Urmiye Çatışmaları
Urmiye çatışmaları - 9-10 Şubat 1918'de Urmiye bölgesinde Kaçar imparatorluğu ve yerel Azerbaycan Türkleri ile Süryani gönüllüleri arasında yaşanan çatışmalara verilen addır. Urmiye isyanı olarak bilinen olaylarda Aysorlar'a Ağa Petros[a] ve Malik Khoshab, Azerbaycan Türkleri'ne ise şehir belediye başkanı İrşad Humayun önderlik etmiştir. General Arshad el-Mülk de İrşad Humayun'un destekçisiydi. Bu çatışmalar Bolşevik devrimi sonrasında Rus ordusunun bölgeden çekilmesi sonrasında meydana geldi.
| Urmiye Çatışmaları | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| I.Dünya Savaşı İran Cephesi Tebriz'in işgali | |||||||||||
_waiting_for_the_Persian_mullah_surrender.jpg) Ağa Petros (beyaz Kazak şapkalı) Müslümanların teslim olmasını beklerken. | |||||||||||
| |||||||||||
| Taraflar | |||||||||||
| |||||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||||
|
 Malik Hoşaba |
.svg){kind=small} Riza Han (ölü) | ||||||||||
| Çatışan birlikler | |||||||||||
| 1000'den az[1] | Bilinmiyor ama Süryaniler'den daha büyük[1] | ||||||||||
| Kayıplar | |||||||||||
|
80'den az ölü[3] |
1000+ ölü [3] | ||||||||||
Urmiye çatışmaları, İtilaf Devletlerinin desteğiyle Güney Azerbaycan'da Süryani-Ermeni silahlı gruplarının uyguladığı etnik temizlik politikasının bir parçasıdır. Toplamda 100.000'den fazla insanın "Cilovluk" olarak da adlandırılan bu süreçler sırasında Süryani'ler tarafından öldürüldüğüne inanılıyor.
Arka Plan
değiştirSüryanilerin isyanı ve Güney Azerbaycan'a yerleştirilmesi
değiştir1916 yılında Osmanlı Devleti'nin Hakkari bölgesinde yaşayan Süryaniler, Rusya'nın desteğine güvenerek devletlerine karşı ayaklandılar. Ancak Osmanlı kuvvetleri karşısında uzun süre devam edemediler. Rusya'nın yardımıyla on binlerce Süryani (yerel halk onlara "cilov" diyordu) aileleriyle birlikte Güney Azerbaycan'ın Urmiye ve Selmas bölgelerine yerleştirildi.[5][6]
Urmiye çatışmalardan önceki olaylar
değiştirRus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından İngiliz-Fransız güçleri bölgeye gelerek, aralarında Ermenilerin ve Süryanilerin de bulunduğu Hristiyan silahlı birliklerini örgütlediler. Osmanlı arşivlerinde bulunan bir belgede bölgedeki Süryani silahlı grubu şöyle anlatılıyor:[5]
Urmiye ve Salmas çevresinde 1'i Ermeni, 3'ü Süryani olmak üzere Rus albay komutasındaki 4 piyade taburunun yanı sıra 5.000 silahlı Ermeni ve Süryani birliği, 12 dağ bataryası ve çok sayıda ateşli silah bulunmaktadır.
1918 yılı Şubat-Mart aylarında Ermeni-Süryani birliklerinden oluşan Hristiyan ordusu, Savuçbulag bölgesinde geri çekilen Rus kuvvetlerinin silahlarını ele geçirdiler. Silahlı gruplar, başlıca Urmiye ve Dilman bölgesinde toplanmaya başladılar. Hatta Van bölgesinden, Osmanlı askerî birliklerinin önünden geri çekilen Ermeni ve Süryaniler de Urmiye gölü çevresinde birleşerek yerel Türk-Müslüman halka ve Osmanlı güçlerine karşı savaşmaya hazırlanıyorlardı. Bunu önlemek amacıyla Osmanlı güçleri hem Van bölgesinden Urmiye'ye doğru, hem de Erbil ve Revandiz bölgesinden Güney Azerbaycan ve Güney Kafkasya'ya doğru hareket ediyordu.[5]
Çatışmaların ilki 11 Ocak 1918 tarihinde başladı. Salmas'ta konuşlanmış 100 Süryani savaşçısından 55'i, ordulara kıyafet sağlamak amacıyla Culfa'ya hareket etti. Ancak yolda Kaçar ordusu tarafından pusuya düşürüldüler. Bundan kısa bir süre önce, Hoy'daki Süryani savaşçıları da saldırıya uğramıştı. Ancak onlar saldıran Kaçar ordusunu yenmeyi başardılar. Sonuç olarak başlangıçta 100 kişi olan Süryani savaşçılarından sadece 42 kişi kaldı.[7] Bu olay hızla patrik Mar Benyamin Şimuna'ya ulaştırıldı, o, İran süvarilerinin Tebriz'i terk edip Urmiye'ye doğru gittiğini görünce Urmiye valisi İrşad Homayun'un yanına, Ağa Petros dahil olmak üzere temsilciler gönderdi. İrşad Hümayun, meselelerin durmayacağını bildirdi ve bu Süryanilerin geri dönüşlerine yol açtı. Mar Benyamin Şimun bu haberi öğrendikten sonra hemen Süryani ve Ermeni milli konseylerini topladı ve bu meselelerin tartışılmasını istedi. Hem Ermeniler hem de Süryaniler, meselelerin bu şekilde devam etmesi durumunda direniş gösterme konusunda oybirliğiyle karar aldılar.[8]
Halil Paşa'nın 22 Ocak 1918 tarihinde Musul'dan Revandiz Grup Komutanlığına gönderdiği telgrafta, çeşitli güvenlik kaynaklarından alınan bilgilere göre Sakkız ve Savaşbulak'ın Rus kuvvetlerince tahliye edildiği ve Urmiye'nin de tahliye edileceği belirtiliyor. Ayrıca, belgede "Urmiye bölgesine güvenlik güçlerinin atanması ve gönderilmesi, Ermeni ve Süryani güçlerinin mevcut durumu hakkında alınan haberlere ciddi önem verilmesi" talep ediliyordu. Halil Paşa'nın yine 22 Ocak 1918 tarihinde İkinci Ordu Komutanlığına gönderdiği diğer şifreli telgrafta, Sakkız ve Savaşbulak'ın Rus kuvvetleri tarafından boşaltılmasına dair haberler, bölgedeki Ermeni ve Süryanilerin faaliyetlerine dair bilgiler verilmiştir. Belgede belirtiliyor ki, "15 Aralık 1917 tarihinde İtilaf Devletleri ile Rusya arasında imzalanan barışın maddesine uygun olarak gıda tedarik eden Şemdınan çevresindeki köylerimiz Ruslar tarafından iyi davranış görmesine rağmen, Ermeni ve Süryaniler tarafından yok edilmiştir. Canlarını kurtarabilenlerin ifadelerine göre Urmiye'nin güney tarafında iki bin kadar Ermeni ve Süryani güçleri vardır."[5]
9 Şubat'ta bazı Süryaniler, Urmiye'nin batı kapısından şehre girerken Erşad el-Mülk savaşçıları tarafından vurularak öldürüldü. Kısa bir süre sonra Erşad el-Mülk, Ağa Petros'un evine özel bir ekip göndererek onu tutuklamaya çalıştı. Ağa Petros'un evi Urmiye'nin Ermeni mahallesindeydi. Ağa Petros, ailesine saklanmalarını emretti ve evinin duvarları ve pencereleri kurşunlarla delinirken binanın içine yerleştirdiği makineli tüfekle onlara ateş etmeye başladı. Erşad el-Mülk savaşçıları ağır kayıplar verdikten sonra geri çekilmek zorunda kaldılar.[1]
Savaşlar
değiştirŞehrin gümrük binasını ele geçirmek için gönderilen 600 kişilik Aysor ordusundan kısa bir süre sonra Ağa Petros, silah ve topları almak için Rus eğitmenleriyle birlikte Hyperabat adlı bir köye gitti ve çok geçmeden Urmiye'ye geldi. Bir süre sonra Urmiye şehrinde yerel halk ile Süryaniler arasında bir çatışma başladı.[9]
Biraz sonra 150 kişilik Süryani kuvveti mühimmat deposunu ele geçirmek için gönderildi. Güçlü bir çatışmanın ardından Urmiye'liler geri çekilmek zorunda kaldı. İsyancılar el bombaları ve süngü kullanarak mühimmat deposunu ele geçirmeyi başardılar.[1][10]
Bu olaylardan sonra Urmiye'liler, şehrin Süryani kontrolündeki kısımlarına bir sonraki saldırılarını gerçekleştirdi. Bu saldırı Ağa Petros tarafından durdurulduktan sonra, o, Patrik Mar Benyamin ile birlikte bundan sonraki adımlarını planlamaya başladı. Tam o sırada, Erşad el-Mülk ve İrşad Hümayun liderliğindeki Urmiye'liler yeni bir saldırıya başladılar ve tüm gün savaşmalarına rağmen, daha iyi silah ve mühimmatlara sahip olan Süryanileri güçlendikleri mevzilerden çıkarmak mümkün olmadı. Sonuç olarak, çatışmaların ilk gününde Urmiye şehrinin tüm batı bölümü Süryanilerin eline geçti. Gece saatlerinde şehre ek kuvvetler yerleştirildi ve batı kapılarından birinde daha küçük birlikler tarafından şehrin güney bölgesinde diğer mevzilerin de ele geçirilmesi kararlaştırıldı, çünkü kapı Amerikan misyonunun yakınındaydı. Güney kapısında Malik Hoşaba, kendi Tyari[11][12] kabilesinden olan 200 savaşçısı ile mevzi almıştı. Onların mevkileri, ertesi sabah Kaçar askerlerinin çok büyük güçleri tarafından işgal edilecek olan şehrin antik kısımlarının tam karşısındaydı. Tyari savaşçılarının arkasında ve şehir duvarından yaklaşık yarım mil uzaklıkta, Karadağ süvarilerinin ele geçirdiği başka bir kale vardı.[1]
10 Şubat Cumartesi günü, sabah erken saatlerde, şehirde ve şehir dışında askerî harekâtlar aynı şekilde başladı. Bazı Süryani orduları, Ağa Petros'un çağrısına yanıt vererek Urmiye surları arasında saldırıya uğrayan arkadaşlarına savaş malzemesi getirirken, kaleyi terk eden Karadağ süvarileri onlara saldırdı ve oradaki malzemeleri ve topları ele geçirmeye çalıştı. Karadağ süvarileri mağlup edildiler ve liderleriyle birlikte kaleye doğru geri çekilmek zorunda kaldılar. Bundan sonra kaleye doğru saldıran Süryaniler bir süre sonra orayı ele geçirdiler. Bu saldırı sırasında General Rıza Han öldürüldü. Aynı zamanda, güney kapısında ve duvarların iç kısmındaki eski savunma bölgelerinde Malik Hoşaban'ın adamları, Erşad el-Mülk kuvvetlerinin saldırısını püskürttüler. Çarbaş kapısı olarak bilinen batı kapısına giden ana sokakta konuşlanmış olan Süryani orduları daha doğuya, şehir merkezine doğru ilerlemiş ve Erşad el-Mülk kuvvetlerini geri itmişlerdi. Urmiya'nın Müslüman sakinleri sokakları boşaltıp evlerinin çatısından ve pencerelerinden gerilla savaşlarına başladılar. Bundan sonra Ağa Petros, adamlarına saldırıyı durdurma emri verdi.
Çatışmalar yatıştıktan, Müslüman ordusu geri çekildikten ve Urmiye Müslümanları teslim olmaya başladıktan sonra Erşad el-Mülk Süryanilere teslim oldu. İrşad Hümayun, Fransız rahip Monsenyör Sontag'ın yanına koştu. İrşad bir süre sonra Mar Thomas Audon'u [b] öldürdü.[3]
Savaşlarda Urmiye'liler 1000'den fazla kişiyi, Süryaniler ise 80 kişiyi kaybetmişlerdir.[10]
Savaşın Süryaniler lehine sonuçlanması büyük ölçüde Tyari kabilesinden savaşçıların çabalarına bağlanıyor.[1]
Soykırımın yaşandığı dönemde yaşayan Seyid Ahmed Kesrevi'ye göre şehri bombalayan Ermeniler, halk arasındaki paniği fırsat bilerek şehre girmiş, evleri ateşe vermiş, toplu katliamlar gerçekleştirmiştir. Bu korkunç olaylar sırasında genel olarak yüzlerce masum Azerbaycanlı vahşice katledildi. Ahmed Kesrevi, bu olaylarda Ermeni ve Süryanilerden oluşan Hristiyan ordusunun 130.000'den fazla insanı öldürdüğünü yazıyor.[5]
Sonuç
değiştirPatrik, danışmanları ve generalleriyle birlikte müttefik devletlerin temsilcilerinin ardından Urumiye Müslümanlarının teslim olmalarını kabul etmek için hazırladığı şartları dinlemek ve ayrıca onları teslim olduklarında yanında tutmak için gönderildiği zaman şehir hala Süryani orduları tarafından yönetiliyordu. Müslüman Molla bu şartları imzaladı.[1]
Urumiye'deki katliamdan sonra bölgede Süryani-Ermeni faaliyetleri daha da arttı. İngilizlerin bölgeye yaklaşmaları onların faaliyetlerini daha da artırdı.[5]
Notlar
değiştir- ^ Osmanlı İmparatorluğu'nda doğmuş bir Süryaniydi. Kısa bir süre Osmanlı Devleti'nin Urmiye Konsolosu olarak görev yaptı. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusların Urmiye'ye girmesinden sonra onların koruması altına girdi, Ruslar ona küçük bir askeri müfreze ve general rütbesi verdi.[4]
- ^ Keldani Katolik Kilisesi içindeki Urmiye Keldani Başpiskoposluğu Başpiskoposu.[13][14]
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d e f g h Werda 1924.
- ^ Werda 1924, s. 91.
- ^ a b c Ismael 1964, s. 91.
- ^ "General Agha Petros". www.zindamagazine.com. 1 Aralık 2007. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2023.
- ^ a b c d e f Nəcəfli 2016.
- ^ Dilməqani 2011.
- ^ Ismael 1964, s. 87.
- ^ Ismael 1964, s. 88.
- ^ Ismael 1964, s. 89.
- ^ a b Ismael 1964, s. 90.
- ^ Odisho 1988, s. 21.
- ^ Aboona 2008, s. 2.
- ^ "Archbishop Thomas Audo †". www.catholic-hierarchy.org. 2004. 11 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2023.
- ^ Naby 2016.
Kaynak
değiştir- Yaqou D'Malik Ismael (1964). Assyrians and Two World Wars: Assyrians from 1914 to 1945. Tahran: The Literary Society of Assyrian Youth. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- Joel E. Werda (1924). The Flickering Light of Asia, or, the Assyrian Nation and Church. Assyrian International News Agency. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- Güntəkin Nəcəfli (2016). 1917-1918-ci illərdə Urmiya bölgəsində 130 mindən artıq azərbaycanlı soyqırıma məruz qalıb. Azərbaycan. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- T. Dilməqani (2011). Güney Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində. Bakı: AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu.
- Edward Y. Odisho (1988). The sound system of modern Assyrian (Neo-Aramaic). Harrassowitz. ISBN 3-447-02744-4. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- Hirmis Aboona (2008). Assyrians, Kurds, and Ottomans : intercommunal relations on the periphery of the Ottoman Empire. Cambria Press. ISBN 978-1-62499-167-7. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- Eden Naby (2016). ŌDŌ, TŌMĀ. Encyclopædia Iranica. Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.