Ani
Ani (Ermenice: Անի, Latince: Abnicum), Kars şehrinin güneydoğusunda ve Arpaçay boyunda bulunan ören yeridir.
| UNESCO Dünya Mirası | |
|---|---|
 Ani antik kentindeki kilise | |
| Konum |  Türkiye |
| Kriter | Kültürel: ii, iii, iv |
| Referans | 1518 |
| Tescil | 2016 (40. oturum) |
| Bölge | Kars, Türkiye |
| Koordinatlar | 40°30′0″K 43°34′0″D / 40.50000°K 43.56667°D |
Demir Çağı'ndan beri önemli bir yerleşim merkezi olan Ani, önce Anadolu yerlilerinden olan Nairilerin ve Urartuların topraklarının bir parçası olmuş, daha sonra ise Ermeniler tarafından ele geçirilmiş ve 961-1045 yılları arasında Pakraduni Hanedanlığı'ndan Ermeni hükümdarlarının başkentliğini yapmıştır. 11. ve 12. yüzyıla ait bazı İslam mimarisi eserlerini de barındırır. 2012'de UNESCO tarafından Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dahil edilen Ani, 2016'da ise Dünya Mirası olarak tescil edildi.[1][2][3]
Tarihçe
değiştir
Ani kentinin tarihi Erken Demir Çağı'na (MÖ 1200-1000 arasına) dayanmaktadır.[4] Ani şehrinin bulunduğu bölge Urartular döneminde Akhuriani olarak bilinmekteydi.[5] Bölgenin ilk kez Ermeni hakimiyetine girmesi ise M.Ö. 400'lü yıllarda Orontid Hanedanlığı döneminde olmuştur.
Ani adı ise en erken 6. yüzyılda Gamsaragan sülalesinden Ermeni beylerine ait bir müstahkem yer olarak geçer. Ermeni Gamsaragan ailesi ile Ermeni Bagrationi (Bagrat) ailesi arasındaki uzun mücadele ikincilerin zaferi ile sonuçlanmış ve 780 yılında Gamsaraganlar mülklerini Bagratlılara satarak Bizans ülkesine göçmüşlerdir.
Bagratlı I. Aşot 885 yılında Abbasi Halifesi ve Bizans İmparatoru tarafından "Ermenistan Kralı/Şehinşah-ı Armen" olarak tanınmıştır. Aşot ve oğulları önce (bugünkü Tuzluca ilçesinin 8 km kuzeyinde Halimcan köyü yakınında bulunan) Bagaran kentinde, daha sonra (Akyaka ilçesinde Koyucak mevkiinde bulunan) Şirakavan'da ve Kars merkezde hüküm sürmüştür. 961 yılında III. Aşot (953-977) başkentini Ani'ye taşıyarak burada büyük bir kentin inşasına başlamıştır.
Kent en parlak devrini II. Smpat (977-989) ve oğlu Gagik (989-1020) döneminde yaşamıştır. Bu devirde kent nüfusunun 100.000'i aştığı rivayet edilmektedir. 1045'te Bizanslılar Ani'yi zaptedip Bagratlı devletine son verince savunmasız ve huzursuz kalan bölge, 1064'te Selçuklu Sultanı Alparslan'a teslim olmuştur.
Başka kaynaklara göre Ani ören yerinde Bronz ve Demir Çağı yerleşimler ve Urartulu olması olası yapılar, kazılarla gün ışığına çıkmıştır. İç kalenin duvarlarında, yeniden kullanılmış klâsik usulde kesilmiş taş vardır ve Zerdüşt ateşgedesi olabilecek bir yapı da mevcuttur. Ani'den, ilk defa MS 5. yüzyılda müverrihleri, tepeye yapılmış güçlü kale ve Kamsarakan sülalesinin mülkü olarak bahsetmiştir.
Türk fethi sonrası
değiştir
Kent, 1064 yılına kadar Bizans yönetiminde kalmış ve bu tarihte Selçuklular tarafından zaptedilmiştir. Ancak kentte Selçuklu idaresinin kurulmuş olduğuna dair bir belirti yoktur. Selçuklu fethinden kısa bir süre sonra kent ve çevresinin Kürt[6][7][8] kökenli Şeddadi beyliğinin başkenti olmuştur. Ani'deki en önemli İslam eseri olan Ebu'l Menuçehr Camii, 1072 yılında Şeddadî emiri Menuçehr tarafından yaptırılmıştır.
1190 yılı dolayında Zakare Mkhrgrdzeli adlı Gürcü beyi Ani hisarını üs alarak Kars ve Ahıska bölgesini kapsayan bir egemenlik kurmuştur. Bunun soyundan gelenler önce Tiflis'teki Gürcü krallarına, sonra Moğol İlhanlılar'a bağlı "atabey" sıfatıyla hüküm sürmüşlerdir. Ani'deki Hristiyan eserlerinin birçoğu bu devirde yapılmış veya onarılmıştır. Daha sonra kent Celayirli ve Karakoyunlu devletlerinin egemenliğine girmiş ise de, nüfusu ağırlıkla Ermenilerden oluşmuştur.
Ani 1319'daki depremde ağır hasar görmüş, daha sonra Timur tarafından ele geçirilerek tahrip edilmiştir. Buna rağmen 1535 Osmanlı-İran savaşında tamamen terkedilinceye dek, kentte bir nüfusun barındığı anlaşılmaktadır.
