Opsiyon (finans)

Finansta, opsiyonlar alıcısına belirli bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi belli bir vade içinde ya da belirlenmiş tarihlerde ve önceden anlaşılmış bir fiyattan alma-satma hakkı ancak alıcıya bu hakkı kullanmayı zorunlu tutmayan veren sözleşmelerdir. Opsiyonu satın alan taraf, ya da başka bir deyişle opsiyonun sahibi, opsiyon sözleşmesine karşılık, sözleşme tarihinde veya sözleşmede belirlenen ileri bir tarihte opsiyon primi adı verilen belli bir prim karşılığı opsiyon satıcısına ya da başka bir deyişle opsiyon yazıcısına, ödemek zorundadır.

Opsiyon sahibi opsiyon sözleşmesinden doğan haklarını sözleşmede belirlenen süre içinde veya sonunda kullanma hakkına sahip olmaktadır; yani, vadeli işlemler sözleşmesinden farklı olarak herhangi alma veya satma yükümlülüğü yoktur. Bu sebeple, opsiyon hakkını alan tarafın kaybı en fazla ödediği primdir. Opsiyon hakkını satan taraf ise bu prim kazancını elde etmektedir.

Opsiyon sözleşmesindeki taraflar miktar, işlemin vadesi, vade tarihindeki kullanım fiyatı ve opsiyon hakkını alan tarafın ödeyeceği prim konusunda sözleşme yapılan tarihte anlaşırlar. Opsiyon hakkını alan taraf, anlaşılan prim miktarını opsiyon hakkını veren tarafa genelde anlaşma tarihinde çoğunlukla nakden öder. Bunun dışında, opsiyonun hakkından doğan para değiş-tokuşuna kadar, başka herhangi bir para değişimi yapılmaz.

Opsiyon sözleşmesine ilişkin terimler

Opsiyon sözleşmelerinin terimleri bir piyasa yapıcı ya da aracının olduğu opsiyon pazar ya da piyasalarında standardlaşmış halde bulunurlar. Tezgah üstü piyasalarda ise daha esnek sözleşme terimlerine rastlanır. Aşağıdaki açıklamalar her ne kadar yalın opsiyonlar için geçerli olsa da bu maddeler tezgah üstü yapılan sözleşmelerde her türlü esnekliğe açıktır.

• Dayanak varlık: Opsiyonlarda veya daha genel olarak türev ürünlerde sözleşmeye konu olan ve fiyatlama yapılırken referans alınan hisse senedi, emtia, mal, ekonomik göstergeler, döviz, kıymetli madenler, faiz gibi varlıkları ifade eder.
• Kullanım fiyatı: Opsiyon sözleşmesinde önceden belirlenen ya da nasıl belirleneceği anlaşılan ve opsiyonun kullanıldığında, söz konusu dayanak varlık için ödenecek alım ya da satım fiyatıdır.
• Opsiyon vadesi: Opsiyon sözleşmesinin geçerli olacağı son tarihtir. Bu tarihten sonra hakların kullanımı söz konusu değildir.
• Uzlaşma türü: Sözleşmenin vadesi bittiğinde ve sözleşmeden doğan haklar kullanılmak istendiğinde fiziki teslimat ya da nakit olarak uzlaşılır.
• Opsiyonun türü ve haklar: Opsiyondaki haklar, opsiyon sözleşmesinden doğan hakların ne olduğu ve hangi tarih ya da tarihlerde kadar geçerli olacağını ifade eder ve opsiyon türüne göre değişiklik gösterir. Opsiyon piyasalarında alıcı açısından iki çeşit opsiyon vardır. Her iki opsiyonda da, opsiyon haklarını alan tarafa uzun pozisyon, satan tarafa da kısa posizyon tutuyor denir. Bir başka deyişle, uzun pozisyona sahip taraf opsiyon sahibidir; kısa pozisyon sahibi ise opsiyon satıcıdır.
  • Alım opsiyonu: Alıcısına (opsiyon sahibine) kontrat sözleşmesinde yazan vadede belirli bir miktarda malı, kıymeti veya finansal göstergeyi yine kontratta yazan kullanma fiyatından herhangi bir yükümlülük doğurmadan satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.
  • Satım opsiyonu: Alıcısına (opsiyon sahibine) kontrat sözleşmesinde yazan vadede belirli bir miktarda malı, kıymeti veya finansal göstergeyi yine kontratta yazan kullanma fiyatından herhangi bir yükümlülük doğurmadan satma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.
• Opsiyon primi, opsiyon alıcısının opsiyon satıcısına kazandığı haklar karşığında ödediği bedeldir. Genelde işlem anında ödenir ve opsiyonun kullanılmadığı bir durumda ise alıcıya iade edilmez. Kısaca, opsiyonun fiyatıdır. Fiyatın belirlenme yöntemi, opsiyon satıcısının kim olduğuna bağlı olarak değişebilir. Opsiyon işlemleri borsasında ya da piyasa yapıcılar tarafından organize edilen pazarlarda fiyatlar arz ve talebe bağlı olarak alış fiyatı veya satış fiyatı üzerinde belirlenir. Tezgah üstü piyasalarda ise, satıcı tarafından fiyatı belirlemek için genelde opsiyon fiyatlama modelleri kullanılır ve bu fiyata teorik fiyat denir.

