Ermeni Kıpçakçası
Ermeni Kıpçakçası ya da Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi (Kendilerince χıpçak tili, բիզիմ տիլ bizim til, թաթարչա tatarça; Ermenice Հայ-ղփչաղերեն, Հայ-ղփչաղական լեզու, Հայատառ ղփչաղ), Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir. Hristiyanlığın Gregoryen mezhebine mensup Ermenilerin ve Gregoryen Kıpçakların[1] Orta Türkçe dönemine ait[2] 16-17. yüzyıllarda batı Ukrayna'da Ermeni alfabesini kullanarak Kıpçak Türk dilinde meydana getirdikleri vakayinameler (kronikler), dini ve hukuki belgelerle bilinir.[3][4][5][6]
| Ermeni Kıpçakçası | |
|---|---|
| Xıpçaχ tili, bizim til, Tatarça | |
| Bölge | Kırım |
| Dönem | 15-16.yüzyıl |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
Ermeni Kıpçakçası Türk dili tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu edebî dilin 1559-1664 yıllarından kalma eserleri daha eski 12. yüzyılın Codex Cumanicus dilinin devamı niteliğindedir.[7] Ses bilgisi ve gramer özellikleri bakımından Karaimce, Kumanca, Urumca ve Kırım Tatarcasıyla büyük bir benzerlik göstermektedir.[8]
Dönemleri
değiştirErmeni Kıpçakçası Nadejda Chirli'ye göre üç dönemde ele alınabilir:[8]
- 1. Konuşma dili olarak benimsenmesi ve dilin yazı öncesi dönemi (XIII. yy sonu – XV. yy)
- 2. Yazı dili olarak ortaya çıkışı ve yazı dilinin parlak dönemi (XVI. yy – XVII. yy ilk yarısı)
- 3. Düşüşü ve kaybolma dönemi (XVII. yy ikinci yarısı)
Yayılımı
değiştir16-17. yüzyıllarda başta Lvov ve Kamyanets-Podilski olmak üzere Ukrayna’da, Polonya’da, Romanya, Moldova, Kırım ve Türkiye’de bir buçuk yüzyıl boyunca rağbet gören Ermeni Kıpçakçası metinler 1521-1669 yıllarında Ermeni alfabesiyle, fakat Kıpçak dilinde düzenlenmiş ve günümüze kadar ulaşmış olan 112 yazılı eser yaklaşık 25-30 bin sayfaya ulaşmaktadır.[9]
Alıntılar
değiştirErmeni Kıpçakçasının söz varlığında Arapça, Farsça, Ermenice ve Slavca (Lehçe, Ukraynaca ve Rusça) kökenli alıntılar da bulunmaktadır.[10]
Eserler
değiştirErmeni Kıpçakçası ile kaleme alınmış eserlerden günümüze kadar gelebilenleri: Kiev’de (28 adet mahkeme defteri), Lvov’da (1 sözlük ve 26 farklı belge), Erivan’da (9 elyazması), Sankt-Peterburg’da (1 sözlük, velilerin yaşamlarını anlatan 1 kitap, 1 Zebur), Viyana’da (3 sözlük, 13 elyazması), Venedik’te (10 el yazması), Kraków, Varşova ve Vrotslav’da (11 elyazması), Paris’te (4 elyazması), Gerl’de (1 Zebur), Leiden’de (1 dua kitabı).[11]
Örnek
değiştir| Kıpçakça | Türkçe |
| Başlanıyırlar töräläri ėrmėnilärniŋ ėrmėni tilindän… Tilindän ėrmėniniŋ latingä çıχargandır, latindän polskiygä, a polskiydän bizim tilgä… Nė türlü ki bu bitiktä yazılıptır ėki türlü til bilä – nėmiççä da tatarčä | Başlangıçta Ermeni töreleri Ermeni dilinde düzenlenmiştir…Ermeni dilinden Latinceye çevrilmiş, Latinceden Lehçeye, Lehçeden de bizim dile... Bu kitapta yazıldığı gibi Lehçe ve Tatarca olmak üzere iki farklı dilde yazılmıştır.[4] |
- Atamız bizim ki köktesėn,
- Ari bolsun atıŋ sėniŋ,
- Kėlsin χanlıχıŋ sėniŋ,
- Bolsun ėrkiŋ sėniŋ nėčik kökte alay yėrde,
- Ötmekimizni bizim kündelik bėr bizge bugün,
- Boşat bizge borçumuznu bizim,
- Nėçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularımızga,
- Bermegin bizni sınamaχlıχka,
- Yoχsa χutχar bizni yamandan,
- Zere sėniŋdir χanlıχ da χuvat,
- Da saŋa haybat mėŋilik.
- Amėn.
Oniki Hayvanlı Türk Takvimi
değiştir
Ermeni Kıpçakçasıyla 12 Hayvanlı Takvimin ay adları:[9]
| No | Kıpçakça | Türkçe |
| 1 | siçχn ili | sıçan yılı |
| 2 | ut ili | sığır yılı |
| 3 | p‘ars | pars |
| 4 | t‘uşχan | tavşan |
| 5 | lu | ejderha |
| 6 | ilan ~ yїlan | yılan |
| 7 | at‘ | at |
| 8 | γu | koyun |
| 9 | piç | maymun |
| 10 | t‘aχuγu | tavuk |
| 11 | it‘ | it (köpek) |
| 12 | t‘anguz ~ toηuz | domuz |
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Gökdağ, Bilgehan Atsız ve Yaşar Şimşek (2014). “Gregoryan Kıpçak Türkçesi mi Ermeni Kıpçakçası mı?” 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Yeni Türkiye (2014): 60.
- ^ Özyetkin, Ayşe Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı” 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (Konferans) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing/CHINA (23 January 2006)
- ^ Kasapoğlu Çengel, Hülya (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi 21 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dil Araştırmaları, sayı: 10, Bahar 2012, sayfa: 17-81
- ^ a b Aynakulova, Gülnisa (2009). Ermeni Kıpçaklar mı, Gregoryern Kıpçaklar mı? 1 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Millî Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi. C. 11. S. 84. Kış/2009
- ^ Kasapoğlu Çengel, Hülya (2007). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesiyle yazılmış Töre Bitigi ve bu eserdeki töre, yargı, bitik terimleri üzerine 27 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gazi Türkiyat 2007/1:77 -96
- ^ Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi[ölü/kırık bağlantı]. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2006), 3/4:130-141
- ^ Chirli, Nadejda (2007). Ermeni Kıpçakçasında edat gibi kullanılan kelimeler 26 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Karadeniz Araştırmaları, sayı: 12, Kış 2007, 15-24
- ^ a b Karakaya, Merve (2010). Tarihî Kıpçak Metinlerinde Dini Terminoloji 6 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, danışman: Hülya Kasapoğlu Çengel, Ankara 2010
- ^ a b Aynakulova, Gülnisa (2007). Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki hayvanlı Türk takvimi üzerine 7 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Millî Folklor, 2007, Yıl 19, Sayı 74, sayfa:21-28
- ^ Chirli, Nadejda (2005). Ermeni Kıpçakçasının söz varlığındaki Slavca kelimeler üzerine 31 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Enstitü dergisi / e-dergi ISSN: 1304-8899, yıl: 2005 / cilt: 14 sayı: 1
- ^ Öztürk, Abdulkadir (2011). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinin Yayılma Alanları 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Bahar 2011 / Sayı 8
- ^ "Александр ГАРКАВЕЦ. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский.- Алма-Ата: Издательство «Наука» АН КазССР, 1987.- 223 стр". 21 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2013.