1877-78 Osmanlı-Rus savaşında Rusların eline geçen bölge, Birinci Dünya Savaşı sonrası Osmanlılar tarafından geri alındı. Ancak Ani platosu daha sonra yeni kurulan Ermenistan Cumhuriyeti'nin eline geçti. 1920'de, Kurtuluş Savaşı sırasında Ani son bir kez daha el değiştirdi ve Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına dahil oldu.[9]
Eserler
değiştir
1001 kilise şehri veya 40 kapılı şehir diye de adlandırılan Ani'nin ilk keşfi 1880'lere uzanan bir yeraltı şehri de vardır. Bu yeraltı şehrinde 823 yapı ve mağara bulunmaktadır.[10]
Şehir suru, 8 kadar kilise ve bir cami, Ani'de hâlen ayakta duran eserlerin en önemlileridir.
İki yanı Arpaçay Kanyonu ile çevrili olan kentin plato tarafındaki üçüncü cephesi, 10. yüzyıla ait güçlü surlarla korunmuştur. Aslanlı Kapı kentin ana girişini oluşturur.
Ani Katedral adı verilen Meryemana Kilisesi, 989 yılında, İstanbul'daki Ayasofya'nın kubbesini onaran mimar Trdat tarafından inşa edilmiştir. Düşey hatları kuvvetli bir şekilde vurgulayan yapı, etkileyici bir yükseklik duygusu elde eder.
Surp Stephanos Kilisesi
Vadi içinde bulunan Dikran Honentz Kilisesi 1215 yılında onarılmış ve Ermeni kilise geleneğini gösteren zengin fresklerle bezenmiştir. Fresklerde Ermenilere Hristiyan dinini getiren Aziz Grigor/Krikor Lusavoriç'in hayatından sahneler görülür.
1020 yılına tarihlenen Abugamir Pahlavuni Kilisesi, İslam mimarisinden kaynaklanan ve daha sonraki dönemde Selçuklu mimarisinde sık sık kullanılan özellikler sergiler.
1035 tarihli Halaskâr (Amenaprgiç) Kilisesi dairesel kesitli bir kümbet yapısındadır. 1957 yılında yıldırım düşmesi sonucu yarısı yıkılmış diğer yarısı ise eksiksiz ayakta kalmıştır.
Ebu'l Menuçehr Camii, Türk fethinden sonra Türkiye topraklarında inşa edilen en eski cami olmasıyla dikkati çeker. Muhtemelen daha eski bir sivil yapıdan dönüştürülmüş ve 14. yüzyılda ikinci kez tadilata uğramıştır.
Arkeolojik alanın dışında kalan bir müstahkem tepe üzerinde, Zakare Mkhrgrdzeli'nin Kızlar Kilisesi adıyla bilinen kilise görülür.
Arkeoloji ve koruma çalışmaları
değiştir1878-1918 döneminde Çarlık Rusyası'nın yönetiminde kalan Ani'de ilk kazılar 1892 yılında Rus Dil Bilimler Akademisi'nde görevli Nicholas Marr tarafından yapılmıştır ve bir müze kurulmuştur. Daha sonra sırasıyla Prof. Dr. Kılıç Kökten, Kemal Balkan ve Hacettepe Üniversitesi'nden Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı Ani kazı ve restorasyonlarını yönetmişlerdir. Karamağaralı daha çok Ani'deki Selçuklu eserleri üzerinde çalışmıştır.[11] 2006 yılından itibaren çalışmalar, Kars Müzesi Müdürlüğü başkanlığında, Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu'nun bilimsel danışmanlığında sürdürülmektedir.[12] 2019 yılından itibaren Cumhurbaşkanlığı kararlı 12 aylık kazı statüsüne erişen kentteki kazı ve koruma çalışmaları, bu tarihten beri Kafkas Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Muhammet Arslan'ın kazı başkanlığında devam etmektedir.[13]
Galeri
değiştir-
Ani'nin kuzey surları, Nisan 2011 -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Kaynakça
değiştir- ^ "Ani Harabeleri UNESCO Dünya Miras Listesi'ne alındı |zaman.com.tr/". 15 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2016.
- ^ "Ani Harabeleri UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine alındı|milliyet.com.tr". 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2016.
- ^ "Archaeological Site of Ani|whc.unesco.org". 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2016.
- ^ Zeynep Aktüre ve Fahriye Bayram (2017). "A Century of Archaeological Research and Restorations at Ani: Presenting an Armenian-Orthodox vs. Turkish-Islamic Past". Joaquim Rodrigues dos Santos (Ed.). Preserving Transcultural Heritage: Your Way or My Way? (İngilizce). Caleidoscópio. s. 832. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022.
- ^ Krzysztof Jakubiak (2018). "Argishti I in the Arax valley: Consequences of the conquest". Polish Archaeology in the Mediterranean. s. 592. 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022.
- ^ Andrew C. S. Peacock, Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia, 209.
- ^ Shaddadids, C.E. Bosworth, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, Ed. C.E.Bosworth, E. van Donzel, W.P.Heinrichs and G.Lecomte, (Brill, 1997), 169.
- ^ Lokman I. Meho,Kelly L. Maglaughli (1968). Kurdish culture and society: an annotated bibliography. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-31543-5.
- ^ "Ani (Antik Kent) / Kars". Araştırma-Makale.Tekin Gün / 03.21.2012. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Holloway, April (21 Eylül 2014). "Ten Amazing Cities from the Ancient World" (İngilizce). Ancient Origins. 22 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2014.
- ^ Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. 1 Ocak 1999. s. 56. Erişim tarihi: 23 Eylül 2014.
- ^ "Ani Kazıları". Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 23 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2014.
- ^ "Kafkas Üniversitesi". www.kafkas.edu.tr. 18 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2024.
Dış bağlantılar
değiştir- Ani Harabeleri 14 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Ani bölgesine ait yapılara ait bilgiler yer almaktadır.
- Virtual Ani 20 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Ani kentinin mimarisine ilişkin bir internet projesi (kısmen Türkçe çevirili)