Opsiyon türleri

Ana madde: Opsiyon çeşitleri

Opsiyonlar alıcıları, sözleşmedeki vadenin türü, sözleşmenin dayanak varlığı, sözleşmenin alındığı piyasa, kullanım fiyatının belirlenmesi veya sözleşmedeki vadenin zamanı gibi değişik yönlerden adlandırılırlar.

Hakların kullanılması karmaşıklığına ve zamanına göre opsiyonlar

Yalın opsiyonlar

Ana madde: Yalın opsiyon

Yalın opsiyonlar en temel opsiyon sözleşme özelliklerine sahip, basit nitelikli ve aşağıdaki gibi tanımlanmış Avrupa ve Amerikan tipi alım ve satım opsiyonlarıdır.

• Amerikan tipi opsiyon: Haklar, opsiyonun vadesinden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilir.
• Avrupa tipi opsiyon: Haklar, sadece opsiyonun vadesinde opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilir.

Egzotik opsiyonlar

Ana madde: Egzotik opsiyon

Yalın olmayan opsiyonlar genelde egzotik opsiyonlar başlığı altına alınırlar. Bazı sınıflandırmalar öncü egzotik opsiyonları birinci nesil ve ikinic nesil egzotik opsiyonlar olarak da ayırırlar. Bu sınıflandırmaya düşen opsiyonların tam listesi bilinemez; çoğunlukla, tezgah-üstü marketlerde sadece alıcısı ve satıcısı tarafından detayları bilinen ve piyasada nadir görülen sözleşmeler de bu gruba dahildir. Aşağıda bazı örnekleri verilmiş ve kullanım fiyatının belirlenmesi ya hakların uygulanmasının belirli koşullara bağlanması gibi çeşitlemelere sahip opsiyonlar da vardır.

• Asya tipi opsiyon: Avrupa tipi opsiyon gibi sadece vade tarihinde haklar kullanılabilir; ancak, bu tür sözleşmelerde kullanım fiyatı baştan bilinmez ve nasıl hesaplanacağı sözleşmede belirtilir. Sözleşmedeki detaylara bağlı olarak dayanak varlığın opsiyonun vadesine kadar belirli tarihlerde spot fiyatlarının ortalaması alınarak kullanım belirlenmesi en yagygın olanıdır. Örneğin, opsiyon IBM üzerine 1 yıl vadeli alım opsiyonu olsun. Gelecek aydan başlayarak her 3 ayda bir IBM spot fiyatına bakılır. Vadenin sonunda ortaya çıkan ortalama kullanım fiyatı olur.
• Bermuda tipi opsiyon: Amerikan tipi opsiyonuna benzer, ama alıcının kullanma hakkı vadeye kadar sözleşmede belirlenmiş belli günlerde yapılabilir. Diğer deyişle, opsiyondan doğan alım/satım haklarının sözleşmede belirlenmiş başlangıç ve bitiş tarihleri arasındaki belli tarihlerde kullanılabildiği opsiyon türüne Bermuda tipi opsiyon denir.
• Bariyerli opsiyon: Hakların kullanımının dayanak varlığın spotunun sözleşmede belirlenmiş tarihte ya da tarihlerde bir bariyerin üstüne çıkması ya da altına inmesi şeklinde tanımlanan opsiyonlardır.

Verdiği daha geniş hak uygulanabilme vadesinden dolayı, Amerikan tipi opsiyonların değeri genelde Avrupa tipi ve Bermuda tip opsiyonların fiyatlarından yüksektir. Benzer bir şekilde, Bermuda tipi opsiyonun da Avrupa tipi opsiyondan daha fazla fiyatı olur. Ancak, faizler pozitif ise ve opsiyon alış fiyatı ile satış fiyatı arasındaki fark (İng. spread) göz ardı edilirse, dayanak varlığı temettü ödemeyen, aynı kullanım fiyatı ve opsiyon vadesine sahip Amerikan tipi alım opsiyonu ile Avrupa tipi alım opsiyonun fiyatları teorik olarak eşit olur.

