Vikipedi

Herat Cuma Camii

Afganistan'da camii

Herat Ulu Camii (Peştuca : د هرات لوی جومات; Darice: مسجد جامع هرات) veya "Herat Cami Mescidi",[1] Afganistan'ın kuzeybatısındaki Herat ilinin Herat şehrinde bir camidir. 1200 yılında temelini atan Sultan Gıyaseddin Muhammed Guri yönetimindeki Gurlular tarafından yaptırılmıştır. Daha sonra, Herat'ın yüzyıllar boyunca Kartidler, Timurlular, Babürlüler ve ardından da camiyi destekleyen Özbek hükümdarlarını değiştirmesiyle birkaç kez genişletilmiştir. Caminin Gurlu dönemine ait temel yapısı korunmuş, ancak bazı kısımlar eklenmiş ve değiştirilmiştir. Herat'taki Cuma Camisi bugünkü görünümüne 20. yüzyılda kavuşmuştur.

Herat Cuma Camii
Harita
Temel bilgiler
KonumHerat, Afganistan
Koordinatlar34°20′35″K 62°11′45″D / 34.34306°K 62.19583°D / 34.34306; 62.19583
İnançİslam
MezhepSünnilik
Mimari
Mimari türCami
Mimari biçimİslam mimarisi
Özellikler
Genişlik120m
Minare sayısı12-36m
Minare yüksekliği12-36m
Malzemelertuğla, taş, sırlı seramik

Günlük ibadet için kullanılan çok sayıda küçük mahalle camisinin yanı sıra, İslam dünyasındaki çoğu toplulukta dcuma namazı için cemaate yönelik bir cami bulunmaktadır. Herat Cami Mescidi her zaman Herat'ın en büyük camisi değildi; Çok daha büyük bir külliye olan ve yine Timurlular tarafından yaptırılan Musalla Külliyesi şehrin kuzey kesiminde bulunuyordu. Ancak bu mimari anıtlara, Rus ordusunun Hindistan'ı işgal etmeye çalışması durumunda kale olarak kullanılmasını önlemek için 1885 yılında İngiliz Hint Ordusu subayları tarafından dinamit zarar verilmiştir.

Tarih

değiştir

Herat Mescid-i Camisi şehrin ilk cemaat mescidir. Yüzyıllardır dini mekanların bulunduğu bir alanda inşa edilmiştir.[2] Bilinen ilk yapı 7. yüzyılda camiye dönüştürülen Zerdüşt tapınağıdır.[3] Daha sonra Türk Gazneliler tarafından genişletilmiştir. 11. yüzyılın ikinci yarısında Harezmşah hanedanının yönetimi altında Herat'ta bir cami inşa edilmiştir.[4] Ahşap bir çatısı vardı ve diğer binalardan daha küçük boyutlara sahipti. 1102 yılındaki depremde neredeyse tamamen yıkılmış ancak yeniden inşa edilmiştir. Daha sonra çıkan bir yangınla da harap olmuştur. Daha sonra Gurlular mevcut ve bitişik arsalara bir cami inşa etmişlerdir.[2]

Gurlu hükümdarları

değiştir
 
Herat Ulu Camii: Gurlu yazıtlarının kalıntılarının bulunduğu Gurlu girişi ( eyvan ). 1200-1201.[5][6]

