan Kroger ile Idaho merkezli Safeway market zincirlerinin mağazalarında plastik poşetler kullanmaya karar veren ilk market zinricileri idi.[29] Plastik poşet kullanımı 1980'lerde tüm dünyada yaygınlaştı.[7] Birleşmiş Milletlerin hazırladığı rapora göre dünyada yıl içerisinde en az 1 ila 5 trilyon arası plastik atık kapsamında yer alan poşetler kullanılmaktadır. Bu sayı oranlandığında sadece poşetin dakikada yaklaşık olarak 10 milyon kullanılmasıyla plastik kirliliğine olan etkisi görülmektedir.[29] Üretiminin yanı sıra poşet formunda kullanılan plastiğin tüketim miktarı da fazladır. Doğal Kaynakları Koruma Konseyi'nin elde ettiği verilere göre ABD'de 4 kişiden oluşan bir aile yılda 1500 adet plastik poşet tüketiyor.[29] Bu sayıyı kişi başı 200 adet poşet tüketimi ile Avustralya, 154 sayısı ile de Yeni Zelanda takip ediyor.[29]

Kaynaklar

değiştir
  1. ^ "We Depend on Plastic. Now We're Drowning in It". NationalGeographic.com. June 2018. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2018. 
  2. ^ a b Hammer (2012). "Plastics in the marine environment: the dark side of a modern gift". Reviews of Environmental Contamination and Toxicology. 220: 1-44. doi:10.1007/978-1-4614-3414-6_1. ISBN 978-1461434139. PMID 22610295. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2021. 
  3. ^ Hester, Ronald E.; Harrison, R. M. (editors) (2011). Marine Pollution and Human Health 23 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Royal Society of Chemistry. pp. 84–85. 184973240X
  4. ^ "When The Mermaids Cry: The Great Plastic Tide". Coastal Care. March 2018. 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2018. 
  5. ^ a b Borrelle, Stephanie B.; Ringma, Jeremy; Law, Kara Lavender; Monnahan, Cole C.; Lebreton, Laurent; McGivern, Alexis; Murphy, Erin; Jambeck, Jenna; Leonard, George H.; Hilleary, Michelle A.; Eriksen, Marcus (18 Eylül 2020). "Predicted growth in plastic waste exceeds efforts to mitigate plastic pollution". Science (İngilizce). 369 (6510): 1515-1518. doi:10.1126/science.aba3656. ISSN 0036-8075. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  6. ^ Jang, Y. C., Lee, J., Hong, S., Choi, H. W., Shim, W. J., & Hong, S. Y. 2015. Estimating the global inflow and stock of plastic marine debris using material flow analysis: a preliminary approach. Journal of the Korean Society for Marine Environment and Energy, 18(4), 263-273.
  7. ^ a b c d "Poşet Dosyası II: Yasal düzenlemelerin poşet tüketimine etkisi ve Türkiye'deki poşet yasası". teyit.org. 21 Şubat 2019. 4 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2021. 
  8. ^ Roland Geyer (2020). "A Brief History of Plastics". A Brief History of Plastics (İngilizce). Springer. ss. 31-47. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  9. ^ "The known unknowns of plastic pollution". The Economist. 3 Mart 2018. 14 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2018. 
  10. ^ "Turning rubbish into money – environmental innovation leads the way". 29 Şubat 2016. 30 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ Mathieu-Denoncourt (November 2014). "Plasticizer endocrine disruption: Highlighting developmental and reproductive effects in mammals and non-mammalian aquatic species". General and Comparative Endocrinology. 219: 74-88. doi:10.1016/j.ygcen.2014.11.003. PMID 25448254. 
  12. ^ Walker (2018). "A call for Canada to move toward zero plastic waste by reducing and recycling single-use plastics". Resources, Conservation and Recycling. 133: 99-100. doi:10.1016/j.resconrec.2018.02.014. 
  13. ^ "Picking up litter: Pointless exercise or powerful tool in the battle to beat plastic pollution?". unenvironment.org. 18 Mayıs 2018. 19 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2019. 
