Tarihî Tuva alfabeleri

Halen yürülükte olan Tuva Kiril alfabesi

1943 yılında Latin harflerin yerine Sovyet Rusların isteği (baskısı) üzerine Kiril alfabesine geçilmiştir.

А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а б в г д е ё ж з и й к л м н ң о ө п р с т у ү ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

Kiril alfabesinde bulunmayan üç harf eklemesi yapılmıştır.

Ek harfler

Ң ң (tuvaca „ng“) Ө ө (tuvaca „ö“) Ү ү (tuvaca „ü“)

Bu harfler Kiril alfabesinde türetildikleri harften hemen sonra gelirler; örneğin: Н, Ң ; О Ө ; У, Ү olarak takip eder.

Dilde olduğu gibi kültürde de Moğol etkisi büyüktür. Tuvaca 1930'a kadar Moğolların da kullandığı Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Kısa bir süre bağımsız olan Tuva Cumhuriyeti`nde Türk Latin Alfabesi de kullanılmış fakat daha sonra SSCB`nin ilhakından sonra 1940`tan itibaren Kiril alfabesi ile yazılmaktadır.

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Tuva Latin alfabesi

Çağdaş Genç Tuva aydınlarının önermiş olduğu alfabe olup resmi bir uygulama alanı henüz mümkün olamamaktadır. Türk Dünyası Alfabe Birliği çerçevesinde Tuvalı gençler tarafından en çok kullanılan alfabedir.
A (A), Б (B), Ж (j), Ч (Ç), Д (D), Э (E), Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur), Ф (F), Г (G), Х (H), Ы (ı), И (İ), К (K), Л (L), М (M), Н (N); Ң (ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir), O (O), Ө (Ö), П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), Y (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (Ț), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)

Tıva Alfabesi:

Tuva Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN	Tuva Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN
А а	A	A	П п	P	P
Б б	B	B	Р р	R	R
В в	V	V	С с	S	S
Г г	G	G	Т т	T	T
Д д	D	D	У у	U	U
Е е	E /YE	E	Ү ү	Ü	Ü
Ё ё	YO	kaldırılmalı	Ф ф	F	F
Ж ж	j	j	Х х	H	H
З з	Z	Z	Ц ц	Ț	kaldırılmalı
И и	İ	İ	Ч ч	Ç	Ý
Й й	Y	Y	Ш ш	Ş	Ş
К к	K	K	Щ щ	ŞÇ	kaldırılmalı
Л л	L	L	Ъ ъ	Kesme işareti	"
М м	M	M	Ы ы	I	I
Н н	N	N	Ь ь	inceltme işareti	'
Ң ң	n	ñ	Э э	E	E
О о	O	O	Ю ю	YU	kaldırılmalı
Ө ө	Ö	Ö	Я я	YA	kaldırılmalı

Altay Tuvacasında, Türk dünyasının diğer bölgelerinde hemen hemen hiç görülmeyen birtakım arkaik özellikler görülebilmektedir. Mesela bu Tuvaca ağız, bir adaγ-dilidir, yani Eski Türkçe’deki "δ"sesi bugün bazı Türk dillerinde "y" sesine, bazılarında ise "z" sesine dönüştüğü halde, Altay Tuvacası’nda (ve Tuvaca’da) "d" sesine dönüşmüştür. Bir diğer arkaik özellik ise, zarffiil ekleriyle kurulan bağımlı sıralı cümlelerin (periodische Kettensätze) Altay Tuvalarının dilinde çok yaygın olarak kullanılmasıdır.

Tarihi Tuva alfabeleri

Tuvaca şimdi Kiril Alfabesini kullanmadan önce Latin Alfabesini kullandılar. Latin Alfabesinden önce Uygurlardan Moğollara geçen Uygur Alfabesini (bu alfabe aslında Sogdlardan alınmıştır denilir) kullandılar. Tuvaların şu anda kullanmadıkları Göktürk Alfabesi milli alfabeleridir.