Topraklarını genişletmeyi planlayan Gurlular, 1175'te Herat'ta iktidarı ele geçirdiler. Herat, Akdeniz'i Hindistan veya Çin'e bağlayan ana ticaret yollarına yakın stratejik konumu ve bunun sonucunda ortaya çıkan refah nedeniyle önemli bir şehirdir.[7] 12. yüzyılın sonunda Sultan Gıyaseddin Muhammed bin San, Herat'ta şehrin ana camisinin yeniden inşasını başlatmıştır.[2][7] Bu amaçla yanan caminin mevcut arsasını ve etrafındaki ek araziyi seçmiştir.[4] Arazi, doğrudan merkezde değil, Herat'ın kuzeydoğu, esas olarak idari bölgesinde bulunuyordu.[3] Bilim adamları bu bölgenin topografik olarak yüksek olduğuna inanıyorlardı. Ayrıca caminin şadırvanına doğrudan sevinç-i encil ana kanaldan su temini sağlanmaktaydı.[2] Gurlular, camiyi zaten bilinen bir yere inşa ederek, siyasi güçlerinin yanı sıra mimari himayelerini de gösterebildiler.[7] Bazı kaynaklar ayrıca sultanın caminin dini lider olan İmam Fahr-ül-Razi için inşa edilmesini emrettiğine inanmaktadırlar.[8]

Sultan, 1203 yılında vefat ettikten sonra camisinin içindeki türbe binasına defnedildi. Oğlu Sultan Hayatuldin Mahmud caminin çalışmalarını sürdürdü.[2][4] 1210 yılında tamamlandığında oğlu tarafından dini bir okul olan medrese eklenmiştir. 1964 yılındaki tadilat sırasında bulunan stilistik analizler ve tarihi yazıtlar, binanın Gurlulara atfedildiğini kanıtlamaktadır.[2][4]

  •  
    Cuma Camii anahtar deliği kemeri (Gazneli tarzı)
  •  
    Gıyaseddin türbesi, girişin içi
  •  
    Gıyaseddin türbesi, kufi yazıtlar
  •  
    Gıyaseddin türbesi, nesih yazıtı

Kert hükümdarları

değiştir

1221'de Moğol Cengiz Han kuvvetleri eyaleti fethetmişlerdir. Herat'ın büyük bir kısmıyla birlikte cami de harabeye dönmüştür.[2][9] 1245 sonrasına kadar herhangi bir yeniden inşa programı başlatılmamıştır.[3] Bu Şemseddin Kart'ın yönetimi altında gerçekleşmiştir.[10] Moğollar tarafından vali olarak atanan Kert Hanedanı'nın sultanıydı.[3] 1364'teki yıkıcı bir deprem, binanın neredeyse yıkılmasına neden olmuştur. Daha sonra yeniden inşa etmek için bazı girişimlerde bulunulmuştur.[1] Kert hanedanının bir kalıntısı, 1,74 metre çapındaki bronz kazandır. 1375 yılında son Kert hükümdarı tarafından cami için özel olarak yaptırılmıştır. Bu kazan, birkaç çizik dışında sonraki tüm yıkımlardan sağ çıkmıştır ve halen caminin içinde bulunmaktadır.[4][8][11]

Timur Hükümdarları

değiştir

1397'den sonra Timurlu hükümdarlar Herat'ın büyümesini şehrin kuzey kısmına doğru yönlendirdiler. Bu banliyöleşme ve Musalla Külliyesi'sınde yeni bir cemaat caminin inşa edilmesi, cemaat caminin monarşi tarafından himayesinin geçici olarak sona ermesine işaret ediyordu.[1] Şahruh (1405–1444) döneminde cami onarılmıştır. Zemin planı kaldı ancak dış cepheler değiştirildi. İç avlu cepheleri, Şahruh'un adının da yer aldığı sırlı çinilerden oluşan mozaiklerle süslenmiştir. Ayrıca caminin batısına mermer bir mihrap eklenmiştir. Mihrap, duvarda namazın Mekke'ye doğru yönünü gösteren bir niştir.[2][4]

Daha sonra Sultan Hüseyin Baykara'nın yönetimi altında danışmanı Ali Şîr Nevaî kendisini caminin yeniden şekillendirilmesine adamıştır.[2][4] Güneydoğu köşesindeki Guridik kemerin indirilmesi gibi yapısal değişiklikler yapmıştır. Ayrıca çatı seviyesinde her iki tarafa yanal kemerler eklemiştir. Ayrıca caminin diğer bölümlerine de geometrik desenli mozaik çinilerin uygulanmasını emretmiştir.[2][12] Eski ahşap minberin yerini dokuz basamaklı mermer minber almıştır. Minber, namazın kılındığı minberdir.[4][8]

