Harun Reşid

Harun Reşid (Arapça: هارون الرشيد; d. 17 Mart 763 - ö. 24 Mart 809), beşinci ve en tanınmış Abbasi halifesi. 763'te babası Mehdi'nin o zaman bulunduğu İran'da (modern Tahran yakınlarında) bulunan Rey şehrinde doğdu. 786'da halife olan kardeşi Hâdî'nin ölmesi üzerine halifeliğe geçti. Hayatının çoğunu Bağdat'ta ve hilafetinin sonlarında yerleştiği Rakka şehrinde geçirdi. 24 Mart 809'da Horasan'ın Tus şehrinde öldü ve orada toprağa verildi. Harun Reşid'in halifelik döneminde Abbasiler çok büyük askerî, siyasal, kültürel ve bilimsel gelişmeler kaydettiler.

Hârûn Reşîd Ebû Ca'fer Hârûn er-Reşîd هارون الرشيد
Hârûn Reşîd'in tasvir edildiği bir çizim.
5. Abbâsî Hâlifesi
Hüküm süresi	14 Eylül 786 – 24 Mart 809
Önce gelen	Hâdî
Sonra gelen	Emîn
Doğum	20 Mart 763(763-03-20) Rey, Abbâsî Hâlifeliği (bugünkü Tahran, İran)
Ölüm	24 Mart 809 (46 yaşında) Tus, Abbâsî Hâlifeliği (bugünkü Razavi Horasan, İran)
Defin	Harun Reşid Türbesi, İmam Rıza Camii, Meşhed, İran
Tam adı Ebu Cafer Harun er-Reşid bin Muhammed el-Mehdi-Billah bin Abdullah el-Mansur
Hanedan	Abbâsî Hanedanı
Babası	Mehdi
Annesi	el-Hayzüran bint Ata
Dini	Sünni İslam

Harun Reşid ve halifeliği döneminde kendi yaşamı ve saray hayatı hakkında birçok söylentiler, hikâyeler ve masallar yazıya kaydedilmiş ve bunlar halk arasında popülerleşip yaygınlaşınca zamanımıza kadar gelmiştir. Bunlardan bazılarının temelinde gerçekler yatmakla beraber büyük ölçüde hayal mahsulleridir.

Gençlik yaşamı

Harun Reşid İran'da Rey şehrinde 763'te doğmuştur. 775-785 döneminde üçüncü Abbasi halifesi olarak hüküm süren babası Mehdi'nin üçüncü oğludur. Annesi Hayzuran adında Yemen asıllı bir cariyedir. Fakat annesi, çok güçlü karakteri ile kocasının ve sonra oğullarının halifelik dönemlerinde Abbasi devlet politikasında büyük etkisi olmuştur. Annesi ve babasının en çok sevdikleri oğulları olan Harun'un çocukluğu Bağdat'taki Abbasi sarayında büyük bir lüks içinde geçmiştir. Hocası, Bermaki ailesinin Abbasiler zamanında çok önemli mevkilere geçmesini sağlayan Yahya bin Halid Bermaki idi. Harun, Yahya bin Halid'in üç oğlu olan Fadıl, Cafer ve Muhammed'in çocukluk arkadaşı idi. Fadıl ile Harun süt kardeşi idiler ve Cafer'de Harun'un çok yakın arkadaşı idi.

Harun babası Mehdi'nin halifelik döneminde Bizans-Abbasiler Savasi (775-783) sırasında 781 ve 782'de açılan seferlerde Abbasi ordularına komutanlık etmiştir. 782'deki seferde Abbasi ordusunun büyük kısmı ile Boğaziçi kıyılarına Hrisopolis'e (modern Üsküdar) kadar gelmiştir. Bu seferde ordusunun Batı Anadolu'ya gönderilen bir kısmı Trakya Theması askeri valisi olan Mihail Lachanodrakon'un komuta ettiği bir Bizans ordusuna karşı yenilgiye uğramıştır. Harun ve komutasındaki ordu ile büyük ganimetle geri dönmekte iken Bizans imparatoru naibi olan İrini temsilcileri ile Abbasilerin lehinde bir barış anlaşması yapılmasını sağlamıştır.

