Kızılırmak
Kızılırmak, eskiden Halis (Grekçe: Ἅλυς Alys) veya Alis (Ermenice: Ալիս), Sivas'ın İmranlı ilçesindeki Kızıldağ eteklerinden doğan ve Samsun'un Bafra ilçesinde Karadeniz'e dökülen bir nehir. 1.355 km. (841 mil) uzunluğu ile Türkiye'nin kendi sınırları içerisinde doğup kendi sınırları içinde denize dökülen en uzun akarsuyu olma özelliğini taşır. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Çankırı, Çorum, Sinop ve Samsun illerinden geçen Kızılırmak, aralarında Delice Irmağı, Devrez ve Gökırmak gibi çok sayıda akarsu ve çayın sularını da toplayarak büyük bir kavis çizerek Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e ulaşır.
| Kızılırmak | |
|---|---|
 Kızılırmak Nehri
| |
| |
.png) | |
| Konum | |
| Ülke(ler) | Türkiye |
| Şehir(ler) | Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Çankırı, Çorum, Sinop, Samsun |
| Genel bilgiler | |
| Drenaj sistemi | Kızılırmak |
| Aktığı yer | Karadeniz |
| Kaynak | 39°51′02″N 38°24′35″E / 39.85043°K 38.40984°D |
| Kaynak rakımı | 2.160 m |
| Ağız | 41°44′11″N 35°57′21″E / 41.73648°K 35.95574°D |
| Ağız rakımı | 0 m |
| Yükseklik farkı | 2160 m |
| İniş | 1,59 ‰ |
| Uzunluk | 1.355 km (841 mil) |
| Havza alanı | 78.180 km2 |
| Sağ kolları | Yıldız Çayı, Delice Irmağı |
| Sol kolları | Devrez, Gökırmak |
| Akım yerleri | İmranlı Barajı, Yamula Barajı, Bayramhacılı Barajı, Hirfanlı Barajı, Kapulukaya Barajı, Obruk Barajı, Boyabat Barajı, Altınkaya Barajı, Derbent Barajı |
Kızılırmak, Karadeniz'e döküldüğü alanın da içinde yer aldığı 56.000 hektarlık deltasıyla Türkiye'nin önemli sulak alanlarının başında gelmektedir. Irmak üzerinde kurulu 12 baraj ve hidroelektrik santrali ile ülke enerji üretiminde önemli bir yere sahiptir ve geçtiği illerdeki tarım arazilerinin sulama faaliyetlerinde ırmaktan yararlanılmaktadır.
Havzası
değiştir
Irmak, İç Anadolu'nun en doğusundaki Sivas ili İmranlı ilçesinde Kızıldağ 'ın (3025 m) güney yamaçlarından yaklaşık 39,8° Kuzey 38,8° Doğu noktasından doğar, ilk önce batı ve güney batıya 38,7° Kuzey 34,8° Doğu ya kadar akar, daha sonra yay şeklinde biçimlenir. Hafik yakınlarında Koçdere'yi, Sivas'a yaklaşırken Akmescid Deresi ve Tecer Irmağı'nı alır. Sivas'ı geçtikten sonra Yıldız Irmağı bu ırmağa katılır. İlkin batıya, daha sonra kuzey doğudaki Tuz Gölü'nü geçerek kuzey batıya akar. Daha sonra kuzey ve kuzey doğuya yönelir. Burada Delice Irmağı ile 40°28′20.54″K 34°08′28.40″D / 40.4723722°K 34.1412222°D noktasında, Kula köyü sınırlarında birleşir. Sonra zig zaglar çizerek kuzey batıya akar. 41.10° Doğu 34.42° Batı da Devrez Çayı ile birlikte akar. Kuzey doğuya doğru döner. Sonuçta Karadeniz'e 41.72° Kuzey 35.95° Doğu noktasında boşalır. Sırasıyla Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Aksaray, Çankırı, Çorum illerinden geçtikten ve Sinop-Samsun sınırının bir bölümünü oluşturduktan sonra çok sayıda dere ve çayın sularını toplayarak Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e ulaşır.