Orhun alfabesine dayalı

Tuvaların eskiden kullandıkları ilk ve ulusal alfabe Orhun alfabesi adı da verilen Turan coğrafyasının Türk alfabesidir.

- Tuba (Eski Türk alfabesinde v harfi olmayıp b harfi vardı). Eski Türk dilinde Tuva için Tuba, Toba sözleri kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde Tuva, Tıva, Tofa şeklinde kullanımları vardır.

Moğollar vasıtasıyla yerleşen Uygur Sogd alfabesi

Uygur alfabesi diye tanınmış Sogd menşeli alfabeyi Uygur Türkleri Moğollara öğretmişler ve Moğollar da yakın zamana kadar bu alfabeyi kullanmışlardır. Moğollara yakın olan Tuvalar da bu alfabeyi bir zaman süresince kullandılar. Bu alfabe sonradan oluşan Moğolca ve Mançu alfabelerinin ilk örneğidir. 18 harften oluşur, 4'ü seslidir. Yukarıdan aşağıya doğru yazılır.

"Kutadgu Bilig", Uygur Alfabesi ile de yazılmıştı

Tuva Halk Cumhuriyeti'nin 24 Kasım 1926 - 28 Haziran 1930 tarihler arasında kullanılan Uygur harfli bayrağı

Uygur alfabesiyle Uygur Devleti döneminde yazılmış yazılı nesirler:

1. Altun Yaruk
2. İki Kardeş Hikâyesi
3. Sekiz Yükmek

Günümüz Tuvaların dini olan Budizm ile ilgili bilgilerin yanı sıra günümüz Tuva Türkçesi ile benzerlikler epey dikkat çekicidir.

Eski Uygur yazmalarındaki Türkçe ile günümüz Tuva Türkçesinin karşılaştırılması

Eski Uygur dili	Tuva dili	Türkiye dili
töşek	döjek	döşek
ödürek	ödürek	ördek
kuduruk	kuduruk	kuyruk
baştıñ	baştıñ	ilki, önceki
biçe	biçe, biçii	küçük, ufak
arıg	arıg	temiz, arı-duru
çam	şam	dava, itiraz
kevirgençig	keergençig	zavallı
irbiç	irbiş	pars
yalım	çalım	kaya

1930'lu yıllarda kullanılmış tarihi Tuva Latin alfabesi

1930 yılında Mongush Lopsang-Chinmit isminde bir Tuva Budist keşiş, tarafından tasarlanmıştır.

A B C D E F G Ƣ I J K L M N Ņ O Ɵ P R S Ş T U V X Y Z Ƶ Ь

a в c d e f g ƣ i j k l m n ņ o ө p r s ş t u v x y z ƶ ь

Örnek: Pirgi tьвa dьldьņ yƶykteri - Birinci Tıva (Tuva) dili alfabesi

A a	B ʙ	C c	D d	E e	F f	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	K k	L ʟ	M m	N n	N̡ n̡
O o	Ө ө	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	W w	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ƅ ƅ

Günümüz Tuva Kiril ve ilk Tuva Latin alfabelerinin karşılaştırılması

Kiril	Latin	Kiril	Latin	Kiril	Latin	Kiril	Latin
А а	A a	И и	I i	П п	P p	Ч ч	С с
Б б	B в, P p	Й й	J j, Ɉ ɉ	Р р	R r	Ш ш	Ş ş
В в	B в, V v	К к	K k	С с	S s	Щ щ	-
Г г	G g, Ƣ ƣ	Л л	L l	Т т	T t	Ъ ъ	-
Д д	D d, T t	М м	M m	У у	U u	Ы ы	Ь ь
Е е	E e	Н н	N n	Ү ү	Y y	Ь ь	-
Ё ё	-	Ң ң	Ŋ ŋ	Ф ф	F f	Э э	E e
Ж ж	Ƶ ƶ	О о	O o	Х х	X x	Ю ю	-
З з	Z z	Ө ө	Ө ө	Ц ц	S s	Я я	-