Hatukaylar
Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Hatukaylar,[1] (Adigece: Хьатыкъуай, Hatıquay) tarihsel olarak Çerkesya'nın Hatukay vilayetinde yaşayan Çerkes boyu. Savaşçı kimlikli bir boy olarak biliniyorlardı. Günümüzde sayıları az olup çoğunlukla Türkiye'de yaşarlar. Çerkes bayrağında yer alan ve 12 Çerkes boyunu temsil eden yıldızlardan biri de Hatukayları ifade eder. Rus-Çerkes Savaşı döneminde Kafkasya'daki varlıkları Çerkes soykırımı sırasında yok edildi. Günümüzde Kafkasya'da kalmadıkları için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmez.[2] Şapsığlar, Hakuçlar, Abzehler gibi Batı Çerkeslerinde soylu sınıfı bulunmaz iken, Bjeduğ ve Çemguylarda olduğu gibi Hatukaylarda da bu sınıf görülür.[3]
 Hatukay aşiret tamgaları | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Türkiye | 5.000+ |
 Suriye | 200+ |
 Almanya | 200+ |
 İsrail | 200+ |
 Ürdün | 100+ |
 ABD | 100+ |
| Diller | |
| Din | |
Tarih ve etimoloji
değiştirTarih
değiştirHatukaylar Batı Çerkes boy prensliklerinden olmakla beraber tarihsel anayurtları Kuban Nehri çevresindedir. Hatukaylar küçük bir topluluk oldukları için bazen Çemguy boyunun bir alt grubu oldukları düşünülmüştür, fakat tarihsel olarak Janelere daha yakındırlar. Komşuları: Bjeduğlar (Batı), Abdzahlar (Güney) ve Çemguylar (Doğu). 18. yüzyılın sonlarında Bjeduğların batısında ve Kuban Nehri'nin sol tarafı ile Şagvaşe'nin sağ tarafında oturuyorlardı. Ancak 19. yüzyılın ilk yarısında daha doğuya kayarak Bjeduğlar ve Çemguyların arasına yerleşmişlerdir.[4]
Rus işgalinden önce Hatukaylar diğer Çerkes boylarına ve Kırım Tatarlarına karşı birçok savaş veren savaşçı bir boy olarak bilinirdi. Hatukay prenslerinden en bilineni Aslan-Giray olarak geçer. Fiziksel olarak güçlü olmasa da, yetenekli bir konuşmacı ve lider olarak benimsenmişti. Onun hükmünde Hatukaylar gücünün zirvesine ulaştılar. Ölümünden sonra prenslik iç savaşa girdi ve eski gücünü kaybetti.
Türk kaşif Evliya Çelebi, Hatukayların en eski ayrıntılı tanımını derledi ve şöyle yazdı:[5]
Büyük Hatukay vilayeti. Beyinin ismi Cangirey'dir, yani Canbe Giray'dır. Canbe Giray Sultan bunda konuk iken o gece beyinin bir çocuğu dünyaya gelince Canbe Giray Sultan'm ismini koyup Cangirey derler. Hâlâ Çerkes gelenekleri öyledir ki evinde bir konuğu olduğunda bir oğlu doğarsa ona evdeki konuğun ismini korlar ve o an oğlanı bir günden bir başka süt ana alıp götürür. Anasından ve babasından iyi besleyip büyütür. Hâlâ yine öyle gördük. Eğer evlerinde konuk yok ise komşusunun adını oğlana korlar, eski gelenekleri budur. Bu Hatukay beyi zengin, çok hayvan ile 8 bin adet pür-silâh askere maliktir. Bu vilâyet bir geniş, verimli ve güzel yurt olduğundan Moskov kralı oğlunu katledip Kalmık keferesi içlerinden cenk ede ede Edil Nehri'ni geçip Heyhat Sahrası'm geçip gelen Nevruz İmirza Tatarları bu Hatukay Çerkesi toprağında Kuban Nehri kıyısında yerleşip Çerkes'den kız alıp kardaş olmuşlardır. Hepsi 10 bin asker ve 6 bin obadır. Gayet sadaklı, savatlı, silâhlı ve yiğit askerdir.
...
Bu Çerkez kavmine kâfir desen o an aman ve zaman vermeyip adamı katlederler. Ve dahi "La ilahe illallah" derler, ama semiz domuzları kuyruğundan yerler, oruç tutmayıp namaz kılmazlar ve domuzu olmayanı köye koymazlar. Asla kiliseleri, çarşı pazarları, han ve hamamları yoktur. Bütün gelen geçen konuklar evlere konarlar. Bir evde konuk olsan malını mülkünü şöyle açığa koysan asla bir çöpüne zarar gelmez. Her ne kadar düşmanın olsa o konakbanın kıranında olan komşular ile senin uğuruna ölürler. Sana bir zarar getirtmezler.