Kızılırmak; kuzeydoğusundan Yeşilırmak havzası, doğudan Fırat havzası, güneydoğudan Seyhan, güneybatı ve güneyden Konya kapalı havzası, batıdan Sakarya Irmağı havzası, kuzeybatıdan Yenice Batı Karadeniz akarsuları havzaları ile komşudur. Türkiye toplam alanının 1/10'unu drene eder. Yukarı havzasında jipsli arazilerden geçen ırmağın suları acılaşır.[1]
Havzada bazı alanlarda vadi genişleyerek ovaya dönüşür. Yukarı havzada; Hafik, Zara, Sivas ovaları, aşağı havzada; Kargı, Osmancık, Tosya ve en büyüğü Bafra Ovasıdır.
Akım özellikleri
değiştirYağmur ve kar sularıyla beslenen ırmağın rejimi düzensizdir. Temmuz ve Şubat arasında düşük su düzeyinde akan ırmak, Mart ayında hızla kabarmaya başlar ve Nisan ayında en yüksek su düzeyine ulaşır. Ortalama debisi 184 m³/sn olan ırmağın 20 yıllık gözlem süresince en az 18,4 m³/sn'ye ve en çok 1.673 m³/sn'ye ulaştığı saptanmıştır. Havzaya kış yağışları kar şeklinde düşer, erime gerçekleşmediğinden akarsuya katılmaz. Sıcaklık düşük olduğundan buharlaşma azdır. İlkbaharda yağış artar, dağlardaki karlar erir, debi artar. Yazın orta ve yukarı havzada yağış yetersizdir, buharlaşma şiddetlidir. Bu mevsimde debi minimum düzeye iner.[1]
Kızılırmak'ın aşağı havzasında Türkiye'de Karadeniz iklimi, orta ve yukarı havzasında karasal iklim etkilidir. En fazla yağışı aşağı havza Bafra Ovası alır. Orta kesimlerde yağış azalır. Yukarı kesimlerde biraz artsa da Karadeniz kıyıları kadar değildir. Yukarı Kızılırmak Havzasında bazı birimlerin yıllık ortalama yağışları şöyledir. Zara:579 mm, Hafik:419 mm, Sivas:414 mm, Yıldızeli:325 mm, Gemerek: 396 mm, Felahiye:429 mm. Bu bölümde yağış maksimumu Mayıs, yağış minimumu Ağustos ayında görülür.[1]
Orta Kızılırmak Havzasında yazlar sıcak, kışlar soğuk karasal iklim etkindir. Avonos:328 mm, Mucur:409 mm, Kırşehir:378 mm, Kaman:455 mm, Keskin: 392, Kırıkkale:355 mm. Delice Çayı havzası Orta Karadeniz bölümünde yer alır, yağış ortalaması 315 mm'dir. Yozgat:555 mm, Sorgun:419, Çiçekdağı:325 mm, Sungurlu:407 mm, Boğazkale:491 mm yağış yağış alır.
Aşağı Kızılırmak Havzasında yıllık ortalama yağış 696 mm ile 362 mm arasındadır. Çankırı:397 mm, Kızlırmak:362 mm, İskilip:661 mm, Laçin:432, Osmancık: 416 mm, Hacıhamza:421 mm, Kargı:335 mm, Durağan:474, Vezirköprü: 518 mm yağış alır. Devrez Çayı havzasında karasal iklim hakimdi, yağış miktarı 379–463 mm arasındadır. Gökırmak havzasında Karadeniz iklimi etkileri hissedilir, yağış miktarı artar. Yerleşim birimlerinde yağış miktarı 388–559 mm arasındadır. Bafra'nın yağış miktarı 755 mm'dir.[1]
Hidroelektrik potansiyel
değiştirIrmak üzerine 12 baraj yapılmıştır. Bunlar Kayseri ilinde Sarıoğlan, Yemliha kasabasında kurulmuş olan Yamula Barajı, Ankara yakınlarındaki Kesikköprü, Hirfanlı ve Kapulukaya barajları ile ırmağın Bafra Ovası'na kurulmuş Altınkaya ve Derbent barajlarıdır. Irmak üzerine son olarak Obruk Barajı yapılarak 2007 yılı içerisinde su tutumuna başlanılmıştır.
