Vikipedi

Budapeşte

Macaristan'ın başkenti
(Budapest, Hungary sayfasından yönlendirildi)

Budapeşte, Macaristan'ın başkenti ve en kalabalık şehridir. Şehir sınırları içindeki nüfusa göre Avrupa Birliği'nin dokuzuncu en büyük şehri ve Tuna nehri üzerindeki ikinci en büyük şehirdir;[1][2][3] şehrin yaklaşık 525 kilometrekarelik (203 mil kare) bir alanda tahmini nüfusu 1.752.286'dır.[4] Hem şehir hem de ilçe olan Budapeşte, 7.626 kilometrekarelik (2.944 mil kare) bir alana ve 3.303.786 nüfusa sahip Budapeşte metropolitan alanının merkezini oluşturur. Şehrin nüfusu, toplam Macaristan nüfusunun %33'ünü oluşturmaktadır.

Budapeşte
Budapest
Başkent
Budapeşte bayrağı
Bayrak
Budapeşte arması
Arma
Takma adlar:
"Tuna'nın İncisi",
"Tuna'nın Kraliçesi", "Avrupa'nın Kalbi",
"Özgürlüğün Başkenti", "Doğu'nun Paris'i"
Budapeşte şehrinin sınırları
Budapeşte şehrinin sınırları
Macaristan üzerinde Budapeşte
Budapeşte
Budapeşte
Budapeşte'nin Macaristan'daki konumu
ÜlkeMacaristan Macaristan
BaşkentBudapeşte
Alt idari birimler
Liste
İdare
 • Belediye başkanıGergely Karácsony
Yüzölçümü
 • Başkent525.2 km²
Nüfus
 (2016)
 • Başkent1.752,704
 • Yoğunluk3232/km²
 • Metropol
3,303,786
Zaman dilimiUTC+01.00 (OAS)
 • Yaz (YSU)UTC+02.00 (OAYS)
Resmî site
budapest.hu
Macaristan Devlet Opera Evi
Konum Macaristan
KriterKültürel: i, ii, iv
Referans400
Tescil1987 (11. oturum)
Uzatma2002
BölgeAvrupa ve Kuzey Amerika

Budapeşte'nin tarihi, antik bir Kelt yerleşiminin Aşağı Pannonia'nın başkenti olan Roma kenti Aquincum'a dönüşmesiyle başlamıştır.[5][6] Macarlar bölgeye 9. yüzyılın sonlarında gelmiş,[7] ancak bölge 1241-42 yıllarında Moğollar tarafından yağmalanmıştır. Yeniden kurulan Budin, 15. yüzyılda Rönesans hümanist kültürünün merkezlerinden biri haline gelmiştir.[8] 1526 yılındaki Mohaç Savaşı'ndan itibaren yaklaşık 150 yıl süren Osmanlı yönetimi izlemiştir. 1686'da Budin, Osmanlı egemenliğinden kurtulup bağımsızlığını kazandıktan sonra, bölge yeni bir refah çağına girmiş, Kasım 1873'te Buda, Óbuda ve Peşte'nin birleşmesinden sonra Pest-Buda küresel bir şehir haline gelmiş ve yeni başkente 'Budapeşte' adı verilmiştir. Budapeşte aynı zamanda I. Dünya Savaşı'nın ardından 1918'de dağılan büyük bir güç olan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun ortak başkenti oldu. 1848 Macar Devrimi ve 1945 Budapeşte Savaşı'nın yanı sıra 1956 Macaristan Ayaklanması'nın da odak noktası olan şehirdir.

Budapeşte; ticaret, finans, medya, sanat, moda, araştırma, teknoloji, eğitim ve eğlence alanlarında güçlü yönlere sahip küresel bir şehirdir.[9] Macaristan'ın finans merkezi olan Budapeşte aynı zamanda Avrupa İnovasyon ve Teknoloji Enstitüsü'nün,[10] Avrupa Polis Koleji'nin ve Çin Yatırım Teşvik Ajansı'nın ilk yurtdışı ofisinin merkezidir.[11] Budapeşte'de Eötvös Loránd Üniversitesi, Corvinus Üniversitesi, Semmelweis Üniversitesi, Budapeşte Veterinerlik Üniversitesi ve Budapeşte Teknoloji ve Ekonomi Üniversitesi dahil olmak üzere 40'tan fazla kolej ve üniversite bulunmaktadır. 1896 yılında açılan şehrin metro sistemi Budapeşte Metrosu, 1,27 milyon, Budapeşte Tramvay Ağı ise günde 1,08 milyon yolcuya hizmet vermektedir.[12]

Budapeşte'nin Tuna Nehri boyunca uzanan merkezi bölgesi UNESCO Dünya Mirası Alanı olarak sınıflandırılmıştır ve Macaristan Parlamentosu ve Budin Kalesi de dahil olmak üzere birçok önemli klasik mimari esere sahiptir.[13] Şehirde ayrıca yaklaşık 80 jeotermal kaynak,[14] en büyük termal su mağara sistemi, dünyanın ikinci büyük sinagogu ve üçüncü büyük Parlamento binası bulunmaktadır.[15] Budapeşte yılda yaklaşık 12 milyon uluslararası turisti çekerek Avrupa'da oldukça popüler bir destinasyon haline gelmektedir.[16]

Tarihçe

değiştir

Osmanlı dönemi

değiştir
 
Izabela Jagiellonka ve Yanoş Sigismund Budin'de Kanuni Sultan Süleyman'ın huzurunda (1541) - (Hünernâme)

Kanuni Sultan Süleyman tarafından ilk olarak 1526'da fethedilen Budin ve Peşte, bir buçuk asırlık bir Türk hakimiyetinden sonra 1686'da elden çıkmıştır. Türk idaresi sırasında, Karadeniz üzerinden Tuna yoluyla İstanbul'dan nispeten kolay ulaşılan bir beylerbeyilik merkezi olduğundan kolayca Türkleşmişti. Ticaret yollarının birleştiği bir yerde bulunan Budin ve Peşte, bir taraftan zengin bir ticaret şehri görünümü alırken, burada kurulan çeşitli vakıflar bu Orta Avrupa şehrine bir Osmanlı yerleşim merkezi manzarası vermişti. 1662 yılında burayı ziyaret eden Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Budin ve Peşte’nin etraflı bir tasviri bulunmaktadır.

Evliya Çelebi, Buda’da 25 cami, 47 mescit, 12 medrese, 16 mektep, 2 hamam, 8 kaplıca, 9 han, 1 saat kulesi ve 1 bedesten bulunduğunu bildirmektedir. Bunların çoğu bugün ayakta değildir. Sokullu Mustafa Paşa'nın yaptırdığı Mustafa Paşa Camii ve Türbesinin, Mîmar Sinan’ın eseri olduğu bilinmektedir.

19. yüzyıl

değiştir

19. yüzyılda Macaristan'ın bağımsızlık mücadelesi ve modernleşmesi dönemin karakterini oluşturmuştur. 1848'de Habsburglara karşı başkentte ayaklanma başlamış ve bir yıl sonra bastırılmıştır. Budapeşte 1867 Avusturya-Macaristan Antlaşması ile doğan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun iki başkentinden birisi oldu. Bu uzlaşma Budapeşte'nin I. Dünya Savaşı'na kadar sürecek olan ikinci büyük kalkınma dönemini başlattı. Budin ve Peşte'yi birbirine bağlayan ilk kalıcı köprü olan Zincirli Köprü de 1849'da açıldı. Peşte ülkenin idari, siyasi, ekonomik, ticari ve kültürel merkezi haline gelmeye başladı. Şehrin gelişmesine bağlı olarak Macaristan'ın kırsal kesimlerinden artan göç Macarların şehirde çoğunluğa sahip olan etnik grup olmasını sağladı. 1851'de Macarlar Budapeşte nüfusunun %35.6'sını oluştururken bu oran 1910 itibarıyla %85.9'a çıkmıştır. Buna bağlı olarak Budapeşte'de en çok kullanılan dil artık Almanca değil Macarca oldu. Diğer yandan 1900'de şehrin nüfusunun %23.6'sı Yahudiydi. Budapeşte'deki büyük Yahudi topluluğundan dolayı 20. yüzyılın başında Budapeşte sıkça "Yahudilerin Mekkesi" ya da "Yudapeşte" şeklinde anılır olmuştu.

20. yüzyıl

değiştir

I. Dünya Savaşı'nın sonunda Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yıkıldı ve Macaristan Cumhuriyeti ilan edildi. 1920'de imzalanan Triyanon Antlaşması ise ülkenin bölünmesine ve Macaristan'ın nüfusunun ve topraklarının üçte ikisini kaybetmesine yol açmıştır.

 
Nehir kıyısında bulunan II. Dünya Savaşı Yahudi anıtı

1944 yılında, II. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru, Budapeşte kısmen Britanya ve Amerikan hava saldırıları tarafından tahrip edildi. 24 Aralık 1944'ten 13 Şubat 1945'e kadar şehir Budapeşte Muharebesi'nde kuşatıldı. Budapeşte'ye saldıran Sovyet ve Rumen askerleri, Alman ve Macar askerlerine karşı şehri savunmak büyük zarara yol açtılar. Bütün köprüler Almanlar tarafından tahrip edilmiştir. Ancak Zincirli Köprü'deki aslan heykelleri savaşın yıkımından kurtulmuşlardır. 38.000'den fazla sivil çatışma sırasında hayatını kaybetti. Budapeşte'de bulunan 250.000 Yahudi nüfusunun %20 ila %40'ı 1944 ve 1945 başlarında Nazi soykırımı yoluyla öldü. İsveçli diplomat Raoul Wallenberg Yahudilere İsveç pasaportları vererek ve onları konsolosluk koruması altına alarak onbinlerce Budapeşte Yahudi'sinin hayatını kurtarmayı başarmıştır.

1949 yılında, Macaristan Komünist Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Yeni komünist devlet Budin Kalesi'ni eski rejimin sembolü olarak görmüş ve 1950'lerde kale ciddi şekilde tahrip edilmiştir. 23 Ekim 1956'da Budapeşte'de demokratik değişiklikler talep eden barışçıl gösteriler başladı. Göstericiler Budapeşte radyo istasyonuna giderek taleplerinin yayınlanmasını istediler. Yönetimse göstericilerin vurulması emrini verdi. Macar askerlerse silahlarını göstericilere vererek binanın ele geçirilmesini sağladılar. Böylece Macar Devrimi başlamış oldu. Göstericiler Imre Nagy'nin başbakan olmasını talep ettiler ve aynı günün akşamında Macaristan İşçi Partisi Merkez Komitesi bu talebi kabul etti.

Kalkışmanın en önemli karakteristiği ise Sovyet karşıtı olmasıdır. Nagy başbakan olduktan sonra Varşova Paktı'ndan ayrılacaklarını ve tarafsız olacaklarını ilan ettikten sonra Sovyet tankları isyanı bastırmak için Budapeşte'ye girdi. Çatışmalar 3000'den fazla ölü bırakarak, Kasım ayının başına kadar devam etti. 2006'da devrimin 50. yılına istinaden Şehir Parkı'na yapılan anıt açıldı.

Altmışlardan seksenlerin sonuna kadar Budapeşte Doğu Bloku'nun en mutlu "kışlası" olarak anılırdı ve şehir bu dönemde II. Dünya Savaşı'nın yarattığı yıkımı sonunda atlatabilmiştir. Yıkılan köprülerden Erzebet Köprüsü ancak 1964'te tekrar inşa edilebilmiştir. 1970'lerde ayrıca M2 ve M3 metro hatları açıldı. 1987 yılında, Tuna kıyısındaki Buda Kalesi Dünya Mirası UNESCO listesine dahil edilmiştir. Andrassy Bulvarı (Milenyum Yeraltı, Hosok tere ve Városliget dahil) 2002 yılında UNESCO listesine eklendi. 1980'li yıllarda kentin nüfusu 2,1 milyona ulaşmıştır.

