Gallo-Romen dilleri

Romen Dillerinin bir dalı

Romen dillerinin Gallo-Romen kolu en dar anlamda Oïl dillerini ve Arpitancayı kapsar.[1][2][3] Fakat diğer tanımlar daha geniştir; Oksitan-Romen, Gallo-İtalik[4] ve Reto-Romen dillerini[5] de çeşitli şekillerde kapsar.

Gallo-Romen
Coğrafi dağılım
SınıflandırmaHint-Avrupa
Alt bölümler
Ana dili Gallo-Romen dili olanların haritası

Eski Gallo-Romence, MS 842'de Strazburg Yeminlerinin yazıldığı iki dilden biriydi.[6][7][8]

Sınıflandırma

değiştir

Gallo-Romen grubu şunları içerir:

Genellikle Gallo-Romen'e dahil edilen dil grupları şunlardır:

Bazı dilbilimcilerin (Pierre Bec, Andreas Schorta, Heinrich Schmid, Geoffrey Hull) görüşlerine göre Reto-Romen ve Gallo-İtalik, "Reto-Cisalpin" veya "Padanya" denilen tek bir dilsel terimde birleşirler. Bu grup, İtalyan özelliklerinin yüzeysel ve ikincil olduğu kabul edilen Venedikçe ve İstriotçayı da içerir.[13]

Geleneksel coğrafi genişleme

değiştir

Gallo-Romen dillerinin ne kadar uzağa yayıldığı hangi dillerin gruba dahil edildiğine göre önemli derecede değişir. En dar tanımda dahil edilenler (Oïl dilleri ve Arpitanca) tarihi olarak Fransa'nın kuzey yarısında, Flandre'nin bölümlerinde, Alsas'ta, Loren'in bölümlerinde, Belçika'nın Valon bölgesinde, Manş Adaları'nda, İsviçre'nin bölümlerinde ve Kuzey İtalya'da konuşulmuştur.

Bugün tek bir Gallo-Romen dili (Fransızca) bu coğrafi bölgenin çoğunu - Fransa'nın Romen olmayan bölgeleri de dahil - domine etmekte ve denizaşırı olarak da yayılmış durumda.

En geniş tanımında bu bölge Güney Fransa'yı, Doğu İspanya'daki Katalonya, Valensiya ve Balear Adaları'nı, Andorra ve Kuzey İtalya'nın daha büyük bir kısmını kapsar.

Genel özellikleri

değiştir

Gallo-Romen dilleri, Romen dilleri arasında genellikle en yenilikçi ve en az korumacı olarak görülürler. Kuzey Fransa - Modern Fransızcaya dönüşen Oïl dilinin Orta Çağ'daki bölgesi - merkeziydi. Gallo-Romen'in karakteristik özellikleri çoğunlukla erkenden gelişti, zamanla nehir ve kara yollarından yayılarak en aşırı belirtileriyle Oïl dilinde göründü. Halen daha yazı ve kültürün taşıyıcısı olan Klasik Latinceyi anlamakta neredeyse tamamen yetersiz kalan Romen dili konuşanlarının belli bir bölgede yerel yazı geliştirmeye mecbur kalması, Kuzey Fransa'da en eski yerel Romen yazısını ortaya çıkardı.

Gallo-Romen dilleri genellikle /-a/ dışındaki tüm vurgusuz son ünlülerin kaybıyla özdeştirilirler (en önemlileri, son /-o/ ve /-e/'nin kaybıdır). Fakat, son ünlünün kaybı imkansız bir son kümenin (ör. /tr/) oluşmasına yol açtığında kayıp ünlünün yerine yeni bir ünlü türer, genellikle de bu /e/ olur. Çoğunlukla aynı değişiklikler bir ünsüzle kapanmış son hecelerde de olmuştur. Fakat Arpitanca, hece sonu kümesinden sonraki orijinal son ünlüyü genellikle korumuştur, ör. quattuor > quatro (Fransızca quatre).

