Vikipedi

Vikipedi

Ücretsiz ve reklamsız internet ansiklopedisi
(Vikipedistler sayfasından yönlendirildi)
Başlığın diğer anlamları için Viki (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Vikipedi (İngilizce: Wikipedia), kullanıcıları tarafından ortaklaşa olarak birçok dilde hazırlanan; özgür, bağımsız, ücretsiz, reklamsız ve kâr amacı gütmeyen bir internet ansiklopedisidir. MediaWiki yazılımı kullanılarak hazırlanmaktadır. Sürekli eklemeler ve değişiklikler yapıldığı için hiçbir zaman tamamlanmayacağı varsayılmaktadır.

Vikipedi

www.wiki.x.io anasayfası
SahipWikimedia Foundation
OluşturanJimmy Wales
Larry Sanger[1]
URLwikipedia.org
SloganÖzgür Ansiklopedi
Ticari?Hayır
Site türüİnternet ansiklopedisi
KayıtGerekli değil[not 1]
Kullanılabilir dil(ler)329 dil
Başlama tarihi15 Ocak 2001 (23 yıl önce) (2001-01-15)
Geçerli durumAktif

Kurucularından Jimmy Wales, Vikipedi'yi, "Dünya üzerindeki her insana kendi dilinde, en üst kalitede, bedava bir ansiklopedi oluşturma ve dağıtma uğraşısı" olarak tanımlamaktadır.[2]

Vikipedi sözcüğü, viki ve pedi sözcüklerinin birleşiminden oluşur. "Viki", Hawaii dilindeki "wiki wiki" (hızlı veya bilgi amaçlı) sözcüğünden türetilmiştir.[3] "Pedi" ise, Antik Yunan Medeniyeti'nde "kapsamlı kültürel eğitim sistemi" anlamına gelen paideia sözcüğünden gelir.[4]

Bilgilerin güvenilirliği

Vikipedi'nin güvenilebilirliği ve doğruluğu üzerine tartışmalar mevcuttur ve site yoğun olarak vandalizme maruz kalmaktadır.

Maddelerin eşit olmayan kalitesi, değişikliklerin takipsizliği, sistem hataları ve bilgilerin doğruluğu üzerine tartışmalar hâlen devam etmektedir.[kaynak belirtilmeli] Verilen bilgiler bazen onaylanmamış ve sorgulanabilir olabilir, kaynakları eksik olabilir. Ancak 2005'te yapılan bir araştırmada, İngilizce Vikipedi'deki "doğal bilgiler üzerine" girdilerin doğruluğu, Britannica Ansiklopedisi ile aynı seviyede bulunmuştur.[5] Encyclopædia Britannica Inc. şirketi ise ansiklopedilerindeki maddelerin ödül kazanmış ünlü akademisyenler tarafından hazırlandığını belirterek bu araştırmayı hatalı bulmuştur.[kaynak belirtilmeli]

Vikipedi'nin özellikleri

 
Türkçe Vikipedi ana sayfası, Eylül 2022

Vikipedi'nin ana sunucuları ABD'nin Florida Eyaleti'ndeki Tampa kentinde, diğer başlıca sunucuları ise Hollanda'nın Amsterdam, Fransa'nın Paris ve Güney Kore'nin Seul kentinde bulunmaktadır.

Yazarlar

Vikipedi, gönüllülerin ortaklaşa çabası doğrultusunda ve neredeyse herkesin web sitesine ulaşıp değiştirmesiyle yazılmaktadır. Vikipedi'ye bilgi girişi yapabilmek için üye olma zorunluluğu yoktur. Bu durum bilgilerin herkes tarafından anında eklenebilmesine olanak verir. Bununla beraber üye olmanın, yapılan değişikliklerin kaydını tutabilmek, seçkin madde vb. oylamalarına katılmak, vandalizmle mücadeleyi kolaylaştırmak gibi avantajları vardır.

Diğer İnternet ansiklopedi projelerinin çoğu üyelik gerektirir ve yalnızca uzmanların yazılarına izin vermektedir: Stanford Felsefe Ansiklopedisi, Nupedia, h2g2 ve Everything2 gibi. Bazı ansiklopediler de Vikipedi gibi Viki yazılımı kullanmaktadır. Diğer ansiklopedilerden farklı olarak, Vikipedi GNU Özgür Belgeleme Lisansı (GÖBL) kullanmaktadır.

Vikipedi'ye yazılan bilgilerin uygunluğu konusunda bazı kurallar mevcuttur. Bilgiler tartışılır, değerlendirilir ve içeriğe eklenmesi, değiştirilmesi veya Vikisözlük gibi kardeş bir projeye transfer olması üzerine kararlar alınır. Vikipedi'nin ana kurallarından biri maddelerin tarafsız bir şekilde, kaynaklarıyla birlikte, olumlu ya da olumsuz tüm yönleriyle sunulması gerektiğidir. Vikipedi, maddeleri tamamen objektif ve doğru bir şekilde sunmaya ve her türlü bakış açısını yansıtmaya çalışır. Maddeler kullanıcıların kolaylıkla anlayabileceği bir sunuş kısmının (giriş) ardından ayrıntıya girilerek, günümüz itibarıyla doğrulanabilecek kaynaklarla sunulmalıdır.

 
Jimmy Wales, Vikipedi'nin kurucusu

2020'de yayımlanan verilere göre İngilizce Vikipedi sürümünde 31 binden fazla aktif editör varken diğer dillerde binden fazla aktif editörü olan Vikipedi projelerinin sayısı 11'dir. Wikimedia Vakfı'nın 2019'da yayımladığı verilere göre editörlerin %91'i erkek, %9'u kadındır.[6]

Özgür içerik

Oldukça kapsamlı ve ortaklaşa üretilen bir proje olan Vikipedi'de ve kardeş projelerinde, bütün katkıların yasalara uygun olarak yapılması önemlidir. Normalde bir eserin yazarı o yazının telif hakkını elinde bulundurur ve bu hak, diğer insanların bu yazıyı değiştirmesini ve kopyalamasını engeller. Bu sebeple Vikipedi'deki maddeler GÖBL ile yazılmakta ve her yazar telif haklarından vazgeçmektedir. GÖBL, birçok telifi özgür bırakılmış lisans gibi, yazılanın dağıtılmasına, benzeri dokümanların çıkmasına ve kâr amaçlı kullanıma izin verir. Bu lisans ayrıca yeniden katılım gösterenlerin aynı lisans ile değişiklikler yapmasına izin verir. Özgür görünmesine rağmen bilgiyi yazan kişi telif hakkına sahiptir, ancak diğer insanların bu bilgilerden yararlanmasına ve geliştirmesine izin vermektedir. Katılımcılar birden fazla lisansı içeriklerinde kullanabilirler ya da kamu malı olarak ilan edebilirler.

Vikipedi'deki resimlerin, seslerin ve video dosyalarının büyük çoğunluğu GÖBL lisansı ile lisanslanmaktadır. Şirket logoları, şarkı örnekleri, haber fotoğrafları ise Amerika Birleşik Devletleri kanunlarına göre adil kullanım altında kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra Creative Commons gibi GÖBL benzeri lisanslama yöntemleri de mevcuttur.

Tarafsızlık

 
Vikipedist bir protestocu. Panoda Vikipedi formatıyla [kaynak belirt] yazıyor.

Vikipedi'nin en önemli politikalarından biri tarafsızlık politikasıdır.[7] Tarafsız bakış açısı yönergesi, Vikipedi'nin temel taşlarından birisidir. Özellikle tartışmalı tüm konular, tartışmanın taraflarına eşit mesafede kalınarak yazılmalıdır. Unutulmamalıdır ki Vikipedi bir milletin, grubun, takımın, sınıfın, dinin ansiklopedisi değildir. Her dil Vikipedisi'ne, o dili bilen herkesin katkıda bulunabilmesi mümkündür.

Vikipedi maddeleri hazırlanırken kanılara değil, olgulara yer verilir. Basit bir örnek vermek gerekirse, "Beatles dünyanın en iyi müzik grubudur" ifadesi bir kanıdır ve Vikipedi'de yer alamaz. Ancak, "Thriller, dünyanın gelmiş geçmiş en çok satan albümüdür" ifadesi bir olgudur ve güvenilir üçüncü parti kaynaklarını göstermek kaydı ile Vikipedi'de yer alabilir.

Özellikle dinî ve siyasi içerikli maddeler, Vikipedi'de en çok saldırıya uğrayan, değişiklik savaşlarına sahne olan maddelerdir. Vikipedi'de, "şehit", "terörist", "kahraman" gibi göreceli tanımlamalardan kaçınılır. Doğrudan ya da dolaylı hakaretlere hoşgörü gösterilmez. Dini kişilerden bahsederken "Hazreti", "Aziz", "Yüce" gibi sıfatlar kullanılmaz.

 
Son değişiklikler sayfasında en son yapılmış değişiklikler gösterilir.
 
Vikipedi tarafsızlık ilkesi ile yönetilmektedir.

Dil sürümleri

Ana sayfa: Vikipedi:Vikipediler

Tüm Vikipedilerin şu an 314 dil sürümü, 304 etkin dil sürümü (100'den fazla maddesi bulunan) mevcuttur. Vikipedilerin toplamda 64.099.276 maddesi vardır.

Vikipedi her dilde birbirinden bağımsızdır. İçeriklerin diğer dillerdeki gibi olma zorunluğu yoktur ya da maddelerin birbirlerinin tercümesi olması gerekmez. Maddelerin otomatik tercümelerine izin verilmez; ancak yine de diğer dillerdeki Vikipedistler kendileri bu maddeleri tercüme ederler. Birçok dilde tarafsız bakış açısı savunulmaktadır; ancak bulundukları ülkenin kanun ve kurallarına göre değişiklikler yapabilirler. Maddeler ve resimler Vikipediler arasında paylaşılmaktadır. Herhangi bir Vikipedist, başka bir dilden çeviri isteğinde bulunabilir. Bunun yanı sıra Wikimedia Commons deposunda da tüm Vikipedilerin kullandığı medya dosyaları mevcuttur. Birçok dildeki Vikipedi'de çevrilmiş dosyalar küçük bir bölümü temsil eder.

Alexa'ya göre, Vikipedi ziyaretçilerinin %61,58'i İngilizce Vikipedi sitesini ziyaret etmektedir.[8]

Aşağıdaki liste 11 Ekim 2021 itibarıyla 1.000.000 üzerinde maddesi olan Vikipedileri göstermektedir.

  1. İngilizce (6.924.954)
  2. Sebuanca (6.116.889)
  3. İsveççe (2.599.291)
  4. Almanca (2.968.557)
  5. Fransızca (2.653.044)
  6. Felemenkçe (2.174.357)
  7. Rusça (2.014.798)
  8. İspanyolca (1.995.806)
  9. İtalyanca (1.895.698)
  10. Lehçe (1.639.347)
  11. Mısır Arapçası (1.625.832)
  12. Japonca (1.440.534)
  13. Vietnamca (1.294.380)
  14. Varayca (1.266.586)
  15. Çince (1.454.557)
  16. Arapça (1.247.446)
  17. Ukraynaca (1.357.064)
  18. Portekizce (1.140.029)

Değiştirme ve düzenleme

 
Almanca Vikipedi'nin DVD'si

Hemen hemen tüm konuklar Vikipedi'nin içeriğini değiştirebilir; yeni kullanıcılar da yeni madde başlatabilirler. Sayfada yapılan değişiklik derhâl yansır. Vikipedi kullanıcıların ortaklaşa çalışmasının zamanla maddeleri geliştireceği inancıyla kurulmuştur, tıpkı herhangi bir açık kaynaklı programın gelişmesi gibi. Vikipedi editörleri bu durumu, "sosyal Darwin evrimi gelişmesi" ile açıklar. Bu ortaklaşa ve anında değişiklikler, editörlerin mevcut maddeleri hızlıca geliştirmesini ve yenilerinin gerçekleşir gerçekleşmez ortaya çıkmasını sağlar.

Bazıları ise Vikipedi'nin bu açık bakış açısını anlamsızca kullanırlar, buna da "vandalizm" denir. Bunun yanı sıra, ortaklaşa çalışma bazen "değiştirme savaşları"na -birçok kişi birbirlerinin yazdıklarını onaylamadıkları için değiştirmekte ve çıkarmaktadır- ve editörlerin maddenin içeriği üzerinde uzlaşamamasına sebebiyet verir.

Maddeler istisnalar dışında her zaman değiştirilmeye açıktır. Eğer, vandalizm ya da "revert war" (geri dönüştürme savaşı) yaşanırsa madde koruma altına alınır. Vikipedi hiçbir maddesinin tamamlanmış ya da bitmiş olduğunu iddia etmez. Maddelerin yazarlarının yazdıkları konu hakkında uzmanlık ya da yeterlilik sahibi olması gerekmez ve kullanıcılar yazdıklarının "acımasızca değiştirilmesi ve keyfi olarak dağıtılması" hakkında uyarılmaktadır. Maddeler bir kullanıcı ya da editör grubu tarafından kontrol edilmez ya da telif altına alınmaz; içerik hakkındaki kararlar Vikipedi'nin editör kurallarına göre fikir alma ortak kararıyla ya da bazen oyla karar verilir. Jimmy Wales tüm Vikipedi kurallarında ve kullanıcı haklarında son kararı verme hakkına sahiptir.

Kullanıcılar izleme listelerine ilgilerini çeken maddeleri eklerler, bu sayede bu maddelerin gelişimini izleyebilirler. Vikipedi'deki birçok geçmiş değişiklik de sayfa geçmişinde kullanıcılar tarafından kronolojik olarak görülebilir. Sadece, eğer söylenmeyecek sunumlar, telif hakkı ihlalleri ve yasal olarak Vikipedi'ye sorun çıkaracak hususlar varsa, bunlar sayfa geçmişinden silinebilir. Bu değişiklikler sadece Vikipedi hizmetlileri tarafından yapılabilir.

Diğer biçimlerde Vikipedi

Bazı maddeler için, seslendirilmiş sürümleri ogg biçiminde sunulmaktadır. mp3 yerine ogg biçiminde sunulmasındaki ana sebep, mp3'ün bazı patentlerle koruma altına alınmış olmasıdır.

Vikipedi çevrimiçi olarak ve katı olmayan bir lisans ile sunulmaktadır. İçeriğinin İnternet dışında kullanılmak üzere bilgisayara indirilmesi de oldukça kolaydır ve kullanılan ana dağıtım metodudur. Bununla beraber, bazı projeler Vikipedi'nin içeriğini değişik olarak sunmaktadır. Örnek olarak, SOS Children Vikipedi'nin içeriğini CD'de sunmaktadır. Buna ek olarak, Wikipedia 1.0 isimli onaylanmış ve basıma hazır maddelerin editörler tarafından hazırlanmış bir CD sürümü de hazırlanmaktadır. Yayımlanmış Vikipedi maddeleri ayrıca PediaPress ve Print on Demand servisleri tarafından da sunulmaktadır.

Popüler kültürde Vikipedi

Vikipedi'nin içeriği yüzlerce site tarafından veri tabanından alınarak kullanılmaktadır. Vikipedi'nin maddeleri ayrıca akademik çalışmalarda, kitaplarda ve konferanslarda ve son olarak da filmlerde de kullanılmaktadır. 2006 yılında, Amerika Birleşik Devletleri'nde bir davada Vikipedi referans olarak gösterilmiştir. Kanada Parlamentosu, Vikipedi'nin aynı cinste insanların evliliği hakkındaki maddesini, Yasal Evlenme Kanunu'nda okunulacak belge olarak sunmuştur. Dönemin Türkiye başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, türban ile ilgili bir demecinde Türkçe Vikipedi'yi kaynak göstermiştir.[9]

Bunun yanı sıra, Vikipedi'nin popüler kültürde kullanılmasını konu alan eserler de çoğalmıştır. Özellikle İngilizce konuşan ülkelerde Vikipedi'nin açık kodlu (değiştirilebilir) olması ve yoğun vandalizme uğramasını konu alan parodiler ve skeçler sıklıkla yapılmaktadır. "Weird Al" Yankovic "White and Nerdy" klibinde Atlantic Records sayfasını parodi amacıyla "You suck!" (Berbat!) şeklinde değiştirmiştir. Bu durum Yankovic hayranlarının sayfaya yoğun olarak vandalizmde bulunmasına sebep olmuştur. Penny Arcade'in bir karikatüründe İskeletor, He-Man maddesini değiştirmektedir.

Eleştiriler

Murat Bardakçı, Habertürk TV'de hazırlayıp sunduğu Tarihin Arka Odası programında Vikipedi'deki bilgileri birkaç kez eleştirmiştir. Vikipedi'deki kendi biyografi maddesinden örnek vererek yanlış bilgiler içerdiğini ve Vikipedi'yi intihal açısından, öğrencilerin akademik performansı için olumsuz bir kaynak olduğunu vurgulamakta ve Vikipedi'nin bu yüzden Türkiye'de yasaklanmasını savunmaktadır.[10]

Vikipedi’ye Türkiye’den erişim engelinin 15 Ocak 2020’de Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi kararının ardından Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu tarafından kaldırılmasının ardından 23 Ocak 2020’de Habertürk gazetesi yazarlarından Fatih Altaylı “Davutoğlu’nun Anımsattıkları” başlıklı bir yazı kaleme aldı. Altaylı, Murat Bardakçı’nın Vikipedi’ye dönük eleştirilerine katıldığını ifade etti ve “Vikipedi gerçekten bir facia. Tam Türk işi. Yalan dolan eksik gedik. Wikipedia ne kadar zengin ise bu o kadar fakir. Yanlışlar her ikisinde de var ama Türkçe Vikipedi özensizlik, ilgisizlik üzerine inşa edilmiş. Ama burada doğru olan kapatılmasını ya da yasaklı kalmasını istemek değil, düzeltilmesini talep etmek. Güvenilir bir kaynak hâline gelmesi için çaba göstermek ve bunu talep etmek.” ifadelerine yer verdi.[11]

Vikipedi için yapılan eleştirilerden biri de maddeleri denetleyen editörlerin kaynakları "kabul görmeye değer" ya da "layık olmayan" olarak sınıflandırması nedeniyle marjinal görüşlerin dışlanmasına yol açtığı, denetleyen editörlerinde literatüre yeterince hakim olmaması üzerinedir.[12]

Türkiye'de erişim engeli

Ana madde: Vikipedi'ye Türkiye'den erişimin engellenmesi

29 Nisan 2017'de Vikipedi'ye Türkiye'den erişim Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu tarafından idari tedbir uygulanmak suretiyle engellenmiştir.[13] 2 yıl 8 ay 17 gün aradan sonra (992 gün), 15 Ocak 2020 tarihinde Türkiye saati ile 22.30'da Anayasa Mahkemesi kararıyla yeniden erişime açılmıştır.[14]

Ayrıca bakınız

 
Wikimedia Commons'ta Vikipedi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Notlar

  1. ^ Korumaya alınmış sayfaları düzenlemek ve dosya yüklemek için kullanıcı hesabı gerekmektedir.

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2020. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2017. 
  3. ^ Kaplan Andreas, Haenlein Michael (2014) Collaborative projects (social media application): About Wikipedia, the free encyclopedia. Business Horizons, Volume 57 Issue 5, pp.617-626
  4. ^ "paideia." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2012. 
  6. ^ Robinson, Andrew. "Scholars reflect on Wikipedia's 20 years of crowdsourced knowledge" (İngilizce). Science. 3 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020. 
  7. ^ "Vikipedi'nin tarafsızlık maddesi". 15 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2017. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2015. 
  9. ^ "'Velev ki' diye başlayan tartışma bitti". Milliyet. 5 Haziran 2008. 3 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2018. 
  10. ^ "Tarihin Arka Odası - Murat Bardakçı : "Vikipedi engellensin"". Youtube. 12 Nisan 2013. 16 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2016. 
  11. ^ Altaylı, Fatih (23 Ocak 2020). "Fatih Altaylı - Davutoğlu'nun anımsattıkları". Haberturk.com. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020. 
  12. ^ "sorunları ve olanaklarıyla bir çevrimiçi ansiklopedi wikipedia" (PDF). 
  13. ^ "Son dakika haberi: Wikipedia'ya erişim engellendi". 29 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2017. 
  14. ^ "BBC Türkçe - Wikipedia'nın Türkiye'de erişim engeli kaldırıldı". 17 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2020. 

Dış bağlantılar

"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Vikipedi&oldid=34482492" sayfasından alınmıştır