Hâfız (Fâtımî halifesi)

Hâfız veya El-Hafız li-Din Allah (d: yak. 1076, Aşkelon – ö: 9 Ekim 1149, Kahire) Tam Adı: Ebu-l-Maymun Abdulmecid bin Muhàmmed bin al-Mustànṣir El-Hàfız li-din-Allah (Arapça:  أبو الميمون عبد المجيد بن محمد بن المستنصر الحافظ لدين الله , )

Hâfız El-Hafız li-Din Allah
Fatımi Halifesi
Hüküm süresi	8 Aralık 1101 - 7 Ekim 1130
Önce gelen	Amir
Sonra gelen	Zafir
Doğum	yak. 1076 Aşkelon
Ölüm	9 Ekim 1149 Kahire
Tam adı El-Hafız li-Din Alah
Hanedan	Fatımi Hanedanı
Babası	Muhammed bin Mûstensir
Dini	Şii İslam

Onbirinci Fâtımî Hâlifesi ve İsmâilîyye-Hafizilik Mezhebi'nin "Birinci İmâmı".

Yaşamı

Hâfız, Ebu'l-Meymun Abdülmecid adı ile Halife Mûstensir'in ikinci oğlu Muhammed bin Mûstensir'in oğlu, yani halife Mûstensir'in torunu idi. Halife Amir ise Halife Mûstensir'in büyük oğlu halife Mustali'nin oğlu ve Mûstensir'in diğer bir torunu idi. Hâfız ile Fatimiler halifesi Amir kuzenler idi.

Fakat 7 Ekim 1130 tarihinde Halife Amir Hasan Sabbah'in Haşhaşin cephesi mensûpları tarafından bir suikastla öldürüldü. O zaman Fatımiler Devleti idare şekli ne olacağı bir sorun oldu. Halife Amir'in daha 4 yaşında olan bir çocuk oğlu Tayyib Ebu'l-Kasım bulunmaktaydı. Devletin ileri gelen idarecileri bu genç çocuğun annesi cariye Dhica'nin ülkenin idaresine uygun olmadığı kabul etmekteydiler. Annesinin küçük oğluna büyük etkisi olabileceği düşünüldüğü için bu küçük çocuğun Halife Amir'in yerine halife olarak ilan edilmesi kabul edilmedi. Ebu'l-Meymun Abdülmecid adını taşıyan öldürülen Halife Amir'in kuzeni, eski iki askeri lider ve Hazarmard Barghaş, birlikte bir devlet idareci naipler "veziriyet komitesi"'ne seçildiler. Bu "veziriyet komitesi"'nin ülkeyi idare etmesi öngörüldü.

Fakat bu idare şekli, karşı görüşleri olanların tartışmasına ve bu "veziriyet komitesi" ile devlet idaresi şekline şiddetle itiraz etmelerine maruz kaldı:

• Bu itirazlar başında öldürülen Halife Amir'in 4 yaşında oğlu Tâyyîb Ebû'l-Kâsım'ın tarafını tutanlar gelmekteydi. Bu küçük çocuğun imam olması lehinde olanlar, 4 yaşındaki Tâyyîb Ebû'l-Kâsım'in imâmlığını ilân ederek Tâyyîb’îyye fırkasını oluşturdular.
• Bu idare şekline diğer bir önemli itiraz ve karşı koyma 1121'de Halife Amir tarafından bir komplo ile öldürülen Vezir olan El-Efdâl Şehinşâh'in oğlu olsn Küfayat adı ile bilinen "Ebu Ali bin Ahmed El-Efdal"'dan gelmekteydi.
• Hazarmand Bargşah "veziriyet komitesi"'ne atanmıştı. Ama o da bundan hoşnut değildi. Önce nerede ise veziriyet komitesine seçildiği ilan edilir edilmez Hazarmand Bargşah bu komiteden ayrıldığını bildirdi. Bu "veziriyet komitesi"nin üyesi olan Ebu'l-Meymun Abdülmecid ile iki eski asker aleyhinde faaliyete başladı. Ayrıca diğer itirazcı olan Küfayfat'ın tarafını tuttuğunu ilan etti.

Küfayat, Hazarmand Bargşah'ın desteği ile, bir askeri darbe yapıp Fatimiler devlet idaresini ve sarayı eline geçirdi. "Vezitiyet Komitesi"nde en önemli rolü oynayan Halife Amir'in kuzeni Ebu'l-Meymun Abdülmecid'i yakalatıp; tutuklatıp zindana attırdı. Kufayat sarayda bulunan Fatimiler devlet hazinesine el koydu. O zamana kadar Fatimiler Devleti doktirinini de lağvettiğini ilan etti. Bundan sonra Küfayat kendini "Gizli Olan Şii İmamı'nın Yardımcısı" olarak devlet idare edeceğini açıkladı. Devletin başkanının ise Şiilerin İsmaililer "Onikiciler" meşrebi doktrininde ön görülen "Gizli Mehdi İmam" olduğunu beyan etti.

Fakat bu devlet idaresi şekli de kalıcı olamadı. Bir yıl içinde ölmüş halife Amir'in taraftarı olduklarını açıkladıkları için "Amiriyat" fırkası adını alan; genç Fatimiler devlet idarecilerinden oluşan ve Fatimiler "Saray Vekilharcı" olan Ermeni asıllı Yanis idaresinde olan bir grup, bir darbe yaparak devlet idaresini eline aldı. Kufayat bu devlet darbesi sırasında öldürüldü.

Ebu'l-Meymun Abdülmecid zindandan serbest bırakıldı. O zaman Halife Amir'in 5 yasına gelmiş oğlu Tâyyîb Ebû'l-Kâsım'a ismen halife naibi olarak tayin edildi. Ama devlet idaresi dizginlerinin hepsi kendi eline verilmişti. Birkaç ay sonra çıkarttığı bir buyruk ile Ebu'l-Meymun Abdülmecid kendini Fatımi Halifesi olarak ilan etti ve "El-Hafız li-Din Allah" (Hafız) taht adını aldı.

Halife Hafız 1132-1149 döneminde süren Fatımiler Halifesi hükümdarlığı döneminde kendinin meşruluğu iddiası üzerinde devamlı çalışmalarda ve iddialarda bulundu. O zamana kadar Fatımiler Halifeleri babadan oğula geçmekteydi ve bu halifeler Şii-İsmaili mezhebinin İmamlığı görevini de yüklenmekteydiler. Kuzeni Halife Amir'in kendisini varis ve veliaht seçtiğini iddia etti. Daha sonra Mûstensir'in büyük oğlu Mustali'yi değil kendisini varisi seçtiğini iddia etti; Halife Amir'in cariye Djiba'dan çocuğunun bir erkek değil bir kız olduğunu ve sonradan bir erkek çocuk ile değiştirildiğini iddia etti. Fatımi Halifelik yanında Şii-İsmailliye mezhebi imamı olarak da kabul edilmek de istedi. Bunun için kendisi ve yandaşları Hâfızîlik ya da Mecîd’îyye/Hâfız’îyye Mustâ‘lî’îyye-İsmâ‘îl’îyye Mezhebi adlı bir devlet mezhebi de kurdu ve son üç Fatımiler Halifesi bu mezhepten olanlarca İsmailliye İmamı olarak kabul edildiler.

Hafız'ın ilk hükûmet döneminde kendini Halifeliğe getiren "Amiriyat" fırkası adını alan saray mensupları kliğinin başında bulunan Yanis'i Vezir olarak tayin etti. Vezir Yanis kendi iktidar gücünü de korumak için kendine şahsen bağlı "Yanisiyya" adlı bir elit askerî birlik kurdu. Fatımiler ordusu içinde de daha büyükçe "Hafıziyye" olarak anılan bir devlet başkanı ve Veziri korumaya görevli muhafız birliği de kurdurdu. Büyük oğlu Süleyman'ı kendine vâris olarak seçerek ona Vezir unvanı verdirdi. Fakat Süleyman bu görevi aldıktan sonra ancak iki ay yaşadıktan sonra öldü. Onun yerine ikinci oğlu Haydar'a aynı görevi verdirdi. Üçüncü oğlu olan Hasan ise bu durumdan hoşnutsuzdu. Bir komplo hazırlayıp bazı orduda yüksek rütbeli askerleri öldürttü. Hasan kendine bağlı olan "Sibyan-ı Zarad" adli ileri gelenlerin oğullarından oluşan bir özel birlik de kurdu ve böylece de facto iktidar gücü kazandı. Fakat bu güç ordu komutanları tarafından tutulmadı. Bu askerler Hasan'ın bu siyasi gücünün dağıtılıp kendisinin idam edilmesini saraydan talep ettiler. Halife Hafız bir Yahudi doktorun aracılığı ile hem Hasan'ı hem de babası Yanis'i zehirletip öldürttü.

Yanis yerine vezir olarak yine Ermeni asıllı Hristiyan "Behram "adlı bir yüksek rütbeli askeri Vezir olarak atadı. Behram Fatımiler ordusunda bulunan 20,000 kişilik bir Ermeni asıllı askerlerden oluşan bir büyük birliğin komutanı idi. Fakat Ermeni asıllı olmayan ileri rütbeli askerler Ermeni asıllı olmayan ve Müslüman askerler arasında karışıklık çıkarmayı başardılar. Halife Hafız Behram'ı Aşkelon Valisi olarak atayıp onu başkentten uzaklaştırmayı denedi. Ama bu, Behram Vezir iken Aşkelon valiliğine sürgün olarak göndermiş olduğu "Valakhası bin Rıdvan" adlı yüksek rütbeli askeri kendine ve Behram'a düşman yaptı. Behram ancak Kahire'de ordugahı olan Garbiyya'ya gidebildi. Aşkelon Valisi Rıdvan adlı asker, Behram ve komutası altındaki Ermeni asıllı ordu birliğinin Aşkelon'a gelmesini yasakladı ve buralardaki Bedeviler de bu birliğin ve Behram'ın Filistin'e ilerlemesini önlediler. Bu gelişmeler Mısır halkı tarafından da uygun görülmekteydi. Sonunda Halife Hafız Behram'a emniyetli geçiş vesikası vererek ona Sicilya Kralı olan II. Rugerro'nun desteğini sağladı. Böylece Behram Sicilya'ya gidip orada yerleşti.

Bu sefer Rıdvan Vezir olarak tayin edildi. Rıdvan gittikçe iktidar gücü kazanmaya başladı. Ridvan Fatımiler devlet mezhebi olan Şii-İsmailiyye mensubu değil, Sünni mezhepli idi. 1147'de, kazandığı iktidar gücüne dayanarak, "Melik" unvanı aldığını ilan etti ve Şii olan Fatımiler halifesi Hafız'ı tahtından indirmeye yeltendi, fakat Fatımiler devlet güçleri ve orduya bağlı birlikler bunu önlediler. Rıdvan bu girişimi dolayısıyla öldürüldü.

Bundan sonra Fatımi Halifesi Hafız yeniden Vezir tayin etmedi ve saray içindeki değişik klikleri birbirine karşı oynayarak kendi iktidar gücünü devam ettirmeye başladı. Bu politikaya rağmen Fatımiler devleti içinde idarecilerin çatışmalarının, hatta ülke içinde küçük isyanların. sonu gelmedi.

Halife Hafız 8-9 Ekim 1149 gecesinde hastalanıp öldü. 17 yaşında olan oğlu Zafir yerine Fatımiler Halifesi olarak tahta geçirildi.

Dış bağlantılar

• El-Efdâl'in öldürülmesi 14 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• A.M. Magued "al-Ḥāfiẓ" maddesi, The Encyclopaedia of Islam (İngilizce).
• El-Makrizi, Ittiʿāẓ al-ḥunafāʾ (Arapça).
• Stern S. M., (1951) "The succession to the Fatimid imam al-Āmir", Oriens, Cilt:IV say.:93–255 {[ing}].