Çeçence

Kuzeydoğu Kafkas dili

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Çeçence
Нохчийн мотт
TelaffuzNoxc̦iyn mott
BölgeÇeçenistan
EtnisiteÇeçenler
Dönem2010[1]
Dil ailesi
DiyalektlerNoxc̦iyn
Yazı sistemiKiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dilDağıstan

Dağıstan

Çeçenistan Çeçenistan
Dil kodları
ISO 639-1ce
ISO 639-2che
ISO 639-3che
Çeçencenin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil)
250px
Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı)

Sınıflandırma

değiştir

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

değiştir

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue [1]3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

değiştir

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

değiştir

Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:

  • Ploskost
  • İtumkala (Șatoy)
  • Melhin
  • Kist
  • Ċ̦eberloy
  • Akkin (Auh)

Alfabeler

değiştir

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d
E e F f G g Gh gh H h I i J j K k
Kh kh L l M m N n N̡ n̡ O o Ö ö P p
Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š T t Th th
U u Ü ü V v X x X́ x́ Y y Z z Ž ž

1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

Kiril Kiril karşılığı Latin harfleriyle karşılığı
А а а A a
Аь аь аь Ä ä
Б б бэ B b
В в вэ V v
Г г гэ G g
ГI гI гIа Ġ ġ
Д д дэ D d
Е е е E e
Ё ё ё
Ж ж жэ Ƶ ƶ
З з зэ Z z
И и и I i
Й й доца и Y y
К к к K k
Кх кх кх Q q
Къ къ къа Q̇ q̇
КI кI кIа Kh kh
Л л лэ L l
М м мэ M m
Н н нэ N n
О о о O o
Оь оь оь Ö ö
П п пэ P p
ПI пI пIа Ph ph
Р р рэ R r
С с сэ S s
Т т тэ T t
ТI тI тIа Th th
У у у U u
Уь уь уь Ü ü
Ф ф фэ F f
Х х хэ X x
Хь хь хьа Ẋ ẋ
ХI хI хIа H h
Ц ц цэ C c
ЦI цI цIа Ċ ċ
Ч ч чэ C̦ c̦
ЧI чI чIа Ċ̦ ċ̦
Ш ш шэ Ș ș
Щ щ щэ
(Ъ) ъ чIогIа хьаьрк Ə ə
(Ы) ы ы
(Ь) ь кIеда хьаьрк
Э э э E e
Ю ю ю yu
Юь юь юь
Я я я ya
Яь яь яь
I I J j

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

A a Ä ä B b C c Ċ ċ C̦ c̦ Ċ̦ ċ̦ D d
E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i
J j K k K̇ k̇ L l M m N n Ŋ ŋ O o
Ö ö P p Ṗ ṗ Q q Q̇ q̇ R r S s Ș ș
T t Ṫ ṫ U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ
Ə ə

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

değiştir

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

  • айгӀар < Türk. aygır
  • ахча < Türk. akçe
  • бел < Türk. bel [küreği]
  • боз < Türk. bez
  • бусалба < Türk. müslüman
  • зайт < Türk. zeytin
  • кема < Türk. gemi
  • къолам < Türk. kalem
  • ламаз < Türk. namaz
  • нар < Türk. nar
  • пайда < Türk. fayda
  • пошмакх < Türk. başmak
  • гӀум < Türk. kum
  • хорбаз < Türk. karpuz
  • хьайба < Türk. ayva
  • эскар < Türk. asker

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2013.