Mehmet Ali Aybar
Mehmet Ali Aybar (5 Ekim 1908, İstanbul - 10 Temmuz 1995, İstanbul), Türkiye'de sosyalist hareketin önde gelen isimlerinden, 1971'de kapatılan Türkiye İşçi Partisi lideri ve Sosyalist Devrim Partisi kurucu genel başkanı, avukat, atlet[1] ve milletvekili.
| Mehmet Ali Aybar | |
|---|---|
| |
| Türkiye İşçi Partisi Genel Başkanı | |
| Görev süresi 1962-1969 | |
| Yerine geldiği | Kemal Türkler |
| Yerine gelen | Mehmet Ali Aslan |
| Sosyalist Devrim Partisi Genel Başkanı | |
| Görev süresi 1975-1980 | |
| Yerine geldiği | Yeni makam |
| Yerine gelen | Makam kaldırıldı |
| Türkiye Büyük Millet Meclisi 13. ve 14. Dönem Milletvekili | |
| Görev süresi 22 Ekim 1965 - 14 Ekim 1973 | |
| Seçim bölgesi | 1965 – İstanbul 1969 – İstanbul |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 5 Ekim 1908 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 10 Temmuz 1995 (86 yaşında) İstanbul, Türkiye |
| Defin yeri | Aşiyan Mezarlığı |
| Partisi | Türkiye İşçi Partisi (1962-1971) Sosyalist Devrim Partisi (1975-1980) |
Hayatı
değiştirMehmet Ali Aybar, 5 Ekim 1908'de Hareket Ordusu kumandanlarından[1] Hüseyin Hüsnü Paşa'nın büyük oğlu Yarbay Tahsin Bey'in oğlu olarak İstanbul'da doğdu.[2] Diğer dedesi ise Gelenbevi İsmail Efendi'dir.[1] Aybar aynı zamanda Nazım Hikmet'in büyük teyzesinin torunudur.[3]
Gençlik yıllarında sporda gösterdiği başarılarıyla da tanınan Aybar, 1928-1935 arası Türkiye millî atletizm takımında yer almış, bu dönemde 100 ve 200 metre bayrak yarışlarında Türkiye rekorları kırmıştı. Aybar 1931'de Balkan şampiyonu olan 4 x 100 bayrak takımının da başarılı koşucuları arasındaydı. 1928 Amsterdam Olimpiyatları’na, 1930, ’31 ve ’33 Atina Balkan Oyunları’na katılmıştır. Galatasaray Spor Kulübünün atletizm takımında uzun süre spor yaptı.
Yeşilköy’deki Fransız Okulu’nu ve Galatasaray Lisesi’ni bitirdi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun oldu. Aynı fakültede Prof. Ali Fuat Başgil'in anayasa hukuku asistanı, ardından hukuk doktoru ve 1942’de devletler hukuku doçenti oldu.[4] Hukuk doktoru iken Paris'e Sorbonne Üniversitesi'ne hukuk araştırmaları yapmaya gitti. İkinci Dünya Savaşı`nın çıkmasıyla, kuzeni şair Oktay Rifat ve birkaç arkadaşı ile beraber bisiklete atlayıp Paris’ten Lyon’a kaçtı, oradan da Türkiye’ye döndü.[1]
Vatan gazetesinin sahibi ve başyazarı Ahmet Emin Yalman'ın önerisiyle burada yazmaya baslayan Aybar, 1946’da yazdığı “Milli Şef” İnönü rejimini eleştiren “Kâğıt Üzerinde Demokrasi” başlıklı yazı nedeniyle üniversitedeki görevinden uzaklaştırıldı.[4]
1946 seçimlerinde bağımsız milletvekili adayı oldu, fakat seçilemedi.
1947-49 yılları arasında, her ikisi de sıkıyönetimce kapatılan Hür ve Zincirli Hürriyet gazetelerini çıkarttı. İsmet İnönü'ye yazdığı Açık Mektup başlıklı makalesi nedeniyle hakaretten 1949'da 3 yıl 8 ay hapis cezasına çarptırılarak Paşakapısı Cezaevi'ne girdi. Burada, diğer şair kuzeni Nâzım Hikmet'le 1950 affına kadar yattı. Genel afla serbest bırakılan Aybar iki yıl sonra avukatlığa başladı.[4]
1962'de Türkiye İşçi Partisinin genel başkanlığına seçildi. 1965 ve 1969 genel seçimlerinde bu partiden İstanbul milletvekili seçildi.
1966'da ABD'nin Vietnam'daki savaş suçlarını yargılamak üzere oluşturulan uluslararası Russell Mahkemesine yargıç olarak seçildi.
1968'de Sovyetler Birliği'nin Çekoslovakya'yı işgaline karşı çıktı ve Türkiye’ye özgü sosyalizm şeklinde de ifade ettiği güleryüzlü, insancıl, hürriyetçi sosyalizm anlayışını savundu. Bu görüşlerine karşı çıkanlar ile arasındaki anlaşmazlığın büyümesi üzerine, 1969'da genel başkanlıktan, 1971'de de parti üyeliğinden istifa etti. 12 Mart döneminde Meclis'teki tek sosyalist olan Aybar, dönemin baskılarına ve idamlara karşı tek başına mücadele etti.
