Vurgu (dilbilim)

Dilbiliminde vurgu, bir sözcükteki belli bir hecede ya da bir tümcedeki belli bir sözcükte bulunan göreceli belirginliğe denir. Bu belirginlik genellikle sesin yüksekliği, tonu ya da ünlülerin uzunluğu yüzündendir. Vurgu yalnızca ton ile üretiliyorsa buna ton vurgusu denir. Türkçe bir ton vurgusu dilidir.

Uluslararası Ses Abecesi'nde sözcük vurgusu /ˈ◌/ ile gösterilir.

Türkçede sözcük vurgusu

Cins isimlerde vurgu

Çoğu cins isimde vurgu son hecede olur:

• Okul, Kapı, Ödev, Örümcek, Mücadele

Bazı yabancı kelimeler, bu kurala istisnadır:

• Abluka, Penaltı, Lokanta, Tarhana

Ancak çoğu yabancı kelime, istisna değildir:

• Kitap, İstasyon, Fotokopi, Kalem

Bazı zarflar, bağlaçlar ve soru kelimeleri de bu kurala istisnadır:

• Nerede? Nasıl? Niçin?
• Şimdi, Sonra, Ancak, Fakat

Yer isimlerinde vurgu

Yer isimleri, "Sezer vurgusu" diye adlandırılan özel bir vurgu düzenini takip ederler. Bu kurala göre sondan üçüncü hecesi kapalı (Ünsüzle biten) ve sondan ikinci hecesi açık (Ünlüyle biten) olan yer isimleri, sondan üçüncü hecesinde vurgulanırlar:

• Marmaris, İskenderun, Sirkeci, Ankara

Diğer yer isimleri ise sondan ikinci hecelerinde vurgulanırlar:

• İstanbul, Adana, Antalya

Bu kural, yer isimlerini cins isimlerinden ayırmamıza olanak tanır:

• Ordu - ordu, Sirkeci - sirkeci, Mercimek - mercimek

Bu kurala da bazı istisnalar vardır:

• Bazı yabancı asıllı yer isimleri sondan üçüncü hecesi kapalı olup sondan ikinci hecesi açık olsa da sondan ikinci hecede vurgulanırlar:
  • Afrika, İngiltere, Üsküdar
• -iye ile biten yer isimleri sondan üçüncü hecede vurgulanır:
  • Süleymaniye, Ahmediye, Sultaniye
• -hane, -istan, -ler ve -mez ile biten yer isimleri ve birkaç istisnai yer daha; cins isimleri gibi son hecelerinde vurgulanırlar:
  • Bulgaristan, Hindistan, Macaristan
  • Kâğıthane, Gümüşhane
  • Işıklar, Söylemez
  • Anadolu
• Vurgusu son hecede olmayan cins isimlerinden türemiş yer isimleri de türediği isimler gibi vurgulanırlar:
  • Sütlüce
• Birleşik isimlerden gelen yerlerde, bileşen kelimelerin ilki vurgulanır:
  • Çanakkale, Eminönü, Sultanbeyli
• Az sayıda düzensiz yer ismi sondan üçüncü hecede vurgulanır:
  • Rumeli, Kınalı, Kuleli

Kişi isimlerinde vurgu

Kişi isimleri de cins isimleri gibi son hecede vurgulanır:

• Hüseyin, Ahmet, Necati

Seslenirken cins isimleri ve özel isimlerde vurgu kayabilir:

• Ahmet! Öğretmenim!

Bazı soy adların vurgusu son hecede değildir:

• Erbakan, Erdoğan, İnönü, Atatürk

Eklerde vurgu

Çoğu ek vurgulu olduğundan son hecesi vurgulu bir kelimeye gelince vurguyu kendi üzerine çeker:

• Karar
• Kararlı
• Kararlılık
• Kararlılığı
• Kararlılığından

Son hecesi vurgulu olmayan kelimeye gelen ekler ise vurguyu çekmezler:

• Avrupa'da
• Lokantada

Çok heceli olan şu ekler, son hecesinde vurgulu olmadığından vurgunun sonraki eklere çekilmesini engeller:

• Bakıyorum
• Gidiversene
• Düşününce
• Bakarak

Bazı heceli ekler ise vurgusuzdur ve bu sebeple vurgunun daha ileriye aktarılmasını engeller:

• Bakmamalıyız
• Annemleyim
• Arapça
• Benimki

Bu kural aynı zamanda -me/ma olumsuzluk ekini -me/ma fiilimsi ekinden ayırmamıza imkân tanır:

• Gitmeyin
• Gitme zamanı

-me/ma eki, ilk hecesi vurgulanmayan kelimelerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

• Avrupalılaşmadık

Ayrı yazılsa da ek gibi davranan de/da bağlacı ve mı/mi/mu/mü soru edatı da vurgusuzdur:

• Sen de mi?
• Sende mi?

Bu kural -de/da bulunma ekini de/da bağlacından ayırmamıza olanak tanır.

Ek fiiller isimlere geldiği zaman vurgusuz olurlar:

• Sendeydim
• Çocukmuşsunuz
• Okulluysanız

Ek fiiller fiillere geldiği zaman da vurguyu bir önceki heceye çekerler, ancak cümle içinde fiiller çoğu zaman vurgusunu yitirdiğinden bu kural o kadar ortaya çıkmaz:

• Gitmiştim
• Düşündüysen

İsime gelen şahıs ekleri de aynı zamanda vurgusuzdur, bu kural da iyelik eklerini ve çoğul ekini şahıs eklerinden ayırmamıza olanak tanır:

• O kalem benim!
• Vazoyu kıran benim.

Birleşik kelimeler ve tamlamalar

Birleşik isimlerde ve tamlamalarda ikinci öğe vurgusunu yitirir:

• Başbakan, Ayakkabı, Çoban salatası, Mavi kuş

Pekiştirmeli sıfatlar da ilk hecede vurgulanır

• Dümdüz, Sapsarı, Masmavi

Fiil içeren birleşik kelimelerde ise ikinci kelime vurgulanır:

• Hünkârbeğendi, Uyurgezer

-ma/me eki tamlamalarda ve birleşik fiillerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

• Ali iskambil oynadı.
• Ali iskambil oynamadı.