İstanbul'un isimleri

İstanbul'a çağlar boyunca değişik adlar verilmiştir. Bu kent adları, kent tarihinin farklı dönemleriyle ilişkilidir. Bu adlar tarihsel sırayla, Byzantion, Augusta Antonina, Nova Roma, Konstantinopolis, Kostantiniyye, İslambol ve İstanbul'dur. Bunun dışında tarihte Moğollar Çakduryan, Polonlar Kanatorya, Çekler Aylana, Macarlar Vizenduvar olarak adlandırmışlardır.^[1]

Tarihi isimleri

Tarih boyunca İstanbul kentine verilen onlarca ad içinde, Türkler tarafından yaygın biçimde benimseneni ve günümüzde kullanılanı İstanbul'dur. Bu adın "eis tin polin" (Yunanca: εις την πόλιν) tamlamasından geldiği sanılmaktadır.^[2] Bu tamlama, o dönem Yunancasında "şehirde", "şehrin içinde", "şehiriçi" gibi anlamlara gelmekteydi.^[2] Ayrıca halk dilinde "n" ünsüzüne bitişen "p" sesi "b" sesine dönüşüyordu.^[2] Bu bağlamda İstanbul adının kökeni pek çok kaynakta bu tamlamayla ilişkilendirilmektedir. MS 2. yüzyıldan kalma Ermeni kaynaklarında da Istanbol ya da Istınbol biçiminde anılan şehir adının, Türkçeye bu şekilde giriş yapmış olması olasıdır.^[3] Osmanlı döneminde şehir merkezi için kullanılan adlar çeşitlilik gösterse de vilayet çapında adlandırma hemen hemen sabit kalmıştır. İstanbul kentine ev sahipliği yapan üst idari birimin, şehirle aynı adı taşıması Osmanlı İmparatorluğu döneminden kalma bir uygulamadır. Roma egemenliği altındayken şehrin topraklarının bulunduğu eyalet ise Avrupa Yakasında Trakya (Latince: Tracia, Yunanca: Θράκη); Anadolu Yakası'nda Bitinya (Latince: Bithynia, Yunanca: Βιθυνία) eyaletiydi.^[4]

Bizantion

Plinius'un aktarımına göre şehri bilinen en eski adı Ligos (Grekçe: Λύγκος) olmakla birlikte bu konuda detaylı bilgi yoktur.^[5] Sonraları şehir Bizantion (Yunanca: Βυζάντιον) adını almıştır. MÖ 667'de Antik Yunanistan'daki Megara şehir devletinden gelen Dor asıllı Yunan yerleşimciler bugünkü İstanbul üzerinde bir koloni kurdu ve yeni koloniye kralları Byzas veya Byzantas’ın (Yunanca: Βύζας veya Βύζαντας) şerefine Byzantion adını verdiler.^[6]^[7]

Byzantium, orijinal adı Byzantion olan antik kentin adının 1. yüzyılda, kenti Romalılar ele geçirince, onlar tarafından Latinceleştirilmiş hâlidir.

Augusta Antonina

Bozdoğan Kemeri veya Valens Su kemeri, Romalılar tarafından İstanbul'da yaptırılan su kemeridir. Roma İmparatoru Valens tarafından 4. yüzyılın sonlarında tamamlanmıştır.

Augusta Antonina, miladi 3. yüzyılın başında Roma İmparatoru Septimius Severus′un, oğlu Antonius (sonraki Roma İmparatoru Caracalla) şerefine kente verdiği kısa süreli addır.^[8]

Nova Roma

330 yılında Roma İmparatoru I. Konstantin tarafından kent Roma İmparatorluğu'nun başkenti ilan edilince, kente Latince "Yeni Roma" anlamına gelen Nova Roma (Yunanca: Νέα Ρώμη, Nea Roma) adını koydu ve bu adı teşvik etmeye çalıştıysa da bu ad hiç benimsenmedi.^[9]