Ayrıca İlkel Eski Fransızcada, Klasik Latincenin üçüncü tekil /t/'si çoğunlukla korunurken son hecedeki /e/'nin kaybı erkenden yaşanmıştı. venit "o gelir" > /ˈvɛːnet/ (Romen ünlü değişiklikleri) > /ˈvjɛnet/ (ikili ünlüleşme) > /ˈvjɛned/ (yumuşama) > /ˈvjɛnd/ (Gallo-Romen son ünlü kaybı) > /ˈvjɛnt/ (son ötümsüzleşme). Başka yerlerde son ünlü kaybı daha sonradan yaşanmıştı veya da korunmamış /t/ daha önceden kaybolmuştu (İtalyanca etkisinden olabilir).

Güney Oksitan-Romen dışındaki Gallo-Romen dilleri oldukça yenilikçidir, daha korumacı olan diğer dillerle kıyaslandığında Fransızca ve bazı Gallo-İtalik diller en aşırı sesbilimsel değişiklikler için birbirleriyle yarışır. Örneğin; hepsi /sɛ̃/ diye okunan Fransızca sain, saint, sein, ceint, seing "sağlıklı, kutsal, göğüs, o süsler, imza" (Latince sānum, sanctum, sinum, cingit, signum).

Fakat diğer yönlerden Gallo-Romen dilleri korumacıdır. Dillerin çoğunun eski aşamaları; yalın (nominatif) ve çekim (oblik) durumundan oluşan iki durumlu sistemi, tamamen işaretli isimleri, sıfat ve belirleyicileri korumalarıyla ünlüdür. Bu özellikler neredeyse doğrudan Latincenin yalın ve belirtme durumundan ve korunan bir dizi farklı çekimli sınıf ve düzensiz biçimden miras alınmıştır.

Normal düzene karşın, Oïl merkezine yakın olan diller durum sistemini en iyi şekilde korurken uzak diller (zamirler dışında durum sistemini önceden kaybetmiş dillere yakın olanlar) erkenden kaybetmişti. Örneğin, durum sistemi Eski Oksitancada 13. yüzyıla kadar korunurken Eski Katalancada çoktan kaybolmuştu, iki dil arasında çok fazla fark olmamasına rağmen.

Oksitan grubu; birçok dilek/isteme kipinin ve geçmiş zaman fiillerinin sonlarına yenilikçi bir /g/ getirmesi ve sıradışı bir [ð] (Latince ünlülerarası -d-) sesinin gelişimi ile bilinir ki bu ses bazı çeşitliliklerde ünlülerarası öndamaksallaşmış -c- ve -ty- 'den gelen [dz] ile kaynaşmıştır.

Aşağıdaki tablolar Fransızcanın geçirmiş olduğu geniş sesbilimsel değişklikleri gösteren iki örneği göstermektedir (yeniden oluşturulmuş Batı Romence biçimlerinden bile daha korumacı olan İtalyanca saputo ve vita ile kıyaslayın).

Fransızcada kapsamlı daralma: sapv̄tvm > su /sy/ "bilinen, bil- perfekti"
Dil Değişim Biçim Telaffuz
Klasik Latince - sapv̄tvm /saˈpuːtũː/
Halk Latincesi[14] Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı sapv̄tvm /saˈputũ/
Batı Romence[15][16] Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama sabudo /saˈbudo/
Gallo-Romence[7][17][18] son ünlülerin kaybı sabud /saˈbud/
ikinci yumuşama savuḍ /saˈvuð/
son ötümsüzleşme savuṭ /saˈvuθ/
yuvarlak ünlü yakınındaki /v/'nin kaybı seüṭ /səˈuθ/
Eski Fransızca /u/'nun önleşmesi seüṭ /səˈyθ/
dişsil sürtünmelilerin kaybı seü /səˈy/
Fransızca ünlü boşluğunun çöküşü su /sy/
Fransızcada kapsamlı daralma: vītam > vie /vi/ "hayat"
Dil Değişim Biçim Telaffuz
Klasik Latince - vītam /ˈwiːtãː/
Halk Latincesi Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı vītam /ˈβitã/
Batı Romence Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama vida /ˈvida/
Eski Fransızca ikinci yumuşama, son /a/'nın /ə/'ya yumuşaması viḍe /ˈviðə/
dişsil sürtünmelilerin kaybı vie /ˈviə/
Fransızca son /ə/ sesinin kaybı vie /vi/

