Vikipedi

Gazan

1295-1304 yılları arasında Moğol İlhanlı'nın hükümdarı

Gazan Han veya Tatarların Hanı Kazaan (Moğol adıyla Gazan Han; Moğolca: Газан, Хаан, Çince: 合贊 Hé Zàn[1]), d. 11 Aralık 1271 – 25 Mayıs 1304), 1295-1304 yıllarında Moğol İmparatorluğunun İran'daki İlhanlı bölümünün 7. hükümdarıydı. Batı tarihçileri ona bazen Casanus veya Cassanus da derler.[2]

Gazan Han
Gazan Han'ın (ortada) İslâm'ı kabulu. (Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, Cami’üt-Tevarih 'ten)
İlhanlı hükümdarı
Hüküm süresi1295 - 1304
Önce gelenBaydu
Sonra gelenOlcaytu
Doğum11 Aralık 1271
Absukûn, İlhanlı Devleti
Ölüm25 Mayıs 1304 (32 yaşında)
Kazvin, İlhanlı Devleti
DefinŞenb-i Gâzân Külliyesi, Tebriz
Tam adı
es-Sultânü’l-azam Gazan Mahmud Han bin Argun Han b. Abaka Han el-İlhânî
HanedanBörçigin
BabasıArgun Han
AnnesiBuluhan Hatun
Diniİslam

Hayat hikâyesi

değiştir
 
Gazan çocukken, babası Argun'un kollarında, atın üzerinde büyük babası Abaka

Gazan, Argun Han ve Buluhan Hatun'un oğludur. Daha evvelki bir İlhanlı hükümdarı olan Geyhatu'nun yeğeni ve devirerek yerini aldığı kendisinden evvelki hükümdar Baydu'nın da kuzeniydi.

Gazan ve kardeşi Olcaytu'da, vaftiz edilmiş ve Hristiyan olarak yetişmişti.[3] Kendisi Moğol imparatorluğunda hakim din olan Budizm'i de izlemiştir.

Esas karısı olan Kökeçin, ona Marko Polo tarafından Çin'den getirilmiştir. 1291'de Kubilay Han, Moğol prensesi Kökeçin'i evlendirileceği İlhan hükümdarı Argun Han'a götürmesini Marko'dan rica etti. Marko Polo Qanzhou'dan yola çıkıp deniz yolu ile önce Sumatra'ya, oradan Hindistan üzerinden iran topraklarına gitti, nihayet 1293 veya 1294'te İlhanlı İmparatorluğuna vardı. Vardığında Argun Han ölmüş, krallık Geyhatu tarafından yönetilmekteydi. Marko, Kökeçin'i yeni İlhan'a teslim etti. Gazan tahta çıkınca Prenses onunla evlendi.

Gazan Çince, Arapça, Moğolca, Türkçe, Farsça ve Tibetçe dillerini biliyordu.[4] Batılılarla yakın bağlar kurmuştu, yüzlerce batılı maceracı onun hizmetinde çalışıyordu.[5]

Dilbilim, ziraat, boya imalatı gibi konulara ilgi duyardı.

Müslüman oluşu

değiştir

Kendisinden evvel, İlhanlılar'ın Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi ve Diofizit'i (Nestorianizm'i) teşvik ediyorlardı.

Gazan 1295'te, müslüman Moğol Emiri Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi.[6] Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı Müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslama girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar müslüman olmasına rağmen Moğol şamanizmini sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğunda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş, ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır.[7]

 
İlhanlı hükümdarı Gazan Mahmud Han'ın Haçlılar ile Memlükler'e karşı bir "Franco-Moğol İttifakı" oluşturmayı planlamış, ama bunu askeri alanda uygulamayı hiçbir zaman başaramamıştı.

