Devlet sosyalizmