Abazalar
Abazalar (Abazaca: Абаза, Rusça: Абази́ны ya da Аба́за), çoğunluğu Karaçay-Çerkesya, Adigey ve Abhazya'da yaşayan Kuzey Kafkas halkı. Abhazya'da yaşayan Abhazlar, Abazalara dil açısından en yakın halktır. Günümüzde Abazaların büyük bölümü Türkiye ile Mısır ve bazı Arap ülkelerinde de yaşamaktadır.
| Abazalar | |
|---|---|
 | |
| Ayrıntılar |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Rusya | 34,800 |
 Türkiye | 15,000-50,000 |
 Mısır | 50,000 |
 Ermenistan | 400 |
| Diller | |
| Din | |
Adlandırma
değiştirRusya ve Rusçadaki kullanımı birbirine yakın iki formda görülen ISO 639 kodu abk (Abhazca аҧсуа бызшǝа) ve abq (Abazaca абаза бызшва) olan ve ikisi birlikte Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Abhaz-Abaza dilleri grubunu oluşturan dilleri konuşan halklar için Türkiye'de ayırt etmeksizin yalnızca Abaza adı kullanılır. Yani Abhaz (Абхаз) ve Abazin (Абазин) Abazaların iki grubuna Rusçada verilen adlardır. Abhazya'daki Abazalar “Abhaz”, Rusya'ya bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşayan Abazalar “Abazin” olarak adlandırılır. Rusça aracılığıyla geçtiği Batı dillerinde de genellikle böyle kullanılır. Türkçede ise yüzyıllardır var olan “Abaza” adı böyle bir ayrım içermez. O yüzden Abaza etnik kimliğinin alt kimlikleri olarak Apsuva (Rusların Abhaz dedikleri) ve Asuva (Rusların Abazin dedikleri) kullanımı da görülür. Rusçada Abhaz denen Abazalar (Apsuvalar) Türkiye'nin iç-batı bölgelerinde (İzmit, Adapazarı, Düzce, Bolu, Bursa-İnegöl, Kütahya, Bilecik ve Eskişehir) yoğunlaşmışken, Rusçada Abazin denen Abazalar (Asuvalar) ise iç-doğu bölgelerinde (Bilecik, Eskişehir, Samsun, Amasya, Tokat, Yozgat, Sivas, Kayseri, Adana) yerleşmişlerdir.[1]
Tarih
değiştirAbhaz ulusunun ortaya çıkması, MS 8. yüzyılda tarih sahnesine çıkan Apsiller, Abazglar, Sanigler ve Misimianlar adlı boyların konsolidasyonu ile gerçekleşmiştir. Kuzey-Batı Abhazya'da Bzip nehrinden Tuapse'ye kadar uzanan bölgede yaşayan Abazgların, Abaza ulusunun doğması sürecinde odak noktası oldukları kabul edilir. Abazinler, 13.-14. yüzyıllarda Kuzey Kafkasya'ya göç etmiştir. Kuzeye yönelen Aşuwa (Tapanta) Abazaların göçünü 18.-19. Aşkarawa Abazaların göçü takip eder. Abazalar, Çerkezler ile birlikte kuzey batıdaki Küçük ve Büyük Zelençuk ırmakları vadilerini kapsayan Habez, Adıge-Hable ve Abaza rayonları ile Çerkessk'te yaşar. Tapantas'ta, Kbaada'daki (bugünkü Soçi’de Polyana Krasnaya) savaşta Rus birliklerine yenilerek Osmanlı topraklarına göç ettiler. Abazaların tarihsel toprakları Abaza ülkesi, Abazaşta olarak adlandır.
Siyahi Abazalar
değiştirAbhazya dağlarında yaşayan siyahi Abazalar da vardır.[2] Buradaki siyahilerin durumu, öteki ülkelere kıyasla çok daha iyidir.
Din
değiştirAbazalar Sünni Müslümandır. Müslüman olmalarının da etkisiyle Abazalar, Rus yönetimin 19. yüzyılda Kuzey Kafkasya'yı ele geçirme savaşı sırasında direniş savaşına giriştiler ve Ruslara yenilerek Osmanlı topraklarına göç ettiler.
Dil
değiştirAbazalar, Kuzeybatı Kafkas dillerinden biri olan Abazaca konuşurlar. Abazaca, Abhazca’ya yakın bir dildir. Karaçay-Çerkesya,Abazaca diyalekt açısından Asharuwa lehçesi ve Aşuva lehçesi olmak üzere 2 kısma ayrılır. Yazım dili Aşuva lehçesidir.
Alfabe : Аа--Бб--Вв--Гг--ГВ гв--ГЪ гъ
ГЬ гь--ГI гI--ГIВ гIв--Дд--ДЖ дж
ДЖЬ джь--ДЖВ джв--ДЗ дз--Ее--Жж--ЖВ жв
ЖЬ жь--Зз--Ии--Йй--Кк--КВ кв--КЪ къ
КЪВ къв--КЪЬ къь--КЬ кь--КI кI--КIЬ кIь
КIВ кIв--Лл--Мм--Нн--Оо--Пп--ПI пI
Рр--Сс--Тт--ТШ тш--ТI тI--Фф--Уу
Хх--ХВ хв--ХЪ хъ--ХЪВ хъв--ХЬ хь--ХI хI
ХIВ хIв--Цц--ЦI цI--Чч--ЧВ чв--ЧI чI
ЧIВ чIв--Шш--ШВ шв--ШI шI--Щщ--Ыы
Edebiyat
değiştirAbazalar Adığe boyları arasına yerleşmesi sonucu bu boylarla yakınlıkları artmıştır. Abaza dili ile Adığece birbirinden sözcükler, deyimler alarak, birbirlerini zenginleştirerek zamanımıza ulaşmıştır. Abazaca, Abhazca ile aynı kökten olmasına karşın, gelişen Abaza Edebiyatı, dokusunu ve tadını Adığe edebiyatına yakın bir biçimde oluşturmuştur.Abaza dilinin eğitim ve edebiyat dili haline gelmesinde, ilk Abaza yazılı edebiyat yapıtlarının yayınlanmasında, Abaza Kültür ve Edebiyat dünyasının mimarı, büyük eğitimci Tobil Talustan, sözlü edebiyatın bu katı gerçekçiliğini yapıtlarına aynen yansıtmıştır.İlk yapıtlarından olan "Zuli" 1927 yılında yayınlanmıştır. Kitabın bölümleri, "Zuli, Zarila, İşçi ve Çiftçi, Marje, Okul, Warad"dır. Talustan, Karaçay-Çerkes sınırları içerisinde yaşayan tüm Çerkeslere seslenebilmek amacıyla yazdıklarını önce Adığece yazmış, sonra Abazaca çevirmiştir.Abaza Edebiyatındaki yalın ve gerçekçi üslup, Talustan sonrası ürünlerde de süregelmiştir. Tobil İsmail aynı biçim ve geleneği "Azamat, Dağların Karanlığı, Dağlardaki şafak, Dağlardaki Aydınlık" adlı romanlarında sürdürmüştür.Jır Hamid bu biçim ve özelliğe bağlı kalmakla beraber, Adığe öykülerinde olduğu gibi, Abazin hikâye ve romanlarında da süslü anlatımın öncülerinden olmuştur. Bunda, belki de Jır Hamid'in Khaberdey dilini yazı dili olarak çok iyi bir biçimde kullanmasının da etkileri vardır. Hamid, Talustan' dan sonra Abaza Edebiyatının ikinci temel taşıdır. Talustan'ın işlevini, kaldığı yerden o sürdürmüştür. Başlıca yapıtları "Özgürlüğü Olmayan Kadınlar, Oğlunun Kahramanlığını Anaya Göstermediler, Küt Burunlu Prens, Mutlu Karşılaşma, Doğru Yoldan, Yeni Deniz, Toprağımın Halkı, Ateşten Diken" ve öldüğü 1972 yılında yayınlanan "Güneşin Uyandırdıkları"dır. Abaza Edebiyatının ikinci kuşak yazarları arasında Jır Hamid, Tseykhua Basarbiy, Tobil İsmail gibi Talustan'ın ilk öğrencilerinden sonra, aynı edebiyat geleneğini sürdüren ve büyük romanlar veren Cıguatan Kali, Ozan ve Yazar Thaytsıukh Bemırza, Agırba Cemalettin, Brat Kuşuk, Tanbiy Ali, Lağuç Cemalettin, Ç'ık'ıt'u Mikael, Tlabıça Mira, Dağujey Muhammet, Şhay Katya, Agaçe Muhammet, Meremkhul Alimırza, Pışmaxue Abubekir, Şarmat Maharbiy gibi sanatçılar Abaza dilini işleyerek sayısız şiir, tiyatro, roman, öykü ve benzeri edebiyat ürünlerini vermişlerdir. T'ıgu Vladimir, Adzınba Nazir, Tobil Melbahue Nuriye, Khılış Rauf, Yekba Nazir, Meremkhuıl Vladimir gibi gramer, sözlük çalışmaları, destan derlemeleri, pedagojik yapıtlar yayınlayan yeni kuşak yazarlar da Abaza Edebiyatının daha da gelişmesi ve kökleşmesi için sağlıklı adımlarla kendilerinden önce gelen sanat adamlarının yolunda ilerlemektedirler.