20. yüzyılın sonlarında ise 1989 Devrimleriyle sivil hayattaki değişim Budapeşte sokaklarına da yansımıştır. Diktatörlük döneminden kalan anıtlar kamusal alanlardan kaldırılmış ve Hatıra Parkı'na taşınmıştır.

Ekonomi

değiştir

Eskiden ekonominin merkezi Buda iken 19. yüzyıldan sonra ticaret etkinlikleri Peşte'ye kaymıştır. Büyük bankalar, ülkedeki yabancı şirketlerin çoğu ve en güzel mağazalar Peşte'nin Belvaros semtindedir.

Budapeşte temel sanayi (termik santral, çelik ve boru fabrikaları, petrokimya, yapı sanayileri) ve tüketim sanayisi (un fabrikaları, hazır giyim, kereste, kâğıt, matbaacılık, ilaç, kozmetik sanayileri) merkezidir. Ayrıca COMECON çerçevesi içinde, mekanik ve elektrikli makinalar (takım tezgâhları, kamyonlar, demiryolu gereçleri, telefon santralleri, elektronik cihazlar) yapımı da önemli seviyelere ulaşmıştır.

İkinci Dünya Savaşında Budapeşte büyük bir hasar görmüştü. Fabrikaların ve meskenlerin neredeyse tamamı ya yıkıldı ya da hasar gördü. Bütün köprüler yıkıldığı için ulaşım da durmuştu. 1945'te Sovyet orduları Budapeşte'ye girdiğinde nüfus dörtte biri kadar azalmıştı. Şehrin inşası yıllar sürdü. 1950'de çevredeki köy ve ilçelerin katılmasıyla genişletildi. Sanayileşme tekrar başladı ancak çevre il ve ilçelere yayılması için de tedbirler alındı. Şehrin Tuna üzerinde her zaman önemli bir kavşak noktası olması, sanayileşme öncesinde yapılan merkezî demiryolları ve Macaristan'a dağılan yolların merkezinde bulunması Budapeşte'nin gelişmesinde önemli katkılarda bulunmuştur. 1970'lerde şehiriçi trafiğinin rahatlatılmasında önemli rol oynayan metro sistemi kuruldu. Temizliği, hızlı ve ucuz olmasıyla Budapeşte metrosu şehrin özelliklerindendir. Macaristan'ın en iyi okulları, Macar Bilimler Akademisi, Orta Avrupa Üniversitesi (Central European University) ve araştırma enstitüleri Budapeşte'dedir.

İklim

değiştir

Budapeşte'de Büyük Macaristan Ovasının sert kara iklimi ile Transtuna'nın bol yağışlı iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm sürer. Hava sıcaklığı en sıcak ay olan Temmuz'da ortalama 22 °C ve en soğuk ay olan Ocak'ta ise ortalama -1 °C'dir.


  Budapeşte iklimi  
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 18,1 19,7 25,4 30,2 34,0 39,5 40,7 39,4 35,2 30,8 22,6 19,3 40,7
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 2,9 5,5 10,6 16,4 21,9 24,6 26,7 26,6 21,6 15,4 7,7 4,0 15,3
Ortalama sıcaklık (°C) 0,4 2,3 6,1 12,0 16,6 19,7 22,3 21,2 16,9 11,8 5,4 1,8 11,3
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) −1,6 0,0 3,5 7,6 12,1 15,1 16,8 16,5 12,8 7,9 2,9 0,0 7,8
En düşük sıcaklık (°C) −25,6 −23,4 −15,1 −4,6 −1,6 3,0 5,9 5,0 −3,1 −9,5 −16,4 −20,8 −25,6
Ortalama yağış (mm) 37 29 30 42 62 63 45 49 40 39 53 43 532
Kaynak: Macar Meteoroloji Enstitüsü[17]


Nüfus

değiştir
 
Nüfus Grafiği

Tuna kıyısında büyük bir liman ve Avrupa'nın kavşak noktalarından biri olmuştur. Tarihi gelişimin verdiği birikim sonucu nüfusun yarısı hizmetler sektöründe diğer kesimi de sermaye ve sanayi alanındadır.