Aşağıdakiler Gallo-Romen dillerinin öne çıkan özellikleridir:

  • /a/ dışındaki tüm son ünlülerin erkenden kaybı belirleyici bir özelliktir.
  • Oïl dilinde ve birçok Gallo-İtalik dilinde son ünlülerin daralması, dişil /a/ ve türemiş /e/ seslerinin daha sonradan düşecek olan /ə/ sesine dönüşümü.
  • Bir başka belirleyici özellik olan kelime içindeki vurgusuz ünlülerin erkenden daralması. Bu ve son ünlü daralması, kelimeleri ve sözdizimi büyük oranda ortak olan Kuzey ve Merkez İtalyan lehçeleri arasındaki fonemik farkların en aşırı olanlarıdır.
  • Son ünlülerin kaybı vurgulu açık hecelerle birlikte gelen uzun ünlüleri sesbirimleştirdi. Sesbirimsel uzun ünlüler birçok Kuzey İtalyan lehçesinde doğrudan korunmakta. Diğer yerlerde sesbirimsel uzunluk kayboldu, uzun ünlülerin çoğu ikili ünlü haline gelerek orijinal ayrımın korunmasını sağladı. Yedi uzun ünlüden en az beşini ikili ünlüleştirerek - sadece yüksek ünlüler korunmuştu- Oïl dilleri kolu yenilikte başı çekmekteydi.
  • Katalanca hariç bütün kollarda ön yuvarlak ünlü bulunmakta. /u/ genellikle /y/'ye önleşirken (/o/'nun /u/'ya dönüşümüyle birlikte) uzun /oː/ veya /ɔː/ da çoğunlukla ön-orta yuvarlak ünlülere /ø ~ œ/ dönüşür.
  • Aşırı (tekrarlanan) yumuşama birçok dilde görülür, özellikle de Oïl ve Gallo-İtalik dillerde. Fransızca örnekler: ˈvītam > vie /vi/ "yaşam"; *saˈpūtum > su /sy/ "bilinen, bil- perfekti"; benzer şekilde *vidūtum > vu /vy/ "görülen, gör- perfekti"; *potūtum > pu /py/ "-ebilmek perfekti"; *habūtum > eu /y/ "sahip ol- perfekti". Lombarca örnekler: *"căsa" > "cà" /ka/ "ev".
  • Normanca ve Pikardca hariç birçok Oïl dilinde, İsviçre Reto-Romen dillerinde ve Oksitancanın çoğu kuzey lehçesinde /a/'dan önce /k/ ve /g/ seslerinin ikinci kez öndamaksallaşması söz konusudur. Bu olay ilk Romen öndamaksallaşmasından farklı sonuçlar doğurur: centum "yüz" > cent /sɑ̃/, cantum "şarkı" > chant /ʃɑ̃/.
  • Diğer tüm Romen dilleri kişi zamirlerini düşürürken Oksitan-Romen dışındaki çoğu Gallo-Romen dilinde kişi zamiri zorunluluğu vardır. Bu geç gelişme ilerleyen fonetik erozyondan kaynaklanır: Orta Fransızcadaki ikinci son ünsüz kaybının sözlü kelime biçimlerinin çakışmasına (ör. aime/aimes/aiment; viens/vient) sebep olmasına kadar Eski Fransızca hala kişi zamiri kullanılmayan bir dildi.

Gallo-İtalik dillerin diğer İtalyan dilleriyle bazı ortak özellikleri vardır:

  • Son /s/'nin kaybıyla öncesindeki ünlünün yükselmesi (daha doğrusu, /s/'nin daha yüksek bir tekli ünlüye dönüşen /j/ sesine dönüşümü "yer yitimi"): /-as/ > /-e/, /-es/ > /-i/, bu yüzden Standard İtalyancada çoğul cani < canes, dilek kipi tu canti < tū cantēs, haber kipi tu cante < tū cantās (şimdi tu canti, dilek kipinden alıntı); amiche "(dişi) arkadaşlar" < amīcās. amiche /aˈmike/'deki öndamaksallaşma eksikliğiyle kıyaslandığında erkek amici /aˈmitʃi/'deki öndamaksallaşma, dişil -e'nin MS 1. yüzyılda /ɛː/ olan -ae'den gelemeyecğini gösteriyor ki eğer öyle olsaydı kesinlikle öndamaksallaşmayı tetiklerdi.
  • Erkek çoğullarda belirtmedeki -os yerine yalındaki -i'nin kullanımı

