Temel parçacık

Temel parçacıklar, bilinen hiçbir alt yapısı olmayan parçacıklardır. Bu parçacıklar evreni oluşturan maddelerin temel yapıtaşıdır. Standart Model'de kuarklar, leptonlar ve ayar bozonları temel taneciklerdir.^[1]^[2]

Tarihsel olarak, hadronlar (proton ve nötron gibi baryonlar ve mezonlar) ve hatta bütün bir atom dahi temel tanecik olarak kabul ediliyordu. Temel tanecikler kuramındaki merkezi fikir, elektromanyetik radyasyonu ve onun beraberinde getirdiği kuantum mekaniğinin anlaşılmasında devrim yaratan kuanta'dır. Matematiksel anlamda temel tanecikler nokta parçacık olarak kabul edilir, buna rağmen sicim kuramı gibi bazı fizik kuramları fiziksel bir boyut önermektedir.

Genel bakış

Temel ve kompozit parçacıkların çeşitli ailelerine ve onların etkileşimlerini açıklayan kuramlara genel bir bakış.

Bütün temel tanecikler spinlerine bağlı olarak bozon veya fermiyondurlar. Spin-istatistik teoremi fermiyonları bozonlardan ayıran kuantum istatistiklerini belirler. Bu metodolojiye göre: madde ile ilişkilendirilen parçacıklar fermiyondur. Bunlar yarım tam sayı spine sahiptirler ve on iki çeşniye ayrılırlar. Temel kuvvetlerle ilişkilendirilen parçacıklar bozondurlar ve bunlar tam sayı spine sahiptirler.^[3]

Fermiyonlar:

Kuarklar — yukarı, aşağı, tılsım, garip, üst, alt

Leptonlar — elektron nötrino, elektron, müon nötrino, müon, tau nötrino, tau

Bozonlar:

Ayar bozonları — gluon, W ve Z bozonları, foton

Diğer bozonlar — Higgs bozonu, graviton

Standart Model

Parçacık fiziğinin Standart Modeli temel fermiyonların on iki çeşnisini, onlara karşılık gelen antiparçacıkları, kuvvetlere aracılık eden temel bozonları içerir. Ancak Standart Model kati bir kuramdan ziyade geniş çapta geçici bir kuram olarak nitelendirilir ve Einstein'ın genel göreliliği ile uyumlu olup olmadığı bilinmemektedir. Kütleçekim kuvvetinin taşıyıcı parçacığı olduğu düşünülen graviton, sparçacıklar ve sıradan parçacıkların süpersimetrik eşleri gibi Standart Model'de açıklanmayan bazı hipotetik parçacıkların varlığı muhtemeldir.

Temel fermiyonlar

12 temel fermiyonik çeşni, her birinde dört parçacık bulunan üç nesile ayrılır. Bu parçacıkların altısı kuarktır. Geriye kalan altı parçacık leptondur, bunların üçü nötrinodur ve geriye kalanlar da -1 elektrik yüküne sahiptir: elektron ve onun kuzenleri müon ve tau.

**Parçacık Nesilleri**
Leptonlar
Birinci nesil		İkinci nesil		Üçüncü nesil
Ad	Sembol	Ad	Sembol	Ad	Sembol
elektron	e⁻	müon	μ⁻	tau	τ⁻
elektron nötrino	ν_e	müon nötrino	ν_μ	tau nötrino	ν_τ
Kuarklar
Birinci nesil		İkinci nesil		Üçüncü nesil
yukarı kuark	u	tılsım kuark	c	üst kuark	t
aşağı kuark	d	garip kuark	s	alt kuark	b

Antiparçacıklar

Bu 12 parçacığa karşılık gelen 12 temel fermiyonik antiparçacık bulunur.

**Parçacık Nesilleri**
Antileptonlar
Birinci nesil		İkinci nesil		Üçüncü nesil
Ad	Sembol	Ad	Sembol	Ad	Sembol
antielektron (pozitron)	e⁺	antimüon	μ⁺	antitau	τ⁺
elektron antinötrino	ν_e	müon antinötrino	ν_μ	tau antinötrino	ν_τ
Antikuarklar
Birinci nesil		İkinci nesil		Üçüncü nesil
yukarı antikuark	u	tılsım antikuark	c	üst antikuark	t
aşağı antikuark	d	garip antikuark	s	alt antikuark	b

Kuarklar

Renkhapsi denilen bir olgu sebebiyle kuarklar ve antikuarklar hiçbir zaman izole bir şekilde algılanamaz. Her kuark güçlü etkileşimin üç renk yükünden birini taşır; antikuarklar da benzer şekilde anti renk yükü taşırlar. Yüklü parçacıkların foton değiş tokuşu yoluyla etkileşmesi gibi renk yüklü parçacıklar da gluon değişimi yoluyla etkileşirler. Yüklü parçacıkların birbirlerinden ayrılmasıyla etkisi azalan elektromanyetik etkileşimden farklı olarak, renk yüklü parçacıklar ayrıldıkça daha fazla kuvvet hissederler.