...
Hâlâ Çerkes dili kaleme gelmez, dinlemeye dayalı, boğazdan, avurttan ve dil altından çıkan, serçe sesi gibi kaleme gelmez bir dildir. Bu kemter kul, âlem seyyahı ve insan nedimi gösterişsiz ve hasır sahibi Evliyâ 51 senedir yedi iklimde 18 padişahlık yere ayak basıp her diyarın insanıyla konuşmak için fesahatları, belâğatları ve şiirleri ile 147 lisanı cevher saçan kalemimle yazmışım, ama bu Çerkes dili gibi saksağan kuşu sesli dili yazamadım. İnşaâllah o dili de gücümüzün yettiği kadarıyla yazarız. Bir özel lehçeleri var, zira kitabî değillerdir. Onun için kaleme gelmez, kuş dilidir, vesselam.
— Evliya Çelebi, günümüz Türkçesine çevrilmiştir
Rus-Çerkes Savaşı sırasında Rus İmparatorluğu tarafından Hatukay toprakları işgal edildi.[6] Bunun ardından çoğu köy ve kasaba yok edilmekle beraber, halkın büyük kısmı diğer kabilelere göç etmek zorunda kaldı ve Hatukayların Kafkasya'daki varlığı Çerkes soykırımı sırasında yok edildi.[6] Günümüzde Kafkasya'da hiç kalmadıkları için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmez.[2] Günümüzde Hatukayların çeşitli diasporalarda birkaç köyü vardır. Hatukay lehçesi yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan Çerkes dillerindendir.
İsim Etimolojisi
değiştirHatukay isminin kökeni ile ilgili bir iddia ismin Хьаты ("Hatti") ve Къуэ ("Oğul") kelimelerin birleşiminden "Hattilerin Evladı" gibi bir anlama geldiğidir. "Hatti" antik bir isimdir ve Anadoludaki Hatti uygarlığından gelir. Bu isim, Nart Destanlarında Peterez'in konuştuğu dil Hattice olarak geçmektedir. Diğer bir iddia ise, ismin Prens Büyük İnal'ın oğlu Prens Temruk'un oğlu Prens Hatko'dan geldiğidir. Hatko, Taman Yarımadası'nın prensi olmakla beraber prensliğinin adı Хьатыкъуай (Hatko'nun yeri) idi.
Dil ve kültür
değiştirKültür
değiştirGeleneksel Hatukay kültürü, Çerkes kültürünün parçasıdır. Hatukaylar, tarım, sığır ve at yetiştiriciliğiyle uğraşırlardı. İslam öncesinde Hatukaylar, Çerkeslerin tanrıları olan Şıble (şimşek ve yıldırım tanrısı), Sozereş (bereket tanrısı), Yemiş, Ahin ve Hakustaş gibi tanrılara tapıyorlardı.
Dil
değiştirHatukaylar, Kuzeybatı Kafkas Dilleri'nin Çerkes dilleri kolunda yer alan Adigecenin Hatukay lehçesini konuşur. Günümüzde bu değişkenin konuşucu sayısı büyük ölçüde azalmış, Kafkasya'da Hatukay kalmadığı için edebiyat dilinde de yer bulamamıştır.
Köy ve sülaleler
değiştirTürkiye Hatukay köyleri
değiştir| İl | Adigece | Transkripsiyon | Türkçe | Kaynak |
| Kayseri | Хэусай | Xewsay | İnliören | [7] |
| Kayseri | Къэйнэр | Qeyner | Kaynar | [8][9] |
| Kayseri | Чэчэнэй | Çeçeney | Çeçenay | [10] |
| Kayseri | Лакхьэблэ | Lakheble | Tersakan | [11] |
| Kayseri | Лыбыйхьэблэ | Lıbıyheble | Kavak/Kavakkköy | [12] |
| Kayseri | Мэлак | Melak | Malak/Malakköy | [13] |
| Kayseri | Пэдысэй | Pedısey | Akören | [14] |
| Kayseri | Ныбэрынхьэблэ | Nıberınhable | Cinliören | [15] |
| Kayseri | Хаджыисхьакъ | Xacıyishaq | Demirciören | [16] |
| Bilecik | Хьатыкъуае | Hatıquaye | Poyra | [17] |
| Bilecik | Адыгэчэпни | Adığeçepni | Çerkesçepni/Yeniçepni | [18] |
| Bolu | Пэциехьэблэ | Petsiyeheble | Elmalık | [19][20] |
Hatukay aşiretleri
değiştirHatukaylar da her Çerkes boyu gibi alt aşiretlere (Adigece: лъакӀо) bölünmüştür.
