Vikipedi

Ural dilleri

otuz dokuz dil barındıran ve toplamda 50 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesi
(Ural dilleri ailesi sayfasından yönlendirildi)

Ural dilleri, içinde otuz dokuz dil barındıran[1] ve toplamda 25 milyon insan tarafından konuşulan dil ailesidir. Dünya üzerinde en çok konuşanı olan Ural dilleri, sırasıyla Macarca, Fince, Estonca, Marice ve Udmurtçadır. Yine dünyada içinde belirgin olarak Ural dilleri konuşanı barındıran ülkeler Estonya, Finlandiya, Macaristan, Romanya, Rusya, Sırbistan ve Slovakya'dır.

Ural
Coğrafi dağılımDoğu ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Asya
SınıflandırmaUral
Alt bölümler

Ural ismi, bu dillerin doğduğu yer olarak düşünülen Ural Dağları'ndan gelmektedir. Her ne kadar yaklaşık olarak dilin doğum yeri bilinmese de Hint-Avrupa dil ailesinin doğduğu yerlere yakın olabileceği düşünülmektedir.

Soy ağacı

değiştir
 
Ural dillerini gösteren bir tablo.

Ural dillerinin alt kolları her ne kadar kesin olarak sınıflandırılmamış olsa da çoğunlukla tüm sınıflandırmaların içinde Fin-Perm dilleri, Ugor dilleri ve Samoyed dilleri gibi alt dallara rastlamak olasıdır. Ancak uzun süredir Fin-Perm ve Ugor dilleri tek bir başlıkta birleştirilerek Fin-Ugor dilleri adı altında işlenmektedir. Bu nedenle Ural dilleri genel olarak iki başlık altında görülmektedir.

Tüm Ural dillerin tek bir dilden türediğine geniş olarak inanılsa da, bazı dilbilimciler başta dilin iki veya üç alt dala ayrılıp, sonrasında tüm diğer Ural dillerinin bu ana dillerden türediğini iddia etmektedir.[2]

Dilin anavatanı

değiştir

Dilin ilk ortaya çıktığı yer hakkında üç farklı teori bulunmaktadır. Gy. Laszlo, dillerin kökeninin Oka Nehri ile Orta Polonya arasında bulunduğunu öne sürer. E. N. Setälä ve M. Zsirai, dillerin İdil Nehri ve Kama Nehri arasında ortaya çıktığını savunur. Yine E. Itkonen ise, kökenin Baltık Denizi olduğunu söyler. Son olarak P. Hajdu ise tüm Ural dillerinin Batı ve Kuzeybatı Sibirya'dan türediğini savunur.[3]

Ural-Altay dilleri

değiştir
Ana madde: Ural-Altay dil ailesi

Birçok teori birleştiğinde Ural dillerinin, Altay dilleriyle bir akrabalık barındırdığını ortaya koymaktadır. Özellikle sözcüklerdeki benzerlikler göz önüne alındığında ve fonetik özelliklere bakıldığında bu benzerlik göze çarpmaktadır. Her iki dil grubunda da kelimelerin eklerle uzatılması ve ünlü uyumu görülmektedir. Ancak günümüzde bu akrabalık bağının oldukça uzak olduğuna ve aynı kökenden gelişin mümkün olmadığına inanılmaktadır.

Diğer diller

değiştir

Ural dilleri, Altay dillerinin dışında Hint-Avrupa, Yukagir dilleri, Eskimo dilleri, Sibirya dilleri ile birleştirilmiş tezlere sahiptir. Nostratik diller grubu, Ural, Altay, Hint-Avrupa dillerini ve diğer birçok dili birleştiren bir sistemdir.[4][5][6] Ural dilleri de bu sistemde sıkça işlenen bir dil ailesidir.[7][8] Ancak bu sınıflandırmada Ural dillerinin bu tür bir sisteme dahil olmasının zor olduğu ifade edilmiştir.[9][10] Yine Avrasya dilleri grubu da Ural, Altay, Hint-Avrupa ve Kafkas dillerini bir araya toplayan bir sistemdir. Ancak yukarıdakilerden hiçbiri kanıtlanamadığı gibi, Altay dilleri dışındakiler kabul görmemiştir.

Dillerin sınıflandırılması

değiştir

Ural dillerinin geleneksel sınıflandırılması aşağıdaki gibi olup, modası geçmiş isimler italik yazılmıştır:

Samoyed

Fin-Ugor

Tipoloji

değiştir

Yapı olarak Ural dillerinin genel özellikleri aşağıdaki gibidir:

  • Ekler yardımıyla aşırı büyük sözcükler oluşturulabilir.
  • Farklı amaçlar için birçok durum eki mevcuttur. (tüm Ural dillerinde ortalama 13–14 durum eki mevcuttur.)
  • Tüm Ural dillerinde ortak ve sistemli bir kuralı olan bazı durum ekleri mevcuttur.
    • İsmin yalın hali için bir ek yoktur.
    • Yükleme ve ilgi ekleri için burun ünsüzleri kullanılır. (-n, -m, vb)
    • Ural dillerinde isim hal ekleri, tüm Ural dillerinde farklı amaçlarla ve özelliklerle yer alır. Macarcadaki üstündelik, Fincedeki yerleşiklik, Kuzey Samicedeki yerleşiklik, Erzya dilindeki içindelik ve Nenets dilindeki kalma durumları bunlara örnektir.
  • Ünlü uyumu standart Estonca dışındaki tüm Ural dillerinde mevcuttur.
  • Hiçbir Ural dilinde cinsiyet yoktur.
  • Olumsuz eylem, hemen hemen tüm Ural dillerinde bulunurken, Macarca gibi kimi yenilikçi dillerde bu özellik kaybolmuştur.
  • Ünsüzlerin damaksıllaşması tüm Ural dillerinde görülür.
  • Fonetik olarak hiçbir Ural dilinde çelişen tonlama yoktur.
  • Tüm Ural dillerinde başa gelen ilgeçler çok azken, sona gelen ilgeçler çok fazla yer alır.
  • İyelik ekleri mevcuttur.
  • Hiçbirinde iyelik adılı yoktur.
  • Çoğul ekleri -j (i) ve -t (-d) sıklıkla rastlanır.
  • Hiçbir Ural veya Altay dilinde, İngilizcede have ile karşılanan yapı yoktur.
  • Tüm Ural ve Altay dillerinde, bir sayı tekil ya da çoğul ise kendinden sonra gelen isim de daima tektir. Örneğin; Hint-Avrupa dillerinde üç balıklar şeklinde yazılan bir öbek, Ural-Altay dillerinde üç balık şeklindedir.
  • Marice, Udmurtça ve Komi-Permce dışında vurgu daima ilk hecededir. Erzya dilinde ise bu değişkendir.

Diller arasındaki akrabalık

değiştir

Aşağıda farklı Ural dillerinde, aynı kökenden geldiği bilinen bazı sözcükler yer almaktadır.

Türkçe Proto-Uralca Fince Estonca Kuzey Samice Erzya Marice Komice Kantice Mansice Macarca Nenets
ateş (od) tuli tuli tuli dolla tol tul tyl- - - - tu
balık kala kala kala guolli kal kol - kul kul hal xalya
yuva pesä pesä pesa beassi pize pəžaš poz pel pit'ii fészek pyidya
el, kol käti käsi käsi giehta ked´ kit ki köt kaat kéz -
göz śilmä silmä silm čalbmi śel´me šinča śin sem sam szem sæw°
anlamak süli syli süli salla sel´ šülö syl Löl täl öl tyíbya
damar / sinir sïxni suoni soon suotna san šün sën Lan taan ín te'
kemik luwi luu luu - lovaža lu ly loγ luw - le
karaciğer mïksa maksa maks - makso mokš mus muγəl maat máj mud°
idrar kunśi kusi kusi gožža - kəž kudź kos- końć- húgy -
git- meni- mennä minema mannat - mija- mun- mən- men- megy-/men- myin-
yaşa- elä- elää elama eallit - ila- ol- - - él- yilye-
öl- kaxli- kuolla koolma - kulo- kola- kul- kol- kool- hal- xa-
yıka- mośki- - mõskma - muśke- muška- myśky- - - mos- masø-