Bundan sonra Harun'a Mısır, Suriye ve Güney Kafkasya ve Azerbaycan eyaletlerinden oluşan Batı bölgelerinin genel valiliği verilmiştir. Genel valilik yapmakta iken en yakın danışmanı ve bu büyük bölgenin gerçek idarecisi ise eski hocası, Yahya bin Halid Bermaki olmuştur.

Babası 784'te öldükten sonra halifelik, ağabeyi olan Hadi'ye geçmiştir. Hadi ile Harun'un iyi geçinemedikleri bildirilir. Örneğin babalarının halifeliği sırasında iki kardeşin Dicle'yi dar bir köprüden geçmeleri gerekince Hadi'nin yaveri olan emir, Harun'un ilk olarak geçmesini önlemek için "Veliahtın senden önce geçmesini bekle" diye Harun'a sert bir emir vermiş; Harun "Başüstüne emir senin" diye yanıt vermiş ama Halife olduktan sonra bu yaveri idam ettirmiştir.

Hadi, kendi öldükten sonra halifeliğin kardeşi Harun'a değil de kendi genç oğluna geçmesi için istişarelere geçti. Bağdat'taki bütün Abbasi bürokratları, zamanının halifesine Hadi'ye dalkavukluk etmeleri nedeniyle, kabule hazır olduklarını bildirmişlerdir. Fakat Bermakiler Harun'un veliahtlıktan atılmasını kabul etmediler. Başvezir olan Yahya Bermaki Halife Hadi'ye bu kararın akla uygun olmadığını ve ortaya fitne çıkarabileceğini söyleyerek onu uyardı. Hadi bir müddet düşündükten sonra bu konuda kendisinin haklı olduğunu telkin eden bürokratlara uyarak küçük oğlunu vârisi olarak ilan etmiştir. Kendini uyaran Yahya Bermaki'yi de hapse attırmıştır. Bu haberi alan Harun, Abbasi devleti batı eyaletleri genel valiliği görevini bırakarak yarı emekli bir hayat yaşamaya başlamıştır.

Hadi ancak 784-786 döneminde halifelik yapmıştır. 786'da Musul civarında bir bağ köşkünde iken hastalanmış ve ölmüştür. Bu beklenmedik ölümün üzerine çeşitli söylentiler çıkmıştır.

Halifelik yaşamı

Harun Reşid'in Bağdat'ta bastırdığı altın sikkeler (M.S. 800/H.S. 184).

Halifeliğe geçişi

Önceki halife ve Harun Reşid'in ağabeyi olan Hâdî, halefi olarak oğlu Cafer'in veliahtlığını ilan etmiş ve bunu Harun Reşid'e kabul ettirip onun Abbasi devleti batı eyaletleri genel valiliğinden ayrılmasına neden olmuştu. Harun Reşid, ağabeyinin 786'da ölümünden sonra halifeliğe gelir gelmez, yeğeni Cafer'i kendisine biat etmeye zorlamış ve oğlu Memun'u veliaht şehzade olarak tayin etmiştir.

Tahta geçtiği gün, bir Fars kölesi olan cariyesi Meracil'den olma ilk oğlu Abdullah dünyaya gelmiştir. Halife Reşid bu doğumu iyi bir işaret olarak nitelendirerek Abdullah'a, El-Memun lakabını vermiş ve oğlu Memun'u veliaht şehzade olarak ilan etmiştir. Bunun sonucunda kardeşi Hadi'nin oğlu Cafer sanki siyaset sahnesinden çekilmiştir. Bir süre sonra hanımlarından Zübeyde Bint Cafer'den ikinci oğlu Muhammed El-Emin doğmuştur. Fakat Memun'un annesinin bir cariye iken, Emin'in annesinin (Zübeyde) Farslı asilzade kızı olması dolayısıyla ve bundan annesi ve yandaşlarının hoşnut olmaması sebebi ile fikrini değiştirerek 802'de henüz beş yaşını tamamlamamış olan El-Emin'i veliaht tayin etti. Daha sonra iki oğlu arasında şöyle bir paylaşım yaptı: Emin, veliahd olarak İmparatorluğun batısına (Irak ve Suriye) genel vali olarak hükmedecek, Memun ise tertipte ikinci sırada gelerek Abbasi ülkesinin doğusuna (Horasan)'a genel vali olacaktı.