| Adigece | Türkçe | İngilizce | Rusça |
| Бзадж (Bzadj) | Bzac | Bzaj | Бзаджов (Bzadzhov) |
| Джэндар (Djəndar) | Candar | Jandar | Джандаров (Jandarov) |
| Иуаныкъу (Yiwanıqu) | Yivanuk | Yiwaneqo | Иваников (Ivanikov) |
| Къокӏасэ (Qok'asə) | Koçase | Kochase | Кочесеко (Kocheseko) |
| ЛӀымафэкъо (L'ımafəqo) | Lımafko | Lmafqo | Тлимафов (Tlimafov) |
| МэфэшIукъо (Məfəṩ'uqo) | Mafeşuko | Mafeshuqo | Мафошов (Mafoshov) |
| Пэдыс (Pədıs) | Pedıs | Padis | Падисов (Padisov) |
| Такъырыкъо (Taqırıqo) | Takırıko | Taqereqo | Такириков (Takirikov) |
| Шэджэрыкъо (Ṩəcərıqo) | Şacerıko | Shajereqo | Шегероков (Shegerokov) |
| Жьанэ (Janə) | Jane | Zhaney | Жанев (Žanev) |
| Мастыр (Mastır) | Mastır | Mastir | Мастиров (Mastirov) |
| Шъобае (Ş̂obaye) | Şobaye | Shobaye | Собаев (Sobaev) |
| Хьатыкъо (Hatıqo) | Hatıko | Khateqo | Хатиков (Khatikov) |
| Хьапае (Hapaye) | Hapaye | Khapaye | Хапаев (Khapaev) |
| ӀутӀыж (Utıj) | Utıj | Utij | ӀутӀыжов (Utijov) |
| Еутых (Yewtıx) | Yevtıh | Yewtekh | Еутыхов (Eutykhov) |
| Брыдж (Brıdj) | Brıc | Brej | Бриджов (Bridzhov) |
| Чыназыр (Çınazır) | Çınazır | Chinazir | Чиназиров (Chinazirov) |
| Нэжъ (Nəĵ) | Nej | Nazh | Нажев (Nazhev) |
| ЛIышъхьакъо (L'ış̂haqo) | Lışhako | Lshaqo | Тлишхаков (Tlishkhakov) |
| ЦIэгъош (Ts'əğoṩ) | Tseğoş | Tsaghosh | Цегошов (Tsegoshov) |
| Дэбракъыкъо (Dəbraqıqo) | Debrakıko | Dabraqiqo | Дебракиков (Debrakikov) |
| Бэрзэдж (Bərzədj) | Berzec | Barzej | Берзеков (Berzekov) |
| Иуныхь (Yiwnıh) | Yivnıh | Yiwnih | Юнихов (Yunikhov) |
| Къалэбатэ (Qaləbatə) | Kalebate | Qalebate | Калибатов (Kalibatov) |
| Хьэбатыр (Həbatır) | Hebatır | Khabatir | Хабатыров (Khabatirov) |
Ek Bağlantılar
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2013.
- ^ a b Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye 10 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
- ^ Hapi Cevdet Yılmaz. Adige dili ve edebiyatı 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Kafkasya'nın etnik mozaiği". 8 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
- ^ Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi (PDF). 7. 2. s. 622. 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mart 2023.
- ^ a b "TARİHSEL MÜCADELE SÜRECİNDE ÇERKESLER". 22 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
- ^ "İnliören". 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2023.
- ^ "Kaynarlılar bir araya geliyor". Nart Ajans. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2018.
- ^ "Kaynar, Pınarbaşı", Vikipedi, 2 Mayıs 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "Beserek". Nisanyanmap. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Tersakan, Pınarbaşı", Vikipedi, 12 Eylül 2020, 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "Kavak". Nisanyanmap. 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Akören". Nisanyanmap. 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Akören, Pınarbaşı", Vikipedi, 21 Haziran 2020, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "Cinliören Köyü". 11 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2023.
- ^ "Demirciören, Pınarbaşı", Vikipedi, 12 Eylül 2020, 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "Poyra, Bozüyük", Vikipedi, 31 Ağustos 2020, 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "Yeniçepni, Bozüyük", Vikipedi, 18 Nisan 2020, 23 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Ekim 2020
- ^ "TÜRKİYE'DEKİ ÇERKES KÖYLERİ". www.circassiancenter.com. 24 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020.
- ^ "Elmalık, Bolu", Vikipedi, 4 Nisan 2020, 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Ekim 2020