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Ethnologue report for Uralic". 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2009. 
  2. ^ "Salminen, Tapani (2002): Problems in the taxonomy of the Uralic languages in the light of modern comparative studies". 12 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2009. 
  3. ^ The Cambridge History of Early Inner Asia, p.231
  4. ^ Tyler, Stephen (1968), "Dravidian and Uralian: the lexical evidence". Language 44:4. 798-812
  5. ^ Webb, Edward (1860), "Evidences of the Scythian Affinities of the Dravidian Languages, Condensed and Arranged from Rev. R. Caldwell's Comparative Dravidian Grammar", Journal of the American Oriental Society Vol. 7. 271-298.
  6. ^ Burrow, T. (1944) "Dravidian Studies IV: The Body in Dravidian and Uralian". Bulletin of the School of Oriental and African Studies 11:2. 328-356.
  7. ^ Zvelebil, Kamal (2006). Dravidian Languages. In Encyclopædia Britannica (DVD edition).
  8. ^ Andronov, Mikhail S. (1971), "Comparative Studies on the Nature of Dravidian-Uralian Parallels: A Peep into the Prehistory of Language Families". Proceedings of the Second International Conference of Tamil Studies Madras. 267-277.
  9. ^ Zvelebil, Kamal (1970), Comparative Dravidian Phonology Mouton, The Hauge. at p. 22 contains a bibliography of articles supporting and opposing the theory
  10. ^ Krishnamurti, Bhadriraju (2003) The Dravidian Languages Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-77111-0 at p. 43.

Bibliyografi

değiştir

Genel

değiştir
  • Abondolo, Daniel M. (editor). 1998. The Uralic Languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.
  • Collinder, Björn. 1955. Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. (Collective work.) Stockholm: Almqvist & Viksell. (Second, revised edition: Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977.)
  • Collinder, Björn. 1957. Survey of the Uralic Languages. Stockholm.
  • Collinder, Björn. 1960. Comparative Grammar of the Uralic Languages. Stockholm: Almqvist & Wiksell.
  • Collinder, Björn. 1965. An Introduction to the Uralic Languages. Berkeley: University of California Press.
  • Décsy, Gyula. 1990. The Uralic Protolanguage: A Comprehensive Reconstruction. Bloomington, Indiana.
  • Hajdu, Péter. 1963. Finnugor népek és nyelvek. Budapest: Gondolat kiadó.
  • Hajdu, Péter. 1975. Finni-Ugrian Languages and Peoples, translated by G. F. Cushing. London: André Deutsch. (English translation of the previous.)
  • Laakso, Johanna. 1992. Uralilaiset kansat ('Uralic Peoples'). Porvoo – Helsinki – Juva. ISBN 951-0-16485-2.
  • Rédei, Károly (editor). 1986-88. Uralisches etymologisches Wörterbuch ('Uralic Etymological Dictionary'). Budapest.
  • Sammallahti, Pekka. 1988. "Historical phonology of the Uralic Languages." In The Uralic Languages, edited by Denis Sinor, pp. 478–554. Leiden: E.J. Brill.
  • Sinor, Denis (editor). 1988. The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences. Leiden: Brill.

Sınıflandırma

değiştir
  • Bergsland, Knut. 1959. "The Eskimo-Uralic hypothesis." Journal de la Societé finno-ougrienne 61, 1-29.
  • Fortescue, Michael. 1998. Language Relations across Bering Strait. London and New York: Cassell.
  • Greenberg, Joseph. 2000-2002. Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family, 2 volumes. Stanford: Stanford University Press.
  • Pedersen, Holger. 1903. "Türkische Lautgesetze." Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 57, 535-561.
  • Sauvageot, Aurélien. 1930. Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaïques ('Research on the Vocabulary of the Uralo-Altaic Languages'). Paris.

Linguistik

değiştir
  • Künnap, A. 2000. Contact-induced Perspectives in Uralic Linguistics. LINCOM Studies in Asian Linguistics 39. München: LINCOM Europa. ISBN 3895869643.
  • Wickman, Bo. 1955. The Form of the Object in the Uralic Languages. Uppsala: Lundequistska bokhandeln.

Ayrıca bakınız

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir

Genel

değiştir

Başkaldırıcı Uralistler

değiştir
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Ural_dilleri&oldid=32665691" sayfasından alınmıştır