Moğollar’ın İslâmiyeti kabûlü

değiştir
Ana maddeler: Moğollar ve İlhanlılar

İlhanlılar’ın dördüncü sultanı olan Mahmud Gazan M. 1295 / H. 693 tarihinde İlhanlılar tahtına oturdu. Önceleri Hulâgu’nun yolunda yürüyen bu sultan Emir Nevruz’un sayesinde Müslüman oldu.[8][9][10][11] Hâkanın İslâmiyeti kabulünde en önemli etkiyi “Kutb-ûd-Dîn Şirâzî” ile kardeşi “Kemal’ed-Dîn Şirâzî” yapmışlardı. Mahmud Gazan'ın dokuz yıl süren saltanatı süresince İran'daki bütün Moğollar İslâm dinine girdi.

İslâmiyetin yayılmasındaki rolü ve hizmetleri

değiştir

"Mahmud Gazan" hayâtında Tebriz'in batısında kendisi için bir türbe, fukaha için medreseler, sûfîlere ait medreseler yaptırdı ve bunların imarı için vakıflar bağladı.[12] Meşhur Kutb'ûd-Dîn Şirâzî,[13] Numam Tebrizî,[14] Vezir Hoca Reşid’ed-Dîn,[15] Burak Baba[16][17][18] Mevlâna Celâleddîn Rûmî’nin torunu Ulu Arif Çelebi[19] gibi büyük âlim ve mutasavvıflara pek çok ihsanlarda bulunmuştu. H. 701 / M. 1302 yılında vefat etti.[20]

Moğol Emiri Nevruz, İslam'ı zorunlu kıldı ve her türlü diğer dini yasakladı. Hristiyan kiliseler, sinagoglar ve Budist pagodaları yakıp yıktırdı ve bu dinlerin din adamları öldürttü. Herkesi türban giymeye mecbur tutmaktaydı. Gazan ise bu zulümlere karşı çıktı. Bir ferman yayınlayıp Hristiyanları cizyeden muaf tuttu ve "Kimse dinini terk etmeyecek, Katolikler alışık oldukları şekilde yaşamaya devam edecekler," diye ilan etti.[21] Hristiyan Patrik Üçüncü Mar Yaballaha'yı 1296'da eski görevine geri iade etti.[22]

Gazan iktidarını pekiştirdikten sonra Nevruz'un taraftarlarını yakalattırdı ve öldürttü (Mart 1297) Nevruz kaçmak zorunda kaldı, Herat valisinin yanına sığındı, ama vali tarafından Gazan'a teslim edildi ve ardından idam edildi.[23] Gazan, entrika çevirdiğinden şüphelendiği kumandan ve derebeylerini şiddetle bastırarak egemenliğini kurdu.

Gazan sonra ekonomiyi düzeltmek yeni kanunlar ilan etti. Talan, haraç ve katliamları yasakladı. Bu kanunlara uymayanlar, köken ve mevkilerine bakılmaksızın ağır cezalandırıldılar. Savaşlar nedeniyle ihmal edilmiş toprakların tekrar ekilmesi için tarım yapmayanların toprakları ellerinden alındı, tarım yapacaklara toprak verildi. Moğollar daha yerleşik bir düzene başladılar. Gazan eski moğol kültürünün gelimesine izin vemiş, Şiilere de tolerans göstermiştir. Tebriz'de camii, medrese ve anıtlar yaptırmıştır.

Anadolu'da halkın ezilip perişan hale gelmesine sebebiyet vermesi neticesinde 1298'de Anadolu'da Sülemiş adlı Moğol valisi Gazan Han'a isyan etti. 50.000 tecrübeli askerden oluşmuş bir ordu oluşturdu. 1299'da Gazan'ın kumandanı Kutlukşah gelip isyanı bastırdı. Bir yıl içinde Sülemiş'in müttefiği Türkmenler kaçmış, Sülemiş ve yaverleri öldürülmüştü. Bu ayaklanma Gazan'ı endişelendirmişti, çünkü kendisi Memlûkler'e karşı bir sefere hazırlanıyordu. Anadolu'nun desteğini kazanmak için Anadolu beylerine para basma hakkı verdi. Bu dönemde Anadolu'nun tüm darphaneleri İlhanlı gümüş sikkeleri bastılar.[24]