Babür ve Safevi Hükümdarları

değiştir

Cami, Babür İmparatorluğu döneminde bir yenileme daha geçirmiştir. Bu dönemde Prens Hurram (Şah Cihan(, Safevîlerin kontrolündeki Özbek boylarına karşı bölgenin kontrolü için mücadele ediyordu.[1] Herat için yapılan bu muharebede cami ve Herat şehri önemli ölçüde hasar görmüştür.[2]

Afgan hükümdarları

değiştir

Farklı kralların hükümdarlığı döneminde cami birçok kez onarılmıştır. 18. yüzyılda Timurlular döneminden kalma ana eyvanın ön cephesi çökmüş ve yeniden inşa edilmesi gerekmiştir. Eyvan, bir tarafı açık, tonozlu oda veya salondur. Bunun dışında sadece mevcut formunu korumak için onarımlar yapılmıştır.[2]

20. yüzyıl

değiştir
 
Herat Cuma Camii, Harem eyvanının avlu görünümü: Yenileme öncesi (1916) ve onarım sonrası.[13]
 
Herat Cuma Camii, kuzeybatıdaki Harem eyvanının avludan görünüşü, tadilat öncesi (1916) ve onarım sonrası.[13]

1913 yılındaki onarım çalışmalarının ardından cami, 1942/1943 yılında kapsamlı bir onarımdan geçirilmiştir. Caminin müstakil bir bina haline getirilmesi amacıyla caminin hemen bitişiğindeki binalar yıkılmıştır. Diğer şeylerin yanı sıra, yüksek kemerli ve iki minareli yeni bir doğu girişi inşa edilmiştir. Dış duvarlar Timurlu tarzı çinilerle süslenmiştir.[2][14] Bu çalışmalar için UNESCO tarafından bir seramik kaplama stüdyosu kurulmuştur. Camideki bu atölyede de tüm çini süslemeler ve mozaikler 1979 yılına kadar korunmuştur. Yazılar mevcut hattatlar tarafından değiştirilmiştir.[14]

1951'den 1973'e kadar yapısal değişiklikleri içeren daha eksiksiz bir yeniden yapılanmaydı.[7] Gurlu dönemine ait türbenin kare kubbesi büyük ölçüde tahrip olmuştur. Yerine sekizgen bir yapı getirilmiş ve kuzey cephesine entegre edilmiştir. Doğudaki duvar da iki tarafı minareli eyvan haline getirilmiştir. Ayrıca hükümdara mahsus mahfaza olan maksura eyvanı daha yüksek hale getirildi. Yanındaki minarelerin yüksekliği 35 metreye çıkarıldı. Verandası yenilendi. Ayrıca on yeni minare eklendi.[2][12] Avlunun cepheleri yedi farklı renkte geleneksel mozaiklerle kaplandı. Zemin açık kahverengi pişmiş tuğlalarla döşenmişti. Tüm bu çalışmalar nedeniyle orijinal Guridik alçı işçiliği veya Timurlu dekorasyonunun pek bir kısmı görülemiyordu. Caminin medresesi kuzeydoğuya taşınarak kendi girişi verildi. Son önemli değişiklik ise caminin önüne park yapılması oldu.[2][7]

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi sırasında (1979-1989), cami yalnızca sınırlı bir yıkıma uğradı. Minarelerin Sovyet askerleri tarafından istismar edilmesine ve bölgede dev tankların hareketliliğine rağmen durum böyleydi. 1986'da roketin isabet ettiği bir minare avluya yıkıldı. Birçok insan öldü ve doğu kanadında hasara yol açtı. Sovyetler onarım için uzmanlar gönderdi ancak çalışmalar 1995 yılına kadar tamamlanmadı. Kurşun delikleri gibi başka izler de bulunabilir. Guri girişi ciddi şekilde hasar görmedi.[15]

1992 yılında özel sponsorlukla finanse edilen avludaki taş sıvanın değiştirilmesine başlanmıştır. Dar siyah mermer şeritlerle dönüşümlü olarak geniş beyaz mermer şeritlerden oluşan bir desen döşendi. Bağışların yetersiz kalması nedeniyle 1998 yılına kadar tamamlanamadı.[2][15] 1996-2001 yılları arasında Herat'ta Taliban yönetimi sırasında, BM personeli de dahil olmak üzere tüm gayrimüslimlerin camiye girişi yasaklanmıştır.[15]

21. yüzyıl

değiştir

2002 yılında iç mekandaki aşırı nem sorunu nedeniyle caminin tüm çatıları yenilenmiştir. 2004-2005 yılında cephelerin yenilenmesi sırasında eski Gurlu dekorasyonunun parçaları bulunmuştur. Bu parçalar duvar kaplamasında çerçeveler halinde sergilenmektedir.[2] 2012 yılında yaklaşık elli Afgan tüccar caminin yenilenmesi için fon sözü vermiştir.[16]

Mimari

değiştir

Gurlular tarafından caminin ilk planı

değiştir

Gurlular caminin tamamını tuğla kullanarak inşa etmişlerdir.[4] Plan, iç avlusu ve su havzası bulunan tipik 4 eyvanlı plandır. Batıya doğru kıble yönüne sadık kalınmış, ancak bu, Mekke'ye olan doğru yönden yaklaşık 20° sapmıştır. Ana eyvan tonozlarla örtülmüştür. Avlunun her iki yanındaki diğer üç eyvanla eksenel bir haç oluşturmaktaydı. Bu üç eyvan, daha küçük kitleler için buluşma ve ders verme mekanı olarak düşünülmüştür.[2][7]

Günümzdeki durumu

değiştir
 
Herat Camii, Afganistan. Doğu çatısından görünüm (2011)

Cami kompleksi 180 metre uzunluğunda ve 120 metre genişliğinde olup yaklaşık 21.600 metrekarelik bir alanı kaplamaktadır. Dört büyük eyvanın yanı sıra 460 kubbe, 444 sütun ve 12 minare (17-36 metre yüksekliğinde) bulunmaktadır.[2] Bu unsurlar merkezi avlunun (82m x 60m) etrafında gruplandırılmıştır.[2][9] Eyvana açılan kapılar olan Piştaklar, eyvanların mekansal öneminin altını çizmektedir. Eyvanların derinliği ile birlikte süsleme için geniş bir alan sağlanmaktadır.[9] Bugünkü caminin önemli bir kısmı Timurlu geleneğine göre parlak renkli çinilerle kaplıdır.[2]

Mevcut caminin Gurlu dönemine ait dekorasyonu

değiştir

Güney ve batı eyvan iç kısmında Gurlu dönemine ait dekoratif unsurlar ortaya çıkarılmıştır. Sıvadan yapılmış olup, çiçek ve geometrik desenlerle süslenmiştir. Sıva, süs eşyalarının kalıplanması için bir malzemedir.[7][12] Caminin güneydoğu köşesinde Gurlu girişi bulunmaktadır. Bilinmeyen zamanlardan beri bir giriş olarak hizmet vermiyor. Kemerin her iki yanında da Kufi kitabeler sergileniyor. Bu tarz Arap yazısı Gurlu dönemi yazıtlarının tipik bir örneğidir.[12] Dikey olarak yerleştirilmiş yazı şeritleri pişmiş topraktan yapılmıştır ve tabanın harcına bir mozaik gibi işlenmiştir. Ön kısımlar, arka plandaki açık kırmızı tuğla tonuyla kontrast oluşturan mavi sırlıdır.[2][12] Portalin yan duvarları, aralarına mavi sırlı çini tapalar serpiştirilmiş geometrik tuğla mozaikle süslenmiştir.[7][17]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b c d "Great Mosque of Herat". Archnet.org. 19 Ağustos 2005. 3 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2011. 
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Hansen, Erik (2015). The Ghurid Portal of the Friday Mosque of Herat, Afghanistan : conservation of a historic monument. ISBN 978-87-7124-913-2. OCLC 959553318. 
  3. ^ a b c d Frye, Richard N. (1948). "Two Timurid Monuments in Herat". Artibus Asiae. 11 (3). ss. 206-213. doi:10.2307/3247934. ISSN 0004-3648. JSTOR 3247934. 
  4. ^ a b c d e f g h i Golombek, Lisa (1983). "The Resilience of the Friday Mosque: The Case of Herat". Muqarnas. Cilt 1. ss. 95-102. doi:10.2307/1523073. ISSN 0732-2992. JSTOR 1523073. 
  5. ^ Flood, Finbarr Barry (12 Temmuz 2022). Objects of Translation: Material Culture and Medieval "Hindu-Muslim" Encounter (İngilizce). Princeton University Press. ss. 105-106. ISBN 978-1-4008-3324-5. 6 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2024. 
  6. ^ Hillenbrand, Robert (2002). "The Ghurid Tomb at Herat". Afghan and Islamic Studies, eds W. Ball and L. Harrow (London). 6 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2024. 
  7. ^ a b c d e f g h Patel, Alka (2007). "Architectural Cultures and Empire: The Ghurids in Northern India (ca. 1192–1210)". Bulletin of the Asia Institute. Cilt 21. ss. 35-60 – JSTOR vasıtasıyla. 
  8. ^ a b c Itemadi, Guya (1953). "The general mosque of Herat". Afghanistan. Cilt 8. ss. 40-50. 
  9. ^ a b c Kazimme and McQuillan, Bashir and James (2002). "Living Traditions of the Afghan Courtyard and Aiwan". Traditional Dwellings and Settlements Review. Cilt 13. ss. 23-34 – JSTOR vasıtasıyla. 
  10. ^ Jamal, Nadia Eboo (2002). Surviving the Mongols: Nizārī Quhistānī and the Continuity of Ismaili Tradition in Persia. Londra: Tauris. s. 70. ISBN 978-1-86064-876-2. 
  11. ^ Melikian, Souren (1973). "Le bassin extraordinaire qui donnait l'eau aux fidèles dans la mosque de Hérât". Connaissance des Arts, 252. ss. 62-63. 
  12. ^ a b c d e Glatzer, Bernt (1980). "Das Mausoleum und die Moschee des Ghoriden Ghiyat ud-Din in Herat". Afghanistan Journal. Cilt 7. ss. 6-34. 
  13. ^ a b Views before and after renovation.
  14. ^ a b Stuckert, Ruedi (1980). "Der Baubestand der Masjid-al-Jami in Herat 1942/1943". Afghanistan Journal. Cilt 7. ss. 3-5. 
  15. ^ a b c Tirard-Collet, Olivier (1998). "After the War. The Condition of Historical Buildings and Monuments in Herat, Afghanistan". Iran. Cilt 36. ss. 123-138. doi:10.2307/4299980. ISSN 0578-6967. JSTOR 4299980. 
  16. ^ "Historical Herat Mosque Built over Ancient Zoroastrian Temples Being Renovated". The Gazette of Central Asia. Satrapia. 16 Kasım 2012. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2024. 
  17. ^ Broug, Eric (2013). Islamic geometric design. ISBN 978-0-500-51695-9. OCLC 1090514729. 
 
Wikimedia Commons'ta Herat Cuma Camii ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Herat_Cuma_Camii&oldid=33542405" sayfasından alınmıştır