Takas/teslimat uzlaşımına göre opsiyonlar

Ana madde: Uzlaşma (finans)

Opsiyonlarda hesabın kapatılırken uzlaşmanın nasıl yapılacağı, örneğin, teslimatın fiziki ya da nakdi olmasının belirlenmesi de esastır ve opsiyonlara bu yönden de verilir:

• Fiziki teslimatlı opsiyonlar: Dayanak varlığın fiziki transferi gerçekleşir
• Nakdi uzlaşılı opsiyonlar: Hakların kullanılmasıyla ortaya çıkan ödeniş nakit olarak hesaplanır

Dayanak varlığın çeşidine göre opsiyonlar

• Pay opsiyonu: Dayanak varlığın pay, yani hisse (senedi), olduğu opsiyon sözleşmesine pay opsiyonu ya da hisse opsiyonu denir. Dayanak varlığın bir pay üzerine yazılmış vadeli işlemler sözleşmesi olduğu opsiyon sözleşmeleri de vardır. Bu durumda bu tür sözleşmelere vadeli işlemler opsiyonu adı verilir.
• Endeks opsiyonu: Dayanak varlığın bir endeks olduğu opsiyon sözleşmesine endeks opsiyonu denir. Opsiyon piyasası derinliğine ve katılımcıların iştahına göre, dayanak varlık olan endeksler BIST30 yada STOXX 50 gibi en basit borsa endeksinden VIX gibi daha karışık endekslere kadar değişkenlik gösterebilirler. VIX ya da VSTOXX gibi volatilite endeksinin dayanak varlığı durumlarda, opsiyonlara volatilite endeksi opsiyonu adı verilir.
• Döviz opsiyonu: Dayanak varlığın bir döviz çifti olduğu opsiyon sözleşmesine döviz opsiyonu adı verilir.
• Tahvil opsiyonu: Dayanak varlığın bir tahvil olduğu opsiyon sözleşmesine tahvil opsiyonu denir.
• Emtia opsiyonu: Dayanak varlığın bir tahvil olduğu opsiyon sözleşmesine emtia opsiyonu denir.

Kar/zarar durumuna göre opsiyonlar

Ana madde: Opsiyon kârlılığı

• Opsiyon kârda (Asli değerli opsiyon): Opsiyonun, alıcısı açısından uygulanabilir değerde olması durumudur; yani opsiyon kârdadır.
  • alım opsiyonunda: Kullanım fiyatı + prim < spot fiyatı
  • satım opsiyonunda: Kullanım fiyatı > spot fiyatı + prim
• Opsiyon zararda (Zararda opsiyon): Opsiyonun, alıcısı açısından uygulanabilir değerde olmaması durumudur; yani opsiyon zarardadır.
  • alım opsiyonunda; Kullanım fiyatı + prim > spot fiyatı
  • satım opsiyonunda; Kullanım fiyatı< spot fiyatı + prim
• Opsiyon ne kârda ne de zararda (Başabaş opsiyon) Opsiyonun, alıcısı açısından ne uygulanabilir değerde olması ne de olmaması durumudur. Yani opsiyon ne kârda ne de zarardadır.
  • alım opsiyonunda; Kullanım fiyatı + prim = spot fiyatı
  • satım opsiyonunda; Kullanım fiyatı = spot fiyatı + prim

Opsiyon fiyatlama yöntemleri

Ana madde: Opsiyon değerleme

Ayrıca bakınız: Finansal matematik § Türev ürünlerinin fiyatlandırılması

Alım ya da satım opsiyonlarından birinin bulunmadığı piyasalarda bulunan Avrupa tipi basit opsiyonlar için alım-satım opsiyon paritesinden faydalanılabilir.

Opsiyon fiyatlama modelleri

1973 yılında Amerikan Ekonomistler Fischer Black, Myron Scholes ve Robert C. Merton aynı zamanda opsiyonların gerçek değerlerini belirleme yöntemi adlı birbirinden ayrı iki makale yayınlamışlardır. Scholes ve Merton'ın çalışmaları 1997 yılında Nobel Ödülünü almıştır. Finans dünyasında sıklıkla kullanılan bu modelleme, Black-Scholes ya da Black-Scholes-Merton modeli olarak literatürde yerini almıştır. Black modeli ve Garman-Kohlhagen modeli yine aynı doğrultada benzer varsayımlara sahip modellerdir.

Analitik formüllerin var olmadığı durumlarda ise latis yöntemleri (Binom opsiyon fiyatlama modeli), Monte Carlo simülasyonu, sonlu fark yöntemleri veya daha ileri düzeyde integral yaklaşım hesapları kullanılmaktadır.