Memlûk seferleri

değiştir

Gazan müslüman olmasına rağmen Suriye'deki Müslüman toprakları ele geçirmeye çalışmıştır. Ortak düşmaları olan Araplara karşı Avrupalılarla bir Franko-Moğol ittifakı kuran veya ittifak kurmaya çalışan Moğol liderlerden biri olmuştur. Kendisine sadakat ilan etmiş olan Kilikya Ermeni Krallığı ve Gürcistan'ın askerlerini zaten kullanabiliyordu. İttifakın planı, Gazan'ın birlikleri, Hristiyan askerleri ve Kıbrıs'a üstlenmiş şövalyelerin düzenlenip Memlûkler'i yenmesi, sonra da Kudüs'ün Hristiyanlara verilmesiydi.[25]

 
Moğollar'ın (solda) 1299 Vadi el-Haznedar Muharebesi'nde Memlûkler (sağda) üzerindeki zaferi.

Bu savaşlar 1299-1303 arasında gerçekleşmiş, hava şartları nedeniyle seferler kış aylarına rastlatılmıştır.

Şia nüfuzu altına giren Moğollar’a Mısır’ın Türk asıllı Kölemen (Memlük) hükümdarının harb ilânı

değiştir

Gazan Mahmud Han'ın sarayına sızan Şiîlerin hilâfet makamına tekrar Şiileri getirme teşebbüslerini öğrenen Mısır hükümdarı Melik’ûn-Nâsır Sultan Muhammed bin Kalavun H. 699 / M. 1300 tarihinde Moğollar ile kanlı bir harbe girişti. Halbûki Mısır, Fâtımî halifelerinin yüzyıllar boyu ektikleri Şiîlik tohumlarıyla ünlenmiş bir ülkeydi ve bütün bu muhitler mezheben hep Şia taraftarlarından oluşmaktaydılar.

Ayrıca bakınız: Kölemen, Memlûk Sultanlığı, Nasır Muhammed bin Kalavun, Vadi el-Haznedar Muharebesi ve İlhanlılar devrinde Aleviler

1300-1301 seferi

değiştir

1299-1300 seferinde Gazan Halep'i ele geçirdi. Moğollar ve müttefikleri Memlûkler'i Vadi el-Haznedar Muharebesi'nde (23 veya 24 Aralık 1299) yendiler. Bir grup asker sonra Şam'a gidip şehri ele geçirdiler (30 Aralık 1299 ile 6 Ocak 1300 arası bir tarihte). Sonra Gazan kuvvetlerini geri çekti, muhtemelen atlarını besleyebilmek için. 1300-1301'de Mısır'a saldırmak üzere geri geleceğini vadetti.[26] Geride 10.000 kişilik ufak bir birlik bıraktı, bunlar bir süre Suriye'yi kontrolleri altında tuttular ama Memlûkler Mayıs 1300'de geri gelince, çekilmek zorunda kaldılar.[27]

1300 Temmuzunda de Haçlılar 16 kalyonluk küçük bir filo kurup Mısır ve Suriye kıyılarına saldırılar düzenlediler.[28][29] Filonun başında Kıbrıs kralı Kudüslü 2. Henry, onun kardeşi Tire Lordu Amalryc ve Gazan'ın elçisi vardı. Temmuz sonunda gemiler Kıbrısa geri döndü.[29]

1300-1301 seferi

değiştir

1300 sonlarında gemiler Tortosa'ya saldırmak için geri geldiler. Ruada adasında Haçlılar saldırıya hazırlanmak üzere Moğolların gelmesini beklediler. Ama Gazan kötü hava şartlarından dolayı gecikti ve Haçlılar Kıbrıs'a geri döndüler. Moğollar şubat 1301'de 60.000 kişiyle vardıklarından Suriye'de birkaç saldırı düzenlediler ama etkili olamadılar.[30][31]

 
Levant'ta Moğol harekatları, 1299 - 1300.

