Theodosius Limanı

Theodosius Limanı ya da Teodosyüs Limanı (Latince: Portus Theodosiacus, önceki adıyla Eleutherios Limanı), Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'in güneyindeki antik ticarî limandır.

Theodosius Limanı

Theodosius Limanı'nın konumu.

Marmara Denizi kıyısında, Yenikapı'dan tarihî Langa bostanlarının olduğu alana uzanan genişçe bir körfezde yer alan bu liman, antik Kontoskalion Limanı'nın batısında yer alır. Marmara Denizi'nin hakim rüzgârı olan poyraza karşı korunaklı olan bu liman, Bizans döneminde sur içindeki yegane akarsu olan Bayrampaşa Deresi (Lykos) ağzında kurulmuştur.^[1] Mısır'dan tahıl getiren gemiler yüklerini burada boşaltıyorlardı. Mısır'ın MS 641'de Arapların eline geçmesiyle zahire sevkiyatı durmuş, limanın bu yüzden önemi azalsa da 12. yüzyıla kadar varlığını korumuştur.

2004 yılından itibaren Marmaray Tüneli'nin Avrupa yakasında yeryüzüne çıktığı yerde yapılan arkeolojik kurtarma çalışmalarında Neolitik, Helenistik, Roma ve Bizans İmparatorluğu dönemlerine ait pek çok arkeolojik kalıntı ve 37 gemi batığı bulundu.^[2] Bu kazılarda ortaya çıkan Bizans dönemine ait 37 gemi batığı, Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'in bir liman kenti olarak işlevini, bu dönemde kullanılan teknelerin yapım tekniklerini, limanın günlük yaşamına ışık tutacak gemicilik arkeolojisi adına çok önemli pek çok yeni bilgiye ulaşılmasını sağladı.^[3]^[4]

Liman kalıntılarının sergileneceği bir ziyaret merkezi oluşturulması amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Temmuz 2020'de mimarî tasarım yarışması başlattı.^[5]

Tarihçe

Neolitik Dönem

Yenikapı kazıları sırasında deniz seviyesinden yaklaşık 6,3 metre aşağıda bulunan en alt katman, İstanbul'un tarihöncesi dönemine ait çok önemli bulgular sağladı. Bu alanda M.Ö. 6000-6300 arası döneme tarihlenen neolitik mezarlar, bu buluntuların en göze çarpanı. Mezarlar, Bizans döneminde suyla dolan ve liman olarak kullanılan bu alanda, tarihöncesi dönemlerde bir höyük olduğunu gösterdi. Bu kazılarda elde edilen bulgular, İstanbul'un bilinen tarihinin 8000 yıl öncesine dek uzanmasını sağladı.^[6]

Eleutherios Limanı

Bu liman kimi zaman Theodosius Limanı ile bir tutulsa da, varlığına dair tek yazılı Bizans kaynağı, Theodosius'tan önce var olduğunu net bir şekilde söylemektir. Muhtemelen başlangıçta doğal bir koydan ibaret olan bu ilk liman, 4. yüzyıl öncesine tarihlenmektedir.

Eleutherios Limanı, I. Theodosius'un (M.S. 379-395) anıtsal forumunun inşası sırasında çıkan hafriyatla doldurulmuştur. Limanın bulunduğu yerin daha sonra imparatoriçe İrini'nin (780-802) Theodosius Limanı'nın doğusuna inşa ettiği Eleutherios Sarayı ile işaretlendiğine kesin gözüyle bakılmaktadır.^[7]

Kaisaros Limanı

Roma İmparatorluğu'nun bölünme öncesindeki son imparatoru olan I. Theodosius tarafından inşa ettirilen liman, şehrin 12. bölgesinde yer alan bir koya yapılmıştı.

İmparator II. Theodosius'un döneminde M.S. 5. yüzyıl anıtlarının listesini tutan Notitia Urbis Constantinopolitanae'de Portus Theodosianus olarak geçen liman hakkında Bizans yazılı kaynaklarında çok az bilgi bulunmaktadır. M.S. 6. yüzyıldan 9. yüzyıla uzanan kaynaklarda yakınlardaki bir yerleşim merkezinin adını alarak "Kaisaros Limanı" olarak geçer. Yenikapı'daki Marmaray-Metro sonrasında ise şehrin tüm limanları arasında en iyi belgeleneni olmuştur. Arkeolojik bulgular, limanın yazılı belgelerin yansıttığından çok daha önemli olduğunu ve çok daha uzun bir tarihe sahip olduğunu söylemektedir.

Yenikapı'daki kazılarda bulunan gemi kalıntılarının birçoğunun 11. yüzyılın başına tarihlenmesi, limanın bu tarihe kadar yoğun bir şekilde işlediğini göstermektedir.

11. yüzyıl'dan itibaren Lykos (Bayrampaşa) Deresi'nin taşıdığı alüvyonlarla dolmaya başlayan liman, bu yüzyıldan sonra şehir içindeki bir tarım alanına döner. Langa Bostanları olarak anılan bu alan, 1950'lere dek şehrin sebze ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktaydı.