Lâgarî Hasan Çelebi
Lâgarî Hasan Çelebi (d. 17. yüzyıl), Osmanlı İmparatorluğu'nda IV. Murad döneminde, barut macunundan hazırlanmış fişekler vasıtasıyla uçtuğu görülen ve kayıt edilen Osmanlı sanatkârı ve mühendisidir.[1]
Lâgarî Hasan Çelebi | |
|---|---|
 Lâgarî Hasan'ın fişeklerle uçuşunu gösteren, 17. yüzyıldan kalma anonim bir resim. Lâgarî'nin yaşadığı çağa ait bu çizim, birçok tarihçinin bu uçuşun "tarihsel" olduğunu düşünmeye sevk etmiştir. | |
| Doğum | Hasan 17. yüzyılın başları Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | Kırım, Kırım Hanlığı |
| Milliyet | Türk |
| Diğer ad(lar)ı | Lâgarî |
| Vatandaşlık |  Osmanlı İmparatorluğu |
| Meslek | Bilim insanı, mühendis, sanatkâr |
| Etkin yıllar | 1630'lu yıllar |
| Dönem | IV. Murad dönemi |
| Tanınma nedeni | İlk insanlı roket uçuşu |
Lâgarî Hasan Çelebi'nin hayatı hakkındaki bilgiler, çağdaşı Evliyâ Çelebi'nin ünlü Seyahatnâme eserinde anlattıklarına dayanmaktadır. Seyahatnâme'ye göre Lâgarî, 1632–33 yılında Sarayburnu'nda IV. Murad'ın huzurunda fişeğe binmiş, yardımcılarının fişeği ateşlemesiyle havaya yükselmiş, büyük fişeğinin barutu bitince ellerindeki kartal kanatlarını açıp Sinan Paşa Köşkü önünde denize inmiş ve oradan da yüzerek Padişah'ın huzuruna gelmiştir.
İsimler
değiştirLâgarî Hasan Çelebi'nin adında geçen lâgar sözcüğü, Farsça kökenli lāġar (لاغر ) sözcüğünden alıntı olup "yorgun, zayıf, sıska, cılız" anlamlarına gelmektedir.[2][3] Sözcüğün Türkçe kaynaklarda tespit edilen en eski kullanımı 1451 yılına aittir ve Evliyâ Çelebi'nin 17. yüzyılda yazdığı Seyahatnâme'de de yer yer kullanılmıştır.[3] Çelebi sözcüğü ise ''yüce kişi, efendi, rabb'' anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir ünvandır.[4][5][6]
Hayatı ve uçuşu
değiştir
Lâgarî Hasan Çelebi'nin erken dönem hayatı hakkında hemen hemen hiçbir şey bilinmemektedir, ancak anlatılanlardan yola çıkılarak 17. yüzyılın ilk yıllarında doğduğu tahmin edilmektedir. Lâgarî'nin hayatına dair önemli bilgiler, Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde aktarılan anlatılardan ibarettir. Ayrıca Evliyâ Çelebi'nin Hasan Çelebi hakkında "yâr-ı gār-ı sâdıkımız" demesinden, onun yakın dostlarından biri olduğu anlaşılmaktadır.[1]
Evliyâ Çelebi'nin yazdıklarına göre 1042 yılında (miladi 1632–33 yılında), Sultan IV. Murad'ın kızı Kaya Sultan'ın doğumu nedeniyle yapılan şenlikler sırasında 50 okka barut macunundan yedi kollu bir fişek icat etmiş ve "Padişah'ım, seni Hüdâ'ya ısmarladım. İsa Nebî ile konuşmaya gidiyorum." diyerek Sarayburnu'nda IV. Murad'ın huzurunda fişeğe binmiştir. Yardımcılarının fişeği ateşlemesiyle havaya yükselen Lâgarî; havada iken yanındaki fişekleri ateşleyince denizin yüzü aydınlanmış, büyük fişeğinin barutu kalmayıp yere doğru düşerken de ellerindeki kartal kanatlarını açıp Sinan Paşa Köşkü önünde denize inmiştir. Oradan da yüzerek Padişah'ın huzuruna gelmiş ve "Padişah'ım, İsa Nebî sana selâm etti." diyerek şaka yapmıştır. Sultan Murad, bu başarısından ötürü Hasan Çelebi'ye bir kese akçe vermiş, ayrıca onu sipahi yazdırmıştır. Yine Evliyâ Çelebi'nin belirttiğine göre daha sonra Lâgarî, Kırım Hanlığı kontrolündeki Kırım'a gönderilmiş ve orada ölmüştür.[1]
Murad Hân'ın Kaya Sultân isimli kızı dünyaya geldiği gece akika kurbanı şenliği oldu. Bu Lâgarî Hasan, elli okka barut macunundan yedi kollu bir fişek îcad eyledi. Sarayburnu'nda Hünkâr huzurunda fişenge bindi ve şâkirtleri (yardımcıları) fitili ateşlediler. Lâgarî, "Padişah'ım, seni Hüdâ'ya ısmarladım. İsa Nebî ile konuşmağa gidiyorum." diyerek semaya fırladı. Yanında olan diğer fişekleri ateşleyip rûy-u deryâyı çırağan eyledi. Fişengi kebirinin barutu kalmayınca zemine doğru inerken kartal kanatlarını açarak Sinan Paşa Köşkü önünde deryaya indi ve Padişah'ın huzuruna geldi. Zemini bûs ederek, "Padişah'ım, İsa Nebî sana selam söyledi." diyerek şakaya başladı. Bir kese akçe ihsân olunup 70 akçe ile sipahi yazıldı.