1301-1302 seferi

değiştir

Bir sonraki kış saldırısı için ortak bir operasyon yapma planları gene yapıldı. 1301'de Gazan Papa'ya bir mektup yollayıp asker, Kutsal Topraklar'ın tekrar Frank olabilmesi için rahip ve köylüler yollamasını ister.[30] Ancak 1301 sonunda Gazan'ın ordusu gelmez. Papa 1302/1303 saldırısı için batılı askerlerin yollanacağını vadeder. Gazan cevaben, hazırlık yapmakta olduğunu, bu defa buluşmaya kaçırmamalarını, Memlûkler'in yenilmesinin en büyük amaçları olduğunu belirtir.[32]

1302-1303 seferi

değiştir

Ruad'da konuşlanmış olan küçük bir Templar şövalye garnizonu 1302 eylülünde Memlûkler'in saldırısına uğradı ve teslim olmak zorunda kaldı.[33]

1303'te Moğollar 80.000 kişilik bir orduyla geldiler. Ruad'ın kaybedilmiş olmasından dolayı Kıbrıs'tan gelen haçlılar Moğollara katılamadılar, sadece Suriye sınırında denizden saldırılar yaptılar.[34]

Ancak Moğol birlikleri ve Ermeni müttefikleri önce Humus'ta 30 Mart 1303'te, ardından Nisan 1303'te kesin bir şekilde Şakhab Muharebesi'nde yenildiler.[35] Bu Moğolların Suriye'ye son saldırısı olmuştur.[36]

1303'te Gazan Mahmud Han, I. Edward'a mektup yollayarak Memlûkler'e karşı yardımlarına karşılık olarak Kudüs'ü onlara vereceği vaadini tekrarladı.[37] Ama 10 Mayıs 1304'te Gazan öldü ve Haçlıların Kudüs'ü kolaylıkla ele geçirebilme düşleri de sona erdi.

Gazan Mahmud Han'dan sonra kardeşi Olcaytu, daha sonra da Olcaytu'nun oğlu Ebu Said Bahadır ve onun ardından da Olcaytu'nun kızı Satıbey Hatun hükümdar oldular.