Yıllara göre nüfus:

  • 1800: 54.200
  • 1830: 102.700
  • 1850: 178.000
  • 1880: 370.800
  • 1900: 733.400
  • 1910: 882.000
  • 1925: 957.800
  • 1990: 2.016.100
  • 2003: 1.719.343

Mimari

değiştir
 
Gellért Tepesi'nden Budapeşte'nin panoramik görünümü. Soldan sağa: Matthias Kilisesi, Buda Kalesi, Széchenyi Zincir Köprüsü ve Macaristan Parlamento Binası

Kardeş şehirler

değiştir
Şehir Ülke Yıl
İstanbul   Türkiye 1985
İzmir   Türkiye 1985
Frankfurt   Almanya 1990
Viyana   Avusturya 1990
New York   Amerika Birleşik Devletleri 1991
Berlin   Almanya 1992
Lizbon   Portekiz 1992
Zagreb   Hırvatistan 1994
Saraybosna   Bosna-Hersek 1995
Varşova   Polonya 2005
Dublin   İrlanda 2006
Gaziantep   Türkiye 2010
Ankara   Türkiye 2015[18]
Košice   Slovakya
Vilnius   Litvanya

Galeri

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Beauty and the Feast - TIME". web.archive.org. 9 Ekim 2008. 9 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  2. ^ Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change (İngilizce). Eburon Uitgeverij B.V. ISBN 978-90-5972-041-1. 
  3. ^ Meer, Dr Jan van der; Carvalho, Dr Luis; Berg, Professor Leo van den (28 Mayıs 2014). Cities as Engines of Sustainable Competitiveness: European Urban Policy in Practice (İngilizce). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-1-4724-2704-5. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  4. ^ "Budapest - MSN Encarta". web.archive.org. 29 Ekim 2009. 29 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  5. ^ "Aquincum | Ancient Roman City, Hungary | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  6. ^ Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor (1990). A History of Hungary (İngilizce). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20867-5. 
  7. ^ "Budapest travel guide: Budapest vacation ideas: Travel Channel". web.archive.org. 9 Ekim 2008. 9 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  8. ^ Drake, Miriam A. (2003). Ency of Library and Inform Sci 2e V4 (Print) (İngilizce). CRC Press. ISBN 978-0-8247-2080-3. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  9. ^ "Hungary economic report | Hungary economy | Hungary history & culture". web.archive.org. 10 Ekim 2017. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  10. ^ "EU nations pick Budapest for technology institute". The Sydney Morning Herald (İngilizce). 18 Haziran 2008. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  11. ^ Zrt, HVG Kiadó (26 Mayıs 2009). "Budapesten nyílik az első kínai befektetési támaszpont külföldön". hvg.hu (Macarca). 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  12. ^ "Közszolgáltatási szerződés, utasjogok, a szolgáltatástervezés és ellenőrzés folyamata a kötöttpályás helyi- és elővárosi közforgalmú közlekedésben". web.archive.org. 28 Ocak 2015. 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  13. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "World Heritage Committee Inscribes 9 New Sites on the World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 23 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  14. ^ "Hungary's, Budapest's and Balaton's Guide: Budapest's spas: Gellért, Király, Rác, Ru..'l'; l;lldas, Széchenyi, Lukács". web.archive.org. 28 Eylül 2008. 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  15. ^ "Budapest Parliament - Hungarian Parliament Building". web.archive.org. 2 Temmuz 2017. 2 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  16. ^ News, Daily (13 Şubat 2019). "2018 record year in Hungarian tourism!". Daily News Hungary (İngilizce). 15 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023. 
  17. ^ "Budapeşte iklim verileri 1970-2010)". Macar Meteoroloji Enstitüsü. 
  18. ^ "Ankara'nın yeni kardeşi Budapeşte". Hürriyet. 3 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2015. 

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Budapeşte&oldid=33857088" sayfasından alınmıştır