Konstantinopolis

Ancak 337 yılında İmparator I. Konstantin'in ölümüyle kentin adı, onun şerefine "Konstantin’in kenti" anlamına gelen Konstantinopolis'e (Yunanca: Κωνσταντινούπολις, Kōnstantinoúpolis, Latinceleştirilmiş: Constantinopolis) çevrildi. Konstantinopolis, Bizans İmparatorluğu boyunca kentin resmi adı olarak kaldı. Ama Konstantinopolis, kentin yerlileri tarafından sadece Yunanca "kent" anlamına gelen (Πόλις, Polis) olarak anılırdı.^[10]

1453 yılında Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet önderliğinde Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethinden sonra bile, Konstantinopolis, Batı'da kullanılan en yaygın ad olarak kaldı. İstanbul adı, ancak 1928'de Latin harflerine geçilmesi sonrası Batı dillerinde Konstantinopolis'in yerini almaya başladı.

Kostantiniyye

Kitab-ı Bahriye'ye 1629 yılında Mustafa bin Mehmed Cündî tarafından eklenen İstanbul çizimi

Kostantiniyye (Arapça: القسطنطينية, al-Qusṭanṭiniyah, Osmanlı Türkçesi: قسطنطينيه, Kostantiniyye), Konstantinopolis'in Arapça şeklidir ve kentin İslam dünyasında bilinir hâle gelen ve en çok kullanılan adı oldu. Yunancada "Konstantin’in kenti" anlamına gelen Konstantinopolis'in aksine, Kostantiniyye Arapçada "Konstantin’in yeri" anlamına geliyordu.

1453 yılında fetihten sonra, kent Osmanlı İmparatorluğu'nun dördüncü başkenti ilan edildi ve Kostantiniyye Osmanlı İmparatorluğu tarafından kentin resmî adı olarak kullanıldı ve 1923 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne kadar, çoğu zaman bu ad kullanımda kaldı. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu ve mahkemeleri, Kostantiniyye'de yayımlanan resmî belgelerin kaynağını belirtmek için, "be-Makam-ı Darü's-Saltanat-ı Kostantiniyyetü'l-Mahrusâtü'l-Mahmiyye" gibi başlıklar kullanılırdı.^[11]

Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme adlı eserinde de şehir için kullanılan adlardan birisi de "Kostantiniyye"dir.^[12]

Ancak, bazı dönemlerde Osmanlı yetkilileri kent için diğer adlardan yanaydı. Hem kent için hem de Osmanlı hükûmetini tanımlamak ve diplomatik yazışmalar için özellikle bu yüceltici adlar eş anlamlı kullanılırdı ve teşvik edilirdi:

Dersaadet (Farsça: Arapça: در سعادت, "Mutluluk Kapısı")
Derâliye (Farsça: Arapça: در عاليه, "Yüce Kapı")
Bâb-ı Âli (Arapça: Arapça: باب عالی, "Yüce Kapı")
Pâyitaht (Farsça: Arapça: پایتخت, "Tahtın Ayağı" veya "Başkent")
Asitane (Farsça: Farsça: آستانه, "Devletin Eşiği").

İstanbul Haritası (Bugünkü Fatih - Tarihi Yarımada)

İslambol

Tarihte şehir için kullanılan adlar içinde İslambol, dar kullanım alanına sahip olsa da kayıtlarda görülen adlardandır. Evliya Çelebi'nin 17. yüzyıla tarihlenen Seyahatnâme'sinde "Kostantiniyye" adıyla beraber birçok cildinde söz konusu "İslambol" (اسلامبول) kelimesi de kullanılmıştır. Söz konusu seyahatnamede bu ad, diğer adlardan daha yoğun bir kullanıma sahiptir.^[13] İstanbul isminin kökeninin İslam ve bol ekine dayandırılması halk etimolojisi örneklerinden biridir ve etimolojik açıdan doğru değildir.^[14]

İstanbul

Etimolojik olarak İstanbul adının kökeni (Türkçe telaffuz: [isˈtanbuɫ] ve halk arasında bazen Türkçe telaffuz: [ɯsˈtambuɫ]) Ortaçağ (Bizans) Yunancasında "kent'e" doğru veya "kent'te" anlamına gelen (Yunanca telaffuz:[εἰς τoν βουλε], [is ton bule]) kelimelerinin Türkçeleştirilmesiyle oluşmuştur.(βουλε: Yönetim merkezi, Başkent anlamlarını taşır.)^[15]

Kız Kulesi, Üsküdar'ın sembolü haline gelen kule, Üsküdar’da Bizans devrinden kalan tek eserdir.

İstanbul, Osmanlı döneminde resmi belgelere girdi ve sıkça kullanıldı. Şehrin bu isminin Türkçede en eski kullanımı 1360 yılına tarihlenen Dânişmendnâme eserinde görülür.^[16]^[17] Osmanlı tarih yazıcılığının ilk dönemlerinde üretilmiş anonim bir gazavatnâme olan Gazavât-ı Sultan Murad adlı eser de şehir İstanbul adı altında ele almıştır.^[16]^[18] Ayrıca Osmanlı Ordusu'nda İstanbul'un merkez ordu komutanı için resmen İstanbul ağası ve İstanbul'un en yüksek sivil hakimi için resmen İstanbul efendisi sıfatları kullanılırdı. Konstantiniyye de dahil olmak üzere diğer adların da kullanılmasına devam edildi, ancak İstanbul (Osmanlıca: استانبول) zamanla şehrin Türkçede en yaygın bilinen adı oldu ve diğer adlandırmalar kullanımdan kalktı. Fakat Batılılar tarafından Konstantinopolis adı kullanılmaya devam edildi.

1918 yılında şehrin kullanımda olan iki adı mevcuttu. Resmi belgelerde ve azınlıklar arasında "Konstantin" temelli isimler kullanılırken, Türk halkı arasında "İstanbul" ismi yaygındı. Dönemin siyasi koşulları içerisinde şehrin isminin kullanımında halihazırda bir ayrışma mevcuttu. Bu ayrışmaya ithafen İstanbul'un İşgali sırasında İstanbul'daki Osmanlı vatandaşı olan Yunan azınlıklar, o dönemki Yunanistan Kralı I. Konstantin'in adıyla ilintili olacak şekilde işgal ordularını "İşte Konstantin (İstanbul), işte Konstantin!" tezahüratıyla karşıladı. Bu tezahürat yayılıp bir slogana dönüştü. Böylece "Konstantin" ismi Türkler arasında fazlasıyla olumsuz bir anlama büründü. İstanbul'un tekrar alınmasıyla yapılan ilk işlerden biri de olumsuz bir anlama sahip "Konstantin" ismini "İstanbul" ismiyle resmi olarak değiştirilmesi oldu.^[19]

1928'de Latin harflerine geçilmesi sonrası, kentin Türkçe adının Latin harfleriyle yazılmış hali Istanbul uluslararası kullanıma girdi. İstanbul kentin uluslararası adı ilan edildikten sonra "Konstantinopolis" adının mektuplarda veya diğer yazışmalarda ve uluslararası alanlarda kullanılması yasaklandı. Örneğin yurt dışından İstanbul'a gönderilen mektuplarda adres olarak "Konstantinopolis" (yanında İstanbul yazsa bile) yazıldıysa bu mektuplar geri gönderilmeye başlandı. Zaman içinde Istanbul adı ve bunun çeşitli benzer yazılışları çoğu dünya dilinde yerini aldı.^[20]^[21]

Miklagård

Gerhard Munthe çizimiyle Miklagård

Miklagård (Eski Norsça: Miklagarðr, büyük anlamındaki mikla veya mykil ve kale veya duvar anlamındaki gård sözcüklerinden), Vikinglerin şehre vermiş olduğu isimdir.^[22]