Batı etkisi

değiştir

Tarihçi Peter Jackson'a göre 13. yüzyılda Batı'da Moğollarla ilgili her şeye büyük bir ilgi vardı. İtalya'da pek çok yeni doğan çocuğa Moğol hükümdarlarının adları verilmişti: Can Grande (Büyük Han), Argone (Argun), Alaone (Hülagû) veya Cassano (Gazan) sıkça görülen adlardan olmuştur.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "合贊 - Pin1yin1.com". Erişim tarihi: 21 Şubat 2009. [ölü/kırık bağlantı]
  2. ^ Schein, p. 806
  3. ^ "Ghazan had been baptized and raised a Christian", Richard Foltz, p.128
  4. ^ TDV İslam Ansiklopedisi, cilt:13, sayfa:431
  5. ^ Roux, p.410
  6. ^ Jackson, p.170
  7. ^ Amitai, see Section VI–Ghazan, Islam and Mongol Tradition–Pg 9 and Section VII–Sufis and Shamans, Pg 34.
  8. ^ Tarih-î Vassâf.
  9. ^ Namık Kemal, Emîr Nevrûz.
  10. ^ Tezkere-î Devlet Şah Semerkandî, Sayfa 213. (Bahri Âbâd’da oturan Necmüddin Kübrâ halifelerinden Sâd’ed-Dîn Hamevî’nin oğlu meşhur “Sadr’ed-Dîn İbrahim,” Gazan’ın sarayına davet edildi. “Mahmud Gazan Han” bu âlimin huzurunda Müslüman olarak tasavvufa intisap etti.)
  11. ^ Hâbib’üs-Siyer, Cilt 3, Sayfa 125. (Diğer bir yazar, bu şahsın “Sadr’ed-Dîn İbrahim” değil de, Şeyh “Nûr’ed-Dîn Keylî” halifelerinden “Hoca Sâd’ed-Dîn Kutlu Halid Kazvinî” olduğunu ve aynı zamanda Gazan’ın yalnız kendisi değil de bütün ordusu ve maiyetiyle birlikte İslâma girdiğini nakletmektedir.)
  12. ^ Tarih-î Vassâf, Cilt 3, Sayfa 382.
  13. ^ (Anadolu Selçuklular devrinde ün yapmış hikmet ve felsefe âlimlerindendi. Muin’ed-Dîn Pervane’nin Kayseri’deki medresesinde müderrislik yaptı.)
  14. ^ Tezkire-î Devlet Şah, (Sa’di Şirazî ile aralarında bazı lâtifeler geçmiştir. H. 713 / M. 1314 yılında vefat ederek Tebriz’de yaptırdığı hankahına defnedilmiştir.)
  15. ^ Leclerc: Historie de la medecine arabe, 133. (Meşhur Câmi’ût-Tevârih yazarıdır. Doktorluk ile İlhanlı sarayına giren bir âlimdi. Elli yıl İlhanlılar’a vezirlik yaptı. Gazan Han ve Olcaytu devirlerinde çok büyük kütüphaneler yaptırdı. Bütün servetini îlim müesseselerine harcadı. H. 718 / M. 1318 yılında katledildi.)
  16. ^ İkd-ûl’Cûmman. [Basılmamış olan bu eser yirmi üç ciltten müteşekkil olup, hepsi Veliy’üd-Dîn Efendi Kütüphanesi’nde mevcuttur.]
  17. ^ Dûrer-ul’Kâmine.
  18. ^ Hilmi Ziya, Mihrap, Cilt 2, Sayfa 441.(Burak Baba Risaleleri, Mülga Unkapanı Dergâhındaki Kütüphane, İstanbul, H. 853, Farsça, Mihrap mecmuasındaki tek nüsha.)
  19. ^ Eflâkî. (Celâleddîn Rûmî’nin oğlu Sultan Veled’in ilk üç evlâdından tek hayatta kalanıdır. H. 719 yılında 49 yaşında ölmüştür. Gazan Han Irak – Acem seyahatinde kendisini ziyaret etmiştir.)
  20. ^ Şecere-î Evşal-î Türkiye, Sayfa 170, Rıza Nûr baskısı, İstanbul.
  21. ^ Foltz, p.129
  22. ^ Roux, s.431
  23. ^ Roux, p.432
  24. ^ Reuven Amitai, Reuven Amitai-Preiss, David Morgan (1999). The Mongol Empire and Its Legacy. BRILL. s. 287. 
  25. ^ "The Trial of the Templars", Malcolm Barber, 2nd edition, page 22: "The aim was to link up with Ghazan, the Mongol Il-Khan of Persia, who had invited the Cypriots to participate in joint operations against the Mamluks".
  26. ^ Demurger, p.146
  27. ^ Demurger (s. 146, Fransızca): Memlûklu ordusu güneye, Mısır'a geçildikten sonra Gazan Han komutasındaki ana Moğol ordusu da şubatta kuzeye çekildi. Suriye eyaletinin idaresi vali olarak atanan Mulay'a bırakıldı.
  28. ^ Demurger, p. 147
  29. ^ a b Schein, 1979, p. 811
  30. ^ a b Jean Richard, p.481
  31. ^ Demurger, say.147. Original:Guillame de Tyr (William of Tyre), Historia rerum in partibus transmarinis gestarum #620-622 1 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  32. ^ A. Mostaert and F. W. Cleaves,. "Trois documents mongols des Archives secretes vaticanes", H.J AJ. xv,. 419-506 Journal of Semitic Studies 18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  33. ^ Demurger, p.156
  34. ^ Demurger, "Jacques de Molay", p.158
  35. ^ Demurger, p. 158
  36. ^ Nicolle, p. 80
  37. ^ Encyclopedia Iranica article

Başvuru kitapları

değiştir

Eski eserler

değiştir
  • Adh-Dhababi, Record of the Destruction of Damascus by the Mongols in 1299-1301 Ceviren:Joseph Somogyi. Kaynak: Ignace Goldziher Memorial Volume, Part 1, Online (İngilizce ceviri).
  • Le Templier de Tyr (Sur'lu Giyom) (yaklaşık 1300). Chronicle du Templier de Tyr, Online1 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fransizca Orijinal).

Modern eserler

değiştir
Önce gelen:
Baydu
(1295) 		 
İlhanlılar İmparatorluğu
Hulagu Hanedanı
(1295 - 1304) 		Sonra gelen:
Muhammed Hüdabende (Olcaytu)
(1304 - 1316)
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Gazan&oldid=34270264" sayfasından alınmıştır