Hükümdarlık idaresi

Harun Reşid'in Şarlman elçilerini kabulü. Ressam:Julius Köckert

Harun'a etkili diğer kişiler

Behlül Dânâ (Divane) adıyla bilinen büyük bir zat ise Halife Harun Reşid zamanında yaşamış, halifenin hep yanında olmuştur.

Zübeyde bint Cafer Harun Reşid'le 781 yılında evlendi. Zamanının politik alanda en güçlü kadını olarak ün yaptı. Zübeyde, halife Mansur'un torunu ve Harun Reşid'in kuzeni idi.

8. İmam Ali Er-Rıza Hicri 148 yılının Zilkade ayının 11. günü Medine'de İmam Musa al-Kazim'ın evinde doğmuştur. İmamlığı babasından devralmıştır.

Ehlullahtan Behlûl Dânâ, bir gün halife Harun Reşit ile karşılaşır. Kendisini tanıyan hükümdar, bu zata: "–Ey Behlûl! Nereden geliyorsun böyle?” diye sorar. O, hiç düşünmeden: "–Cehennemden geliyorum” cevabını verir. Harun Reşit, şaşırarak tekrar sorar: "–Ne işin vardı orada?" Behlûl Dânâ anlatır: "–Efendim; ateş lâzım olmuştu. Cehenneme gideyim de biraz isteyim dedim. Fakat oradaki memur bana "–Burada ateş yoktur” dedi. "–Nasıl olur, Cehennem ateş yeri değil mi?” diye sorunca: "–Evet; gerçekten burada ateş yoktur. Her gelen, ateşini Dünyadan getirir» cevabını verdi.” Dehşete kapılan Harun Reşit büyük bir üzüntüyle sordu: "–Behlûl! Ne yapayım ki, oraya ateş götürmeyeyim?” Behlûl Dânâ, hızla uzaklaşırken haykırdı: "–Adâlet! Adâlet! Adâlet!

Ailesi ve vârisleri

Harun Reşid iki defa evlilik yapmıştir. Eşlerinin isimleri :

• Zübeyde bint Cafer
• 'Umm-ul-Aziz'dir.

Hareminde yaklaşık 2.000 sayıda kadın cariye bulunduğu bildirilir.

Harun Reşid'in onbiri cariyelerden olan, on üç oğlu ve dört kızı bulunmaktaydıı. Tabari bunlardan şunların adını vermektedir:

1. Ebu Abbâs Abdallah: 813-833 döneminde Memun adı ile Abbasi Halifesi.
2. Ebû Abdallah Muhammed: Eşi "Zübeyde"'nin tek oğlu ve 809-813 döneminde Emin adı ile Abbasi Halifesi.
3. Kasım Muteman: Halife Memun tarafından vâris ve veliaht seçilmiştir.
4. Alî: 'Umm-ul-Aziz'in tek oğlu.
5. Sâlih
6. Ebu İshak Muhammed: 833-842 döneminde Mutasım adı ile Abbasi halifesi.
7. Ebu İsa Muhammed
8. Ebu Yakub Muhammed
9. Ebu Abbas Muhammed
10. Ebu Süleyman Muhammed
11. Ebu Ali Muhammed
12. Ebu Ahmed Muhammed
13. ?

