Sporla üreme

Spor, döllenme özelliğinde olmayan, monoploit bir üreme hücresidir. Ancak her spor, başka bir hücre ile birleşmeden, tek başına yeni bir organizma oluşturabilir. Sporların dış yüzeyinde bulunan bir örtü, onları çevrenin olumsuz şartlarından koruma özelliği kazandırır. Uygun koşullara düşen her spordan, monoploit bir döl oluşur. Bazı tek hücrelilerde, mantarlarda, su yosunlarında, kara yosunu ve eğrelti otu gibi yerleşik bitkilerde görülür.

Spor ile üreyen bir canlının üreme döngüsü

Sporla üreme türleri

Mantarda sporla üreme

Bir mantardan spor çıkışı.

Mantarların hem tek hücreli, hem de çok hücreli türleri vardır. Ancak tüm mantar türleri, spor oluşumuna bağlı olarak ürerler. Bu nedenle mantarlar çok sayıda spor oluşturur. Örneğin, bir ekmek küfünün spor kesesinde oluşan binlerce spor kesesinin patlamasıyla çevreye yayılır. Her spor, ulaştığı ortama musilaj denilen yapışkan madde salgılayarak yapışır. Sporların çimlenmesinden önce miseller, misellerinden üzerinden ise ince uzun dallanmış yapılar oluşur. Hif denilen bu yapılar üzerinde de spor kesesi oluşur. Sporların bir kısmı bu şekilde eşeysiz ürerken bir kısmı ise eşeyli üremeye katılır.

Kara yosununda sporla üreme

Kara yosunları, yaşamlarının büyük bölümünü monoploit olan erkek ve dişi gametofitler hâlinde geçirirler. Erkek gametofit mitoz bölünme ile sperm, dişi gametofit ise yumurta oluşturur. Sperm ve yumurtaların birleşmesinden de zigot oluşur. Dişi gametofit üzerinde oluşan bu zigottan embriyo, embriyodan da sporofit döl gelişir. Sporofit döl tüm yaşamını dişi gametofit üzerinde kısmen parazit olarak sürdürür.

Olgunlaşan sporofit dölün, spor keselerinde bulunan diploit hücrelerin mayoz bölünmesinden sporlar oluşur. Bu sporların uygun koşullarda çimlenmesinden ise yeni erkek ve dişi gametofit döller gelişir. Eşeyli ve eşeysiz üremenin ardışık olarak gerçekleştiği bu üreme şekillerine döl değişimi (metagenez) denir.

Genel döl değişiminde bir türe ait sporofit döllerin sporlarından eşeysiz olarak gametofit döller oluşurken, gametofit döllere ait gametlerin eşeyli üremesiyle sporofit döller gelişir.

Plazmodyumda üreme

Enfekte olmuş bir anofel cinsi dişi sivrisinek, bir insanı ısırdığında plazmodyumun sporozoitlerini bireye bulaştırır. Sporozoitler kan yoluyla karaciğer, dalak ya da kırmızı kemik iliğine geçerler. Buralarda çoğalan sporozoitler kana geçerek, her biri ayrı bir alyuvara girer. Alyuvarlar içinde gelişen sporozoitler, şizontlara dönüşürler. Her alyuvar içindeki şizonttan, çekirdek bölünmeleriyle çok sayıda çekirdek oluşur. Bu şekildeki eşeysiz üremeye şizogoni denir. Şizogoni ile oluşan her çekirdek, sitoplazma ile çevrelenerek merozoitlere dönüşürler. Merozoitlerde alyuvarlar içinde ikiye bölünerek çoğalırlar. Merozoitlerin sayısı belirli bir oranı aştığında, şişen alyuvarlar patlar. Alyuvarlardaki merozoitlerin kan plazmasına dökülmesiyle kişide ateşli titreme denilen sıtma nöbeti başlar. Serbest kalan her merozoit, ayrı bir alyuvara girerek eşeysiz üremesini sürdürür. Bu aşamada sıtma nöbeti durur. Sıtma nöbetleri 48 ya da 72 saat aralıklarla devam eder. Merozoitler eşeysiz üremeyi sürdürürken, insan kanındaki bu gametler, anofel tarafından alınmadıkları takdirde belirli bir süre sonunda ölürler.

Anofelin dişisi sıtmalı bir insanı ısırdığında, emdiği kan ile birlikte plazmodyumun gametlerini de alır. Anofelin midesine geçen gametlerin birleşmesinden zigot oluşur. Bu eşeyli üremeye gametogoni denir. Midede oluşan zigot bağırsak epiteline geçer. Bağırsak epiteline geçen zigottan, ikiye bölünmelerle çok sayıda yeni sporozoitler oluşur. Bu eşeysiz üremeye ise sporogoni denir. Sporogoni ile oluşan sporozoitler, bağırsak epitellerinden vücut sıvısı olan hemolenfle sivrisineğin tükürük bezlerine geçer. Bu sivrisineğin bir insanı ısırmasıyla plazmodyumun yaşam döngüsü yeniden başlar. Görüldüğü gibi sivrisineğin insanlara bulaştırdığı plazmodyumlar insanlarda sıtmaya neden olurken, sivrisinekte herhangi bir hastalığa neden olmaz.

Su yosunlarında üreme

Monoploit olan bir su yosunu (ulotriks) tek başına kaldığında mitoz bölünmeyle oluşturduğu sporlarının çimlenmesiyle eşeysiz olarak üreyebilmektedir. Bölünmeyle oluşturduğu, aynı türden ancak başka su yosunlarının özelleşmiş sporlarından oluşan gametler ile birleşerek (döllenme) eşeyli üreme yapabilmektedir. Zigotun mayoz bölünmesi ile oluşan sporlardan da yeni su yosunu gelişir.