Leksikal kıyaslama

değiştir
Kelime
Eski Fransızca Oïl dilleri Arpitanca Oksitan-Romen dilleri Gallo-İtalik dilleri Reto-Romen dilleri
Fransızca Tourangeau Galloca Normanca Pikardca Valonca Oksitanca Katalanca Piyemontece Ligurca Lombardca Emilya-Romanyolca Romanşça Ladince Furlanca
'1' yn / ynə

un / une

ɶ̃ / yn

un / une

ɶ̃ / œ̃n

eun / eune

ɶ̃ / yn

un / une

ɶ̃ / øn

eun / eune

ɛ̃ / ɛ̃n

un / unne

õ / õk

on / onk

jɔ̃ / jɔna

yon / yona

y~yn / yno

un / una

un / una

un / una

yn / yna

un / una

yn / yna

un / una

vyn / vyna

vün / vüna

on / ona

on / ona

yn / yna

ün / üna

un / una

un / una

un / une

un / une

'2' døs

deux

deux

dœʲ

deus

du

doux

deus

deus

deus

du / due

dôx ~ dôex

dus~du / duos

dos / duas

dos / duas

dos / duas

dui / due

doi / doe

dui / due

doi / doe

dy / dɔ

dü / do

du / dau

du / dau

dus / duas

dus / duas

dui / dys

dui / düs

dɔi / dos

doi /dos

'3' trois

trois

tʀwa

trois

treʲ

trais

trɛ

trais

tʁɛ

treis

tʁwɛ

troés

tʀwe

troes

tʀe

três

tres~tre

tres

tres

très

tre

tre

trei

trei

tri

tri

tri

tri

trais~trai

trais

trai

trai

tre

tre

'4' kwatrə

quatre

katʀ

quatre

kat

quat'e

katʀ

quatre

kɑt

quate

kɑt

quate

kɑt

cate

katʀə

quatro

kwatre~katre

quatre

kwatrə

quatre

kwatr

quatr

kwatru

quatru

kwater

quater

kwater

quater

kwatər

quater

kater

cater

kwater

quater

'5' sink

cinc

sɛ̃k

cinq

sɛ̃ŋ

cing

sɛ̃k

cinq

ʃɛ̃k

chinq

ʃɛ̃k

chinc

sẽk

cink

sɛ̃

cinq

sink~ʃink

cinc

sink

cinc

sink

sinch

sink

sinch

sink

sinch

sink

sinch

tʃink

tschinc

tʃink

cinch

tʃink

çinch

'6' sis

six

sis

six

si

six

si

six

si

six

sis

sis

ʃiʃ

shijh

si

sièx

sieis~ʃieis~siei~ʃiei

sieis

sis

sis

ses

ses

seis

seis

ses

ses

sis

sis

ses

ses

sis

sis

sis

sis

'7' sɛpt

sept

sɛt

sept

sjat

siept

sɛt

sept

sɛt

sept

sɛt

sɛt

sɛt

sèt

se

sèpt

sɛt~se

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

sɛt

set

'8' ɥit~øt

huit~heut

ɥit

huit

œt

heut

øt

heut

ɥit

huit

ɥit

uit

yt

ût

ɥit

huite

ueit~uetʃ~vøt

ueit~uech~veut

buit~vuit~uit

vuit~huit

øt

heut

øt

heut

vut

vut

ɔt

ôt

ɔt

ot

ɔt

ot

vɔt

vot

'9' nøf

neuf

nœf

neuf

neu'