Kronoloji

• 763: 17 Mart'ta Harun'un doğumu; babası Halife Mehdi ve annesi bir Yemenli cariye Hayzuran.
• 780: Harun Bizans İmparatorluğu'na yapılan bir askerî seferin komutanı.
• 782: Harun Bizans İmparatorluğu'na yapılan ve ta Boğaziçi kıyılarına erişen bir askerî seferin komutanı. Bizans ile Abbasiler arasında bir barış antlaşması imzalanması. Bunun şartları Abbasiler lehine. Harun bir şeref unvanı olan "Reşid" lakabını alması. Tunus, Mısır, Suriye, Ermenistan ve Azerbaycan eyaletlerine vali tayin edilmesi. Halifelik tahtı vârisi olarak ikinci sıra verilmesi ve görevlerden çekilmesi.
• 786: 14 Eylül'de Harun'un ağabeyi olan Halife Hadi'nin Musul'da gizemli bir şekilde ölmesi. Bu ölüme anneleri Hayzuran'ın neden olduğu söylentilerinin yayılması. Harun'un halifelik tahtına geçmesi. Yahya Bermaki'nin Başvezir olarak atanması. Annesi Hayruzan'ın devlet politikasında etkili olması.
• 789: Annesi Hayruzan'ın ölmesi. Harun'un daha fazla iktidar gücü eline geçirmesi.
• 791: Harun'un Bizans İmparatorluğu üzerine savaş açıp askerî sefer başlatması.
• 795: Şiilerin isyanlarını önlemek amacıyla, günün Şii imamı Musa el-Kazım'ın tutuklanması.
• 796: Harun'un halifelik ikematgahının ve devlet bürokrasisinin Bağdat'tan alıp, Rakka şehrine yerleştirmesi.
• 799: Harun'un Sindi bin Sahik adlı bir suikastçıya verdiği emirle, dört yıldır tutuklu bulunan Şiilerin 7. İmamı olan Musa el-Kazım'ı tutuklu bulunduğu hapishanede zehirletip öldürtmesi.
• 800: Harun'un "İbrahim bin Aglebi"yi Tunus'a vali olarak ataması. Merkezî devlete büyük kazançlar sağlaması karşılığı onu Tunus'ta yarı-özerk hükümdar olarak kabul etmesi.
• 802: Harun Şarlman'a bir diplomatik hediye olarak iki tane beyaz fil (albino) göndermesi.
• 803: Harun'un Arap orduları Bizans İmparatoru I. Nikeforos'u "Krasos Savaşı"nda yenilgiye uğratması.
• 805: Harun'un Arap donanması ile ordusunun Kıbrıs'a çıkıp adayı işgal etmeleri.
• 809: Kıbrıs'ta isyan eden "Abdurrahman ad-Dakil"e karşı donanma ve ordu ile 5 sefer tertip edilmesi. Mescid-i Nebevi'de namaz kılmakta iken suikastçı "Ali an-Zabun" tarafından hücuma uğrayıp gözlerinden yara alması. 30 Kasım'da, bu suikasttan bir gün sonra, yaraları dolayısıyla ölmesi.

Değerlendirme

Popüler kültür ve Harun Reşid

Bilgisayar oyunları

• Quest for Glory II adlı bilgisayar oyununda Hero adlı oyun kahramanını evlat olarak kabul eden sultanın adı Hārūn ar-Rasīd'dir. Harun cok kere Shaeipir sokaklarında "Şair Ömer" adı ile hitabet/kehanet yapar olarak görülmektedir.
• Civilization V adlı strateji oyununda Arap halkının lideridir.

Ayrıca bakınız

• Abbasi Halifeleri soyağacı ve listeleri

Dış bağlantılar

• Hitti, Philip H. (çev. Salih Tuğ), (1968) Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (IV Cilt), İstanbul:Boğaziçi Yayınları.
• Üçok, Bahriye (1979) İslam Tarihi Emeviler- Abbasiler, Devlet Kitapları, Ankara: Milli Eğitim Basımevi (1.Basım:1968)
• Muir, William (1924), ''The Caliphate, Its Rise, Decline and Fall [2] 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Chapter LXIV :al-Hadi and Harun ar-Rachid (İngilizce) (Erişim tarihi: 30.8.2009)
• al-Masudi (Ing. cev. Paul Lunde ve Caroline Stone) (1989), The Meadows of Gold, The Abbasids, Londra:Kegan Paul 1989 (İngilizce)
• Muhammad ibn Jarir al-Tabari (Ing. cev. C.E. Bosworth) (1989) "The History of al-Tabari" volume XXX "The 'Abbasid Caliphate in Equilibrium" Albany:SUNY. (İngilizce)
• ar-Rachid Fransızca Wikipedia Haroun ar-Rachid maddesi (Fransızca) (Erişim tarihi: 30.8.2009)
• al-Rashid 13 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İngilizce Wikipedia Harun al-Rashid maddesi (İngilizce) (Erişim tarihi: 30.8.2009)