Renk yüklü parçacıklar bir araya gelerek, hadronlar olarak bilinen renk yüksüz kompozit parçacıkları oluştururlar. Bir kuark bir antikuark ile çift oluşturabilir: bu durumda kuark bir renk yükü ve antikuark da ona karşılık gelen bir anti renk yükü taşır. Kuark ve antikuark birbirlerini sıfırlayarak mezonlar olarak bilinen renk yüksüz parçacıkları oluştururlar. Bunun alternatifi olarak biri kırmızı, diğerleri mavi ve yeşil olmak üzere üç kuark bir arada bulunabilir. Bu üç renk yüklü kuark birlikte renk yüksüz baryonları oluştururlar. Simetrik olarak antikırmızı, antimavi ve antiyeşil renk yüklerine sahip üç antikuark bir araya gelerek antibaryon oluşturabilir.

Kuarklar ayrıca kesirli elektrik yüküne sahiptirler, ancak kuarklar tam sayı elektrik yüklü hadronlarda hapis olduklarından kesirli yükler hiçbir zaman izole edilemez. Kuarklar +2/3 ve −1/3 antikuarklar da bunun tersi -2/3 ve +1/3 elektrik yüküne sahiptirler.

Temel bozonlar

Parçacık	Durgun enerji (GeV)	spin	elektrik yükü	etkileşim
Foton	0	1	0	elektromanyetik etkileşim
Z⁰-Boson	ca. 91	1	0	zayıf etkileşim
W⁺-Boson	ca. 80	1	1
W⁻-Boson	ca. 80	1	−1
Gluon	0	1	0	güçlü etkileşim
(Graviton)	0	2	0	kütleçekim

Standart Model'de vektör (spin-1) bozonları (gluonlar, fotonlar ve W ve Z bozonları) kuvvet taşıyıcısıdırlar. Higgs bozonu (spin-0) ise parçacıkların içkin kütlelerinden sorumludur.

Gluonlar

Gluonlar güçlü etkileşimin aracasıdırlar ve hem renkyükü hem de antirenkyükü taşırlar.

Elektrozayıf bozonları

Üç zayıf ayar bozonu W⁺, W⁻ ve Z⁰ zayıf etkileşime aracılık ederler. Kütlesiz foton elektromanyetik etkileşimin aracı parçacığıdır.

Higgs bozonu

Notlar

^ Gribbin, John (2000). Q is for Quantum - An Encyclopedia of Particle Physics. Simon & Schuster. ISBN 0-684-85578-X.
^ Clark, John, E.O. (2004). The Essential Dictionary of Science. Barnes & Noble. ISBN 0-7607-4616-8.
^ Veltman, Martinus (2003). Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics. World Scientific. ISBN 981-238-149-X.

Konuyla ilgili yayınlar

Genel okuyucu kitlesi için

Feynman, R.P. & Weinberg, S. (1987) Elementary Particles and the Laws of Physics: The 1986 Dirac Memorial Lectures. Cambridge Univ. Press.
Ford, Kenneth W. (2005) The Quantum World. Harvard Univ. Press.
Brian Greene (1999). The Elegant Universe. W.W.Norton & Company. ISBN 0-393-05858-1.
John Gribbin (2000) Q is for Quantum - An Encyclopedia of Particle Physics. Simon & Schuster. ISBN 0-684-85578-X.
Oerter, Robert (2006) The Theory of Almost Everything: The Standard Model, the Unsung Triumph of Modern Physics. Plume.
Schumm, Bruce A. (2004) Deep Down Things: The Breathtaking Beauty of Particle Physics. Johns Hopkins Univ. Press. ISBN 0-8018-7971-X.
Martinus Veltman (2003). Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics. World Scientific. ISBN 981-238-149-X.

Ders kitapları

Bettini, Alessandro (2008) Introduction to Elementary Particle Physics. Cambridge Univ. Press. ISBN 978-0-521-88021-3
Coughlan, G. D., J. E. Dodd, and B. M. Gripaios (2006) The Ideas of Particle Physics: An Introduction for Scientists, 3rd ed. Cambridge Univ. Press. An undergraduate text for those not majoring in physics.
Griffiths, David J. (1987) Introduction to Elementary Particles. John Wiley & Sons. ISBN 0-471-60386-4.
Kane, Gordon L. (1987). Modern Elementary Particle Physics. Perseus Books. ISBN 0-201-11749-5.
Perkins, Donald H. (2000) Introduction to High Energy Physics, 4th ed. Cambridge Univ. Press.

[1] Gribbin, John (2000). Q is for Quantum - An Encyclopedia of Particle Physics. Simon & Schuster. ISBN 0-684-85578-X.

[2] Clark, John, E.O. (2004). The Essential Dictionary of Science. Barnes & Noble. ISBN 0-7607-4616-8.

[3] Veltman, Martinus (2003). Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics. World Scientific. ISBN 981-238-149-X.

[1]

[2]

[3]