Nüfus
değiştirRusya'da 2002 sayımına göre 37 942 Abaza yaşıyordu.[3] Abazaların en büyük nüfusa sahip oldukları ülke Türkiye'dir.Sakarya, Düzce, Eskişehir, Samsun, Sinop, Yozgat, Çorum, Tokat, Adana, Sivas, Zonguldak ve Kayseri(çoğunluğu Uzunyayla'da) illerine dağılmış olan Abhaz(Abaza) kökenlilerin 100.000 civarında olduğu tahmin edilmektedir.[4][5]
- Karaçay-Çerkesk: 32.346
- Stavropol Kray: 3.300
- Kabardey-Balkar: 514
- Türkiye: 110.450 (tahmini)
- Abhazya: 2.138
- Suriye: 2.000 (tahmini)
- Ürdün: 1.500 (tahmini)
Abaza Rayonu (Bölgesi)
değiştirKasım 1991'de yapılan Abazin kongrelerinde Abazin Cumhuriyeti ilan edildi ve Psij köyü (aul) başkent kabul edildi. Ancak bu cumhuriyet Rusya Federasyonu'nca onaylanmadı. Abazinya, Kasım 1990'da cumhuriyet statüsü alan Karaçay-Çerkesya'nın bir parçası olarak kaldı. Abaza Rayonu'nun oluşturulması konusu ilk kez Abaza halkının, "Rusya'nın sayıları az olan halkları”na dahil edilmesinin ardından gündeme geldi. Sayıları az olan halklara dahil edilmesinin ardından Abazalar, Rusya kanunları uyarınca varlıklarını ve kültürlerini devam ettirebilmek için bir takım haklar kazandılar. Bu haklardan biri tarihi topraklarında yaşama hakkı.Karaçay-Çerkes'te 25 Aralık 2005'te yapılan referandumun ışığı altında Rusya Federasyonu hükûmetinin 1 Haziran 2006'da aldığı karar çerçevesinde Karaçay-Çerkes Parlamentosu Anayasa'nın cumhuriyetteki idari bölgelerle ilgili 62. maddesinin 1. fıkrasında değişiklik yaparak, sekiz olan idari bölgelere Abaza Rayonu'nu da ekledi. Abazaların yaşadığı yerler, 30 Haziran 2006'da idari bölge olarak resmen tanındı. Tamamen oluşturulması için 1 Ocak 2009'a kadar geçiş süreci tanınan Abaza bölgesinin merkez yönetimi Yinjik-Çukun kasabası. Referandumla yeni oluşturulan Abaza bölgesinin Abazaların toplu olarak yaşadığı ve Prikuban, Habez ve Ust-Cegutin bölgelerine bağlı Kara-Pago, Psıj, İnjiç-Çukun, Elburgan (Bibard) ve Kubina kasabalarından oluşması öngörülüyor.Abaza Rayonu, Abazaların toplu olarak yaşadığı ve ülke coğrafyasının yüzde 2'sine tekabül eden 300 kilometrekarelik bir alanda kuruldu. Toplam nüfusun yüzde 7,4'ünü oluşturan 32 bin civarındaki Abaza'nın sadece 15 bini yeni oluşturulan bölge sınırları içinde yaşıyor. Abaza Rayonu 1 Ocak 2009'da işlevsellik kazandı. Abaza Rayonu'nun merkezi İnjiç-Çukun köyündedir.[6]
Abaza Rayonunu Oluşturan Abaza Kasaba ve Köyleri :
- Kara-Pago (Abazaca Kara-Pagua/Къара-Пагва)
- Psıj (Abazaca Darıkokıt/Дарыкъвакыт)
- İnjiç-Çukun (Abazaca Yıncig-Lokt/Йынджьыгь-Локт)
- Elburgan (Abazaca Biberdkıt/Биберкыт)
- Kubina (Abazaca Kubina-Lokt/Къвбина-Локт)
Abaza Rayonu Dışındaki Abaza Kasaba ve Köyleri :
- Abaza-Habl (Abazaca Abaza-Hable/Абаза-ХІабльа)
- Apsua (Abazaca Çegerıya/Чагьарыйа)
- Koydan (Abazaca Kuaydan/Къвайдан)
- Krasnıy Vostok (Abazaca Guımlokt/Гвымлокт)
- Novakuvinsk (Abazaca Huıj-Çkuın/Хъвыжв-ЧкІвын)
- Starokuvinsk (Abazaca Khuıj-Du/Хъвыжв-Ду)
- Tapanta (Abazaca Tapanta/ТІапІанта)
Abazalar Tarafından Kurulup Zamanla Adigeleşen Kasaba ve Köyler :
- Abazakt (Abazaca Gebakuay/Гьабакъвай)
- Psauıke-Dahe (Abazaca Kılçkıt/Къылчкыт)[7]
Kaynakça
değiştir- ^ Papşu, Murat. Bir Adlandırma Sorunu: Abhaz mı Abaza mı? 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayın Organı, Sayı 51, Eylül-Ekim 2006
- ^ "Siyahi Abazalar". 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2012.
- ^ "Özkan, Nevzat., Türk dilinin yurtları, Akçağ, 2002". 21 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2009.
- ^ "ÇERKES-FED – Türkiye'de Abazalar". 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.
- ^ Ergül, Emre. "Kafkasya, Halklar Tapınağı". Atlas. 15 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2021.
- ^ Şenkua Boyka, Abazinlerin Kökeni, Çev. İsmail Özbay, Yamçı Dergisi, Mayıs 1977-Şubat 1978, s. 86; http://circassiancenter.com/tr/abazinlerin-kokeni/ 1 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.