Karakalpaklar
Karakalpaklar (Karakalpakça: Qaraqalpaqlar, Қарақалпақлар, قاراقلپقلر), Özbekistan'ın kuzeybatısındaki Karakalpakistan'a özgü bir Türk etnik grubudur. 18. yüzyılda, Ceyhun Nehrinin alt kısımlarına ve Aral Denizi'nin Güney kıyısındaki Ceyhun'un (eski) deltasına yerleştiler.[1] "Karakalpak" adı iki kelimeden gelir: siyah anlamına gelen "kara" ve şapka anlamına gelen "kalpak". Karakalpaklar dünya çapında yaklaşık 620.000 kişidir ve bunların yaklaşık 500.000'i Özbek Karakalpakistan Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır.
Qaraqalpaqlar | |
|---|---|
 | |
| Toplam nüfus | |
550.000 - 650.000 (tahmin) | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 Özbekistan •  Karakalpakistan | 518,301 |
 Kazakistan | 56,000 |
 Türkmenistan | 5,000 |
 Rusya | 4,466 |
| Diller | |
| Din | |
Tarihçe
değiştirUzun yıllar Kazaklarla iç içe yaşayan Karakalpaklara ilişkin tarihi kayıtlar ancak 16. yüzyıla kadar iner. Eski yurtlarının Kazan ve Astrahan arasındaki Volga kıyıları olduğu, oradan Amuderya çevresine göç ettikleri bildirilmektedir. 18. yüzyılda Amuderya yöresine yerleşen Karakalpaklar, Özbekler ve Kazaklar dışında bölgede az sayıda Türkmen ve Rus azınlıkları da yaşamaktadır. Karakalpakistan, 1936 yılı Aralık ayında Özbekistan'a katılmıştır. 1 Aralık 1990′da Cumhuriyet Yüksek Konseyi tarafından Karakalpakistan'ın özerkliği kabul edilerek Özbekistan'ın ilk ve tek özerk cumhuriyeti olduğu onaylanmıştır. Kentlerde oturanların oranı % 48 dolayındadır. Başlıca kentler Nukus, Hoceyli, Biruni, Tahyataş, Çimbay, Turtkul ve Altıkıl'dır.
Etimoloji
değiştirKarakalpak adı, "Kara" ve "kalpak" kelimelerinin birleşmesinden oluşur. Tarihçi Reşidüddin Hamedani (Farsça: رشیدالدین فضلالله همدانی, Rashid ad-Din Fadhlullah Hamadani)'ye göre Karakalpak Türkleri Moğol işgalinde "Kavm-i Külah-i Siyah" (Kara Külahlı Ulus) diye bilinirdi.
Orta Çağ'ın erken dönemlerinde Karaborkli boyu Aral Gölü yakınlarındaki Peçenek boyu olarak görünüyor. Bilimsel eserlerde Karaborkli, Karakalpak ve Siyah Kulahan (Siyah Şapkalılar) adının aynı anlama geldikleri yazılmıştır.[2] Eski Rus yıllıklarında Çorniye Klobuki, Arap kaynaklarında Karabörklü olarak anılmışlardır.
Günümüzde Karakalpak adıyla bilinen bu ulustan, tarihi kaynaklarda ilk olarak ancak XVI. yüzyıl sonunda (1578) bahsedilir.[3]
Nüfus
değiştirYerleşim alanları Amuderya Deltası ve Aral Gölü'nün güneyidir. Bu bölge Karakalpakistan olarak da bilinir. Dünya'da sayıları ortalama 650,000 olan Karakalpaklar'dan, yaklaşık 400,000'i şimdiki Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyet olan Karakalpakistan (Özbekçe: Qoraqalpog‘iston Respublikasi ; Karakalpakça: Қарақалпақстан Республикасы veya Qaraqalpaqstan Respublikası)'da, yaşarlar.
Diller
değiştirKarakalpakça Türk lehçelerinin Kıpçak grubuna ait bir lehçedir. Karakalpakçayı bir Kazak ağzı olarak gören Türkologlar, Karakalpakçaya Güney Kazakçası da derler.
İnanç
değiştirKarakalpaklar'da İslam dininin sünni fıkıh mezheplerinden biri olan Hanefi (Arapça: الحنفية veya المذهب الحنفي) yaygındır. Ancak, onların İslam dinini benimsemeleri tam dönem olarak bilinmese de, diğer etnik gruplar gibi 10. ve 13. yüzyıllar arasında olması daha uygundur.
Ünlüler
değiştirÜnlü Mahtumkulu Firaki (Türkmence: Magtymguly, Farsça: مخدومقلی فراغی, Makhdumqoli Faraghi) Türkmen şairin güçlü şiirleri, sadece Türkmen şairlerine tesir etmemiş; Berdak (Karakalpakça: Berdaq Ǵarǵabay ulı), Acıniyaz (Karakalpakça: Ájiniyaz Qosıbay ulı) ve Gunhoca (Karakalpakça: Kúnxoja) gibi XIX. yüzyıl Karakalpak şairlerini de etkilemiştir. Mahtumkulu'nun şiirlerinin çoğunu Berdak ve Acıniyaz, Karakalpak Türkçesine aktarmışlar; bu şiirler, halk arasına yayılmış ve sonradan bazıları Karakalpak şairlerinin şiirleriyle karıştırılır hale gelmiştir. Bunların çoğu, halk arasında Acıniyaz'ın ve Berdak'ın şiirleri olarak bilinmektedir. Şöhreti Karakalpaklar arasında yayılmış olan Mahtumkulu'nun şiirleri, Karakalpak düğünlerinin türküsü olagelmiştir.
- Acıniyaz (edebiyat unvanı Ziywar) XIX asırda Karakalpak kökleşik edebiyatının en görkemli temsilcilerinden biridir.
- Berdak ünlü bir Karakalpak şairi
Berdak'tan bir şiir;
- Múyten, Qońırat, Qıtay, Qıpshaq
- Keneges, Manǵıt, Aqpıshaq
- Bári atlı urıw qaraqalpaq
- Úrgenishti jaylaǵan eken.......
- Qaraqalpaq Úrgenishten qashtı
- Buxara tárepke astı, - diye gösterir.
Notlar
değiştir- ^ "Karakalpakstan | republic, Uzbekistan". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 15 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2021.
- ^ Paul Pelliot, 1951:102
- ^ Ahmedov, Boribay, Istoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVII-XVIII vv, II. Pismenniye Pamyatniki, Taşkent, 1985. sayfa 62.
Kaynakça
değiştir- Bekmuratova, Amangul and others. 2002. "Comments on Karakalpak discourse structure." (İngilizce)