  14. ^ a b Bergmann, Melanie; Almroth, Bethanie Carney; Brander, Susanne M.; Dey, Tridibesh; Green, Dannielle S.; Gundogdu, Sedat; Krieger, Anja; Wagner, Martin; Walker, Tony R. (29 Nisan 2022). "A global plastic treaty must cap production". Science (İngilizce). 376 (6592): 469-470. doi:10.1126/science.abq0082. ISSN 0036-8075. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  15. ^ Laville (9 Aralık 2020). "Human-made materials now outweigh Earth's entire biomass – study". The Guardian. 10 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2020. 
  16. ^ "How to stop the sixth mass extinction". CNN. 12 Aralık 2016. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2017. 
  17. ^ Çevik, Cem; Kıdeyş, Ahmet Erkan; Tavşanoğlu, Ülkü Nihan; Kankılıç, Gökben Başaran; Gündoğdu, Sedat (Nisan 2022). "A review of plastic pollution in aquatic ecosystems of Turkey". Environmental Science and Pollution Research (İngilizce). 29 (18): 26230-26249. doi:10.1007/s11356-021-17648-3. ISSN 0944-1344. 
  18. ^ Gündoğdu, Sedat; Walker, Tony R. (1 Ekim 2021). "Why Turkey should not import plastic waste pollution from developed countries?". Marine Pollution Bulletin (İngilizce). 171: 112772. doi:10.1016/j.marpolbul.2021.112772. ISSN 0025-326X. 
  19. ^ Nelms, Sarah E.; Duncan, Emily M.; Patel, Surshti; Badola, Ruchi; Bhola, Sunanda; Chakma, Surfarsha; Chowdhury, Gawsia Wahidunnessa; Godley, Brendan J.; Haque, Alifa Bintha; Johnson, Jeyaraj Antony; Khatoon, Hina (20 Şubat 2021). "Riverine plastic pollution from fisheries: Insights from the Ganges River system". Science of the Total Environment (İngilizce). 756: 143305. doi:10.1016/j.scitotenv.2020.143305. ISSN 0048-9697. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  20. ^ a b Gündoğdu, Sedat; Ayat, Berna; Aydoğan, Burak; Çevik, Cem; Karaca, Serkan (1 Haziran 2022). "Hydrometeorological assessments of the transport of microplastic pellets in the Eastern Mediterranean". Science of The Total Environment (İngilizce). 823: 153676. doi:10.1016/j.scitotenv.2022.153676. ISSN 0048-9697. 
  21. ^ Mihai, Florin-Constantin; Gündoğdu, Sedat; Markley, Laura A.; Olivelli, Arianna; Khan, Farhan R.; Gwinnett, Claire; Gutberlet, Jutta; Reyna-Bensusan, Natalia; Llanquileo-Melgarejo, Paula; Meidiana, Christia; Elagroudy, Sherien (Ocak 2022). "Plastic Pollution, Waste Management Issues, and Circular Economy Opportunities in Rural Communities". Sustainability (İngilizce). 14 (1): 20. doi:10.3390/su14010020. ISSN 2071-1050. 21 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  22. ^ Özkan, İlkan; Gündoğdu, Sedat (1 Şubat 2021). "Investigation on the microfiber release under controlled washings from the knitted fabrics produced by recycled and virgin polyester yarns". The Journal of The Textile Institute. 112 (2): 264-272. doi:10.1080/00405000.2020.1741760. ISSN 0040-5000. 
  23. ^ "Guidelines for the Monitoring and Assessment of Plastic Litter in the Ocean". GESAMP (İngilizce). 18 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  24. ^ Walker (1997). "Marine debris surveys at Bird Island, South Georgia 1990–1995". Marine Pollution Bulletin. 34: 61-65. doi:10.1016/S0025-326X(96)00053-7. 
  25. ^ a b Barnes (14 Haziran 2009). "Accumulation and fragmentation of plastic debris in global environments". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 364 (1526): 1985-1998. doi:10.1098/rstb.2008.0205. PMC 2873009 $2. PMID 19528051. 
  26. ^ Pettipas (2016). "A Canadian policy framework to mitigate plastic marine pollution". Marine Policy. 68: 117-22. doi:10.1016/j.marpol.2016.02.025. 
  27. ^ Driedger (March 2015). "Plastic debris in the Laurentian Great Lakes: A review" (PDF). Journal of Great Lakes Research. 41 (1): 9-19. doi:10.1016/j.jglr.2014.12.020. 
  28. ^ "Mikroplastik Nedir? - mikroplastik.org". 28 Aralık 2020. 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
  29. ^ a b c d e "Poşet Dosyası I: Kullandığımız poşetleri ne kadar tanıyoruz? | Teyit". teyit.org. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2021. 

Not listesi

değiştir