Hasan Çelebi'nin gerçekleştirdiği, barutun itme gücüne dayalı olan ve tepki prensibiyle çalışan ilkel bir füze ile havaya yükselerek yavaşça denize inme olayının, Evliyâ Çelebi'nin anlattıklarına dayanılarak yapılan hesaplamalar neticesinde mümkün olabileceği sonucuna varılmıştır.[1] Bu hesaplamalara göre Lâgarî'nin bu ilkel roketle 250 metre kadar havaya yükselmiş olabileceği söylenmekte, "denizin yüzü aydınlandı" şeklindeki ifadeden havada iken ateşlediği öteki fişeklerle muhtemelen yönünü değiştirdiği anlaşılmakta, ellerindeki kartal kanadı şeklinde tasvir edilen gerecin ise bir paraşüt vazifesi gören bir şey olduğu ve bu sayede yavaşça denize indiği düşünülmektedir.[1]
Osmanlı'da uçuş denemeleri
değiştirOsmanlı İmparatorluğu, daha IV. Murad döneminden başlayarak (1623–1640), özellikle Lâle Devri'nde (1718–1730) kendini yenilemeye, Batı dünyasındaki bilimsel, teknolojik ve kültürel gelişmelere paralel olarak yeni bir Rönesans hamlesi gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu anlamda, IV. Murad'ın saltanatı zamanında yaşamış oldukları düşünülen Hezârfen Ahmed Çelebi ile Lâgarî Hasan Çelebi'nin 1630–1633 yılları arasında başkent Kostantiniyye'de gerçekleştirdikleri ilk uçuş denemeleri, hem Osmanlı ve Türk kültür tarihinde hem de inanışında önemli bir yer edinmiştir.[8]
Türklerin Kostantiniyye'deki bu uçma denemelerinden ilk olarak, İngiliz din adamı, filozof ve yazar John Wilkins'in 1638 yılında yazdığı A Discovery of a New World (Türkçe: Yeni Bir Dünyanın Keşfi) adlı eserde bahsedilmektedir. Bu eserde Wilkins; 1554–1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış olan Ogier Ghislain de Busbecq'in, kaynaklarında "bir Türkün uçuş denemesi yaptığını" belirttiğini yazmıştır.[8] 1941 yılında Allen & Unwin yayınevi şirketi tarafından yayımlanan The Birth of Flight (Türkçe: Uçuşun Doğuşu) isimli eserde de, Türklerin Kostantiniyye'deki denemelerine Busbecq kaynak gösterilerek temas edilmiştir.[8] Ancak, Busbecq'in bu ifadesi doğruysa bile Evliyâ Çelebi'den yaklaşık 75 sene önceye dayanmaktadır ve hem Hezârfen hem de Lâgarî ile ilgisizdir.[9] Yine de buradan yola çıkılarak, Osmanlılarda uçuş denemelerinin Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520–1566) başladığı ileri sürülmektedir.
Kültürel etkileri
değiştir
Lâgarî Hasan Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülmektedir ve Türkiye'de kültürel açıdan çok önemli bir yer edinmiştir. Roketçiliğin atası sayılan Lâgarî'nin, "ilk insanlı roket uçuşunu gerçekleştiren kişi" olduğu söylenmektedir. Lâgarî Hasan'ın kültürel etkilerinin bazılarına şöyle örnekler verilebilir:
- Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar'ın yaptığı 1996 yapımı İstanbul Kanatlarımın Altında filmi, IV. Murad dönemindeki İstanbul'u ve hem Lâgarî Hasan'ın hem de Hezârfen Ahmed'in uçuş öyküsünü işlemiştir.[10] Filmde Lâgarî Hasan'ı Okan Bayülgen, Hezârfen Ahmed Çelebi'yi Ege Aydan, Evliyâ Çelebi'yi de Haluk Bilginer canlandırmıştır.[11]
- 2015–2017 yılları arasında yayınlanan Muhteşem Yüzyıl: Kösem dizisinde Lâgarî, İbrahim Yıldız tarafından canlandırılmıştır.
- ABD kanalı Discovery Channel'da yayınlanan MythBusters adlı programın 11 Kasım 2009 tarihli "Crash and Burn" adlı bölümünde Lâgarî'nin roketi konu alınmış, yapılan deneylerle durumun Evliyâ Çelebi'nin tarifine sıkı sıkıya bağlı olmadığı sonucuna varılmıştır.[12]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ a b c d e Kaçar, Mustafa. "HASAN ÇELEBİ, Lâgarî". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ "Lagar Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ a b "Lagar". Nişanyan Sözlük. 4 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ "Çelebi". Nişanyan Sözlük. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ "Çelebi Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ İpşirli, Mustafa. "ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ "Füzenin kâşifi kabul edilen Lagarî veya Lagrî Hasan Çelebi'nin de idam edildiği veya Şeyhülislâm Yahya Efendi tarafından engellendiği söylenmektedir. Bu da doğru mudur?". Osmanlı Araştırmaları Vakfı. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
- ^ a b c Çolak, İsmail. "Osmanlı'da İlk Uçuş Denemeleri". Somuncu Baba Dergisi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023.
- ^ Wilkins, John. Mathematicall Magick or the Wonders that may be performed by Mechanicall Geometry. In two books. Concerning Mechanicall Powers and Motions, London 1648, 204; also see a reprint of the same book in The Mathematical and Philosophical Works of John Wilkins to which is prefixed the author's life and an account of his works, 1802, vol. II, 201
- ^ "İstanbul Kanatlarımın Altında (1996)". SinemaTürk. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023.
- ^ "İstanbul Kanatlarımın Altında Filmi Konusu, Oyuncuları ve Yönetmeni". Habertürk. 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024.
- ^ "Büyük Fark". 8 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2018.