TİP genel başkanı iken 1963'te Gaziantep'te yapılan genel yönetim kurulu toplantısı açılış konuşmasında Kürt sorununun etnik, kültürel ve ekonomik yönleri olduğu ve acil çözüm gerektiği ilk defa bir siyasi parti tarafından dile getirilmiştir. 1964'te Türkiye İşçi Partisinin ilk büyük kongresinde kabul edilen parti programında Kürt sorunu "Doğu Kalkınması" başlığı altında ele alınıp bunun salt ekonomik bir sorun olmadığı vurgulanarak şu ifadelere yer verilmiştir:[5]
“Bölgenin ekonomik geriliğine paralel olarak buradaki vatandaşlar sosyal ve kültürel bakımdan geri durumdadırlar. Üstelik bu vatandaşlarımızdan Kürtçe ve Arapça konuşanlar veya Alevi mezhebinden olanlar bu durumları sebebiyle ayırıma uğramaktadırlar. (...) hak ettikleri yurttaşlık nimetlerinden tam olarak yararlandırılmamışlardır. (...) Türkiye İşçi Partisi bu yurttaşlarımıza tam bir yurttaş muamelesi yapacaktır. (...) Anayasamızın din, dil, ırk, sınıf ve zümre ayırımı yapılamayacağını öngören emri harfi harfine yerine getirilecektir.”
12 Mart Muhtırası sonrası Anayasa Mahkemesi tarafından Türkiye İşçi Partisinin kapatılmasına karar verilirken, kongrede "Türkiye'nin doğusunda Kürt halkının yaşadığı" yönünde alınan kararlar da gerekçe olarak belirtmiştir.[5]
1975'te TİP'ten ayrılan elli arkadaşı ile beraber kısa bir süre sonra Sosyalist Devrim Partisi adını alacak olan ve 12 Eylül 1980'de diğer partilerle birlikte kapatılan Sosyalist Partiyi kurdu. İlk defa bu partinin tüzüğünde, genel başkan ve yöneticilerin üst üste iki dönem başa geçmelerini engelleyen ve yönetim kurulunun üçte ikisinin kol emekçilerinden oluşmasını öngören şartlar yer aldı.
1947'de evlendiği Siret Uncu'dan (ö. 1987), Güllü (d. 1956) adlı bir kızı oldu.[6] Siret Hanım'ın yeğeni Çiğdem Talu'dur.[7]
Mehmet Ali Aybar, 10 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul'da Florence Nightingale Hastanesinde kalp yetmezliği sonucu öldü.[8][9]
Kitapları
değiştir- Bağımsızlık Demokrasi Sosyalizm (1968)
- 12 Mart'tan Sonra Meclis Konuşmaları (1973)
- Marksizmde Örgüt Sorunu: Leninist Parti Burjuva Modelinde Bir Örgüttür (1979)
- Neden Sosyalizm? (1987)
- TİP Tarihi I, II, III (1988)
- Sosyalizm ve Bağımsızlık - Uğur Mumcu ile Söyleşi (1986)
Dış bağlantılar
değiştir
|
Vikisöz'de alıntılar |
- Mehmet Ali Aybar internet sitesi
- İletişim Yayınlarından çıkan kitapları ve biyografisi 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d Aybar, Mehmet Ali; Aybar, Mehmet Ali (2011). Neden sosyalizm? Marksizmde örgüt sorunu; Leninist parti burjuva modelinde bir örgüttür. 1. baskı. İstanbul: İletişim Yayınları. ISBN 978-975-05-0910-0.
- ^ "Tarihi yanında götüren kadın: Ayşe Cebesoy". Aydınlık. 20 Mart 2017. 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2021.
- ^ "Nazım'ın gen haritası". Hürriyet. 18 Şubat 2001. 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2021.
- ^ a b c Mehmet Ali Aybar anlatıyor: Bitmeyen Koşu, Uğur Mumcu, Cumhuriyet gazetesi, 9 Mart 1986, s. 6.
- ^ a b Mete Kaan KAYNAR, Nurettin KALKAN (2022). CUMHURİYET DÖNEMİ PARTİLER, SEÇİMLER, BEYANNAMELER (1923-1980). TBMM Basımevi. s. 67. ISBN 978-605-2089-77-4.
- ^ "AYBAR, Mehmet Ali". ktb.gov. 18 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Vefat: Melek Haslet Uncu". Milliyet. 2 Temmuz 1986. s. 12.
- ^ "[Mehmet Ali Aybar'a ait vefat ilanı]". 9lib.net. 16 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2022.
- ^ "Mehmet Ali Aybar mezarı başında anıldı". Cumhuriyet. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2022.