Kaynakça

^ İstanbul Efsaneleri, Kitapçık, Focus Dergisi Eki, Temmuz 2005, 38 Sayfa
^ ^a ^b ^c "Kelimebaz: İstanbul". Sevan Nişanyan. 29 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2010. ()
^ Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2010). "En çok ismi olan şehir". İstanbul'un İlkleri Enleri. İstanbul: Ötüken. s. 233. ISBN 978-975-437-753-8.
^ "The Bithynian cities under the later empire". 29 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2010. (İngilizce) ()
^ Sevin, Veli (2016). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası I (4 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 24. ISBN 9789751609847.
^ Georgacas, Demetrius John (1947). "The Names of Constantinople". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Cilt 78. The Johns Hopkins University Press. ss. 347-67. doi:10.2307/283503. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
^ Evans 2000, s. 16
^ Necdet Sakaoğlu (1993). "İstanbul'un adları". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.
^ Room 2006, ss. 177
^ "Constantinople, Thomas K. Wukitsch, B.A., M.S". 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
^ Necdet Sakaoğlu (1993). "Kostantiniyye". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.
^ Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, "Hazırlayan": Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, YKY Yayınları, İstanbul 2001, s. 44, 109, 119, 137, 157. ISBN 975-08-0235-7
^ Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, "Hazırlayan": Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, YKY Yayınları, İstanbul 2001, s. 7, 8, 10… ISBN 975-08-0235-7
^ Aktan, Sertaç (3 Haziran 2019). "İstanbul ismi nereden geliyor?". euronews. 7 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.
^ "Lexicorient, Istanbul". 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
^ ^a ^b "istanbul". Nişanyan Sözlük. 13 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.
^ Dânişmendnâme, 1360: "Niksardan tā İstanbūla varınça lağımdan giderlerdi."
^ Gazavat-ı Sultan Murad, 1451 yılından önce: "Tekvur daχı kalyonuŋa süvār olub şehr-i İstanbūla gelüb"
^ Afyoncu, F. (2009). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre İşgal Döneminde İstanbul (16 Mart 1920-31 Aralık 1922). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı.
^ Richard D. Robinson (1965). The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Cambridge University Press.
^ Stanford and Ezel Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press.
^ Mats G. Larsson: Väringar. Nordbor hos kejsaren i Miklagård. Stockholm 1994.

[1] İstanbul Efsaneleri, Kitapçık, Focus Dergisi Eki, Temmuz 2005, 38 Sayfa

[Nişanyan,_Taraf-2] "Kelimebaz: İstanbul". Sevan Nişanyan. 29 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2010. ()

[İ.İ.E._isim-3] Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2010). "En çok ismi olan şehir". İstanbul'un İlkleri Enleri. İstanbul: Ötüken. s. 233. ISBN 978-975-437-753-8.

[Bithynia-4] "The Bithynian cities under the later empire". 29 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2010. (İngilizce) ()

[5] Sevin, Veli (2016). Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası I (4 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 24. ISBN 9789751609847.

[6] Georgacas, Demetrius John (1947). "The Names of Constantinople". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Cilt 78. The Johns Hopkins University Press. ss. 347-67. doi:10.2307/283503. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.

[7] Evans 2000, s. 16

[8] Necdet Sakaoğlu (1993). "İstanbul'un adları". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.

[9] Room 2006, ss. 177

[10] "Constantinople, Thomas K. Wukitsch, B.A., M.S". 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.

[11] Necdet Sakaoğlu (1993). "Kostantiniyye". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.

[12] Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, "Hazırlayan": Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, YKY Yayınları, İstanbul 2001, s. 44, 109, 119, 137, 157. ISBN 975-08-0235-7

[13] Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, "Hazırlayan": Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, YKY Yayınları, İstanbul 2001, s. 7, 8, 10… ISBN 975-08-0235-7

[14] Aktan, Sertaç (3 Haziran 2019). "İstanbul ismi nereden geliyor?". euronews. 7 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.

[15] "Lexicorient, Istanbul". 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.

[:1-16] "istanbul". Nişanyan Sözlük. 13 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.

[17] Dânişmendnâme, 1360: "Niksardan tā İstanbūla varınça lağımdan giderlerdi."

[18] Gazavat-ı Sultan Murad, 1451 yılından önce: "Tekvur daχı kalyonuŋa süvār olub şehr-i İstanbūla gelüb"

[19] Afyoncu, F. (2009). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre İşgal Döneminde İstanbul (16 Mart 1920-31 Aralık 1922). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı.

[20] Richard D. Robinson (1965). The First Turkish Republic: A Case Study in National Development. Cambridge University Press.

[21] Stanford and Ezel Shaw (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press.

[22] Mats G. Larsson: Väringar. Nordbor hos kejsaren i Miklagård. Stockholm 1994.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]