İrili ufaklı birçok gölün bulunduğu Kızılırmak Deltası, Türkiye'nin Karadeniz kıyısında özelliğini büyük ölçüde koruyabilmiş en önemli sulak alanlarından biridir. 321 kuş türünün bulunduğu delta bitkiler bakımından da öneme sahiptir. Deltanın doğu tarafında Türkiye'nin nadir su basar ormanlarından Geleriç Ormanı bulunur.
Kızılırmak ve yaşam verdiği kentler
değiştirAkaçlama alanı üzerinde yaşam verdiği ilçe ve merkez ilçe sayısı 11 ilde 45 tanedir. En çok sayıda kentin kurulmasına neden olduğu bölgesi Çorum İl sınırları içerisinde kalan kısmı olup burada 10 adet kentin varlık bulmasını sağlamıştır. 45 adet kentin yalnızca 24 tanesi Sivas, Kırıkkale ve Çorum illerindedir.
Sıralama alan çığırında yer alan ilçe ve merkez ilçe belediyeleri (11 ilde 45 adet); sıralama çoktan aza doğru yapılmıştır:
- Çorum ilinde 10 adet: Kargı, Osmancık, Dodurga, Laçin, Oğuzlar, Çorum, İskilip, Uğurludağ, Bayat, Sungurlu
- Kırıkkale ilinde 7 adet: Sulakyurt, Bahşılı, Yahşihan, Kırıkkale, Keskin, Karakeçili, Çelebi
- Sivas ilinde 7 adet: Gemerek, Şarkışla, Yıldızeli, Sivas, Hafik, Zara, İmranlı
- Kayseri ilinde 5 adet: İncesu, Kayseri, Felahiye, Özvatan, Sarıoğlan,
- Ankara ilinde 4 adet: Kalecik, Balâ, Şereflikoçhisar, Evren
- Kırşehir ilinde 3 adet: Kaman, Kırşehir, Mucur
- Nevşehir ilinde 3 adet: Gülşehir, Avanos, Ürgüp
- Sinop ilinde 2 adet: Durağan, Saraydüzü,
- Samsun ilinde 2 adet: Bafra, Vezirköprü
- Çankırı ilinde 1 adet: Kızılırmak,
- Aksaray ilinde 1 adet: Sarıyahşi
Bu kentlerin bazıları zaman içinde yapılan baraj göletleri nedeniyle Kızılırmak ile sınır olmuşlardır; Sarıyahşi, Bahşili gibi.
Doğal yaşam
değiştirAşağı Kızılırmak Sıralaması Balık Dünyası
değiştir
Aşağı Kızılırmak ıralaması üzerinde sayılan alanlarda: 1- Güvercinlik Göleti 2- Cevizlik Göleti 3- Gamlık Deresi 4- Dereköy Göleti 5- İstavloz Çayı 6- Uluçay (Vezirköprü) 7- Narlı Göleti 8- Altınkaya Baraj Gölü 9- Eser Çayı 10- Ağacalan Çayı 11- Derbent Baraj Gölü 12- İlyaslı Çayı 13- Cemal Deresi 14- Kaynatma Deresi 15- Kızılırmak; olmak üzere Haziran 2003 ila Eylül 2005 tarihleri arasında Prof. Dr. Nazmi Polat ve arkadaşları; Selma Uğurlu, Şevket Kandemir tarafından yapılan bilimsel çalışmalarda; 10 familyaya ait (Anguillidae, Atherinidae, Balitoridae, Cyprinidae, Gobiidae, Percidae, Poecilidae, Salmonidae, Siluridae, Syngnathidae) 22 tür ve 3 alt tür saptanmıştır.
- Familya: Anguillidae
- Anguilla anguilla (Linnaeus, 1758)
- Familya: Atherinidae
- Atherina boyeri (Risso, 1810)
- Familya: Balitoridae
- Oxynoemacheilus eregliensis (Banarescu&Nalbant 1978) Endemik tür
- Barbatula kosswigi (Erk’akan ve Kuru, 1986)
- Oxynoemacheilus banarescui (Delmastro, 1982)
- Familya: Cyprinidae
- Alburnoides bipunctatus (Bloch,1782)
- Alburnus chalcoides (Güldenstädt, 1772)
- Barbus tauricus (Kessler, 1877)
- Capoeta sieboldii (Steindachner, 1864)
- Carassius auratus auratus (Linnaeus, 1758)
- Chondrostoma angorense (Elvira, 1987)
- Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758)
- Squalius cephalus (Linnaeus, 1758)
- Tinca tinca (Linnaeus, 1758)
- Familya: Gobiidae
- Neogobius fluviatilis (Pallas, 1814)
- Neogobius melanostomus (Pallas, 1814)
- Familya: Percidae
- Perca fluviatilis (Linnaeus, 1758)
- Sander lucioperca (Linnaeus, 1758)
- Familya: Poecilidae
- Gambusia holbrooki (Girard, 1859)
- Familya: Salmonidae
- Salmo trutta labrax (Pallas, 1814)
- Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792)
- Familya: Siluridae
- Silurus glanis (Linnaeus, 1758)
- Familya: Syngnathidae
- Syngnathus abaster (Risso, 1827)
- Syngnathus acus (Linnaeus, 1758)
Eski Zamanlarda
değiştir
Adını suyunun renginden alan, antik çağda ise tuzlu akarsu anlamına gelen Halys adıyla anılan Kızılırmak, Anadolu'da kurulmuş uygarlıklara hep ev sahipliği yapmış. Bugün Kızılırmak Vadisi'nde tarihin her dönemine ilişkin izler bulmak olanaklı; kaya mezarları ve yerleşimleri, değişik uygarlıklara ilişkin kaleler, köprüler ve daha pek çok iz.
Hititler Marassantiya Irmağı adını vermişlerdi. Hititlerin ana toprakları olan Hatti'nin batı sınırlarını şekillendiriyordu. Klasik eski zamanlarda Ön Asya ve Asya' nın geri kalanı arasında bir sınır oluştururdu. 28 Mayıs MÖ 585 yılında Medler ile Lidyalılar arasında yapılan "Halys Nehri Muharebesi" (Kızılırmak Savaşı) burada olmuştur. Önceleri Lidya'lılar ve Pers'ler arasında bir sınırdı. Lidya Kralı Kroisos sınırı geçip Ahameniş İmparatoru II. Kiros saldırdı ve Thymbra Muharebesi'nde (M.Ö.547) yenildi. Böylece İranlılar sınırlarını Ege Denizi'ne kadar genişletti.
Kızılırmak Görüntüleri
değiştir-
Kızılırmak, İskilip - Çorum yolu üzerinde ilk ahşap köprü; Kaymakam Baha Koldaş dönemi, 1925 yılı -
Kızılırmak ve İskilip -
Toklumen - Hirfanlı Barajı'nda Gün Batımı -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinde yüzme hazırlıkları -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinde balığa çıkış -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden balık dönüşü -
Toklumen - Hirfanlı Baraj göletinden Toklumen görüntüsü
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- Aşağı Kızılırmak Havzası Balık Faunası; Nazmi Polat Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kurupelit/Samsun - Selma Uğurlu Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Adapazarı/Sakarya - Şevket Kandemir Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Fen Bilgisi Bölümü, Amasya, Ebul Faruk Önal - Osman Doğan, Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi, Yedikıta dergisi, İstanbul 2009 s.10-13
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d EFE, Dr. Recep (Ocak 1996). "Kızılırmak Irmağı'nın Akım ve Rejim Özellikleri". academia.edu. 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2016.
Dış bağlantılar
değiştirKızılırmak Nehri Üzerindeki Barajlar5 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.