nuf

nouf

nøf

neuf

nøf

neuf

nu

nou

nu

nôf

nɔu

nou

nɔu

nou

nøf

neuf

nøf

neuf

nœf

nœf

nof

nôf

nɔuf

nouf

nyf

nüf

nuf

nuf

'10' dis

dix

dis

dix

di

dix

di

dix

di

dix

dis

dis

diʒ

dijh

di

dièx

des~de

des

deu

deu

des

des

deʒ

desc

des

des

diz

diz

deʒ

desch

diʒ

disc

dis

dis

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Charles Camproux, Les langues romanes, PUF 1974. p. 77–78.
  2. ^ Pierre Bec, La langue occitane, éditions PUF, Paris, 1963. p. 49–50.
  3. ^ Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (5 Eylül 2016). The Oxford Guide to the Romance Languages (İngilizce). Oxford University Press. ss. 292 & 319. ISBN 9780191063251. 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022. 
  4. ^ Tamburelli, M., & Brasca, L. (2018). Revisiting the classification of Gallo-Italic: a dialectometric approach. Digital Scholarship in the Humanities, 33, 442-455. https://doi.org/10.1093/llc/fqx041
  5. ^ G.B. Pellegrini, "Il cisalpino ed il retoromanzo, 1993". See also "The Dialects of Italy", edited by Maiden & Parry, 1997
  6. ^ «Moyen Âge: l'affirmation des langues vulgaires» 10 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in the Encyclopædia universalis.
  7. ^ a b Bernard Cerquiglini, La naissance du français, Paris, Presses universitaires de France, 1991, Que-sais-je ? ; éd. mise à jour, 2007.
  8. ^ Strazburg Tarih Müzesi'nde Claude Hagège'in Konferansı, p. 5, (online oku) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (2011). The Cambridge History of the Romance Languages (İngilizce). Cambridge University Press. s. 167. ISBN 9780521800723. 
  10. ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (24 Ekim 2013). The Cambridge History of the Romance Languages: Volume 2, Contexts (İngilizce). Cambridge University Press. s. 173. ISBN 9781316025550. 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022. 
  11. ^ "Venetian". 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ "Glottolog 4.4 - Venetian". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Bu teorinin en gelişmiş açıklamaları Geoffrey Hull'un araştırmalarında bulunur, "La lingua padanese: Corollario dell’unità dei dialetti reto-cisalpini". Etnie: Scienze politica e cultura dei popoli minoritari, 13 (1987), pp. 50-53; 14 (1988), pp. 66-70, and The Linguistic Unity of Northern Italy and Rhaetia: Historical Grammar of the Padanian Language, 2 vols. Sydney: Beta Crucis, 2017..
  14. ^ (Herman 2000: 7)
  15. ^ Harris, Martin (1997). "The Romance Languages". In Harris, Martin; Vincent, Nigel (eds.). The Romance Languages. Taylor & Francis. pp. 1–25.
  16. ^ "Dialetti d'Italia - ALI Atlante Linguistico Italiano". 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2019. 
  17. ^ Universalis, Encyclopædia. "MOYEN ÂGE - L'affirmation des langues vulgaires". Encyclopædia Universalis (Fransızca). 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2022. 
  18. ^ Conference of Claude Hagège at the historical museum of Strasbourg, (read online) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. ^ Indo-european numerals (Eugene Chan) 12 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived Şubat 12, 2012 at the Wayback Machine

Dış bağlantılar

değiştir
  • Buckley, Eugene (2009). "Phonetics and phonology in Gallo-Romance palatalisation". In: Transactions of the Philological Society, 107, pp. 31–65.
  • Jensen, Frede. Old French and Comparative Gallo-Romance Syntax. Berlin, New York: Max Niemeyer Verlag, 2012 [1990]. https://doi.org/10.1515/9783110938166
  • Klingebiel, Kathryn. "A Century of Research in Franco-Provençal and Poitevin: Eastern Vs. Western Gallo-Romance". In: Historiographia Linguistica, Volume 12, Issue 3, Jan 1985, pp. 389–407. ISSN 0302-5160. DOI: https://doi.org/10.1075/hl.12.3.05kli
  • Oliviéri, Michèle, and Patrick Sauzet. "Southern Gallo-Romance (Occitan)". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0019.
  • Smith, John Charles. "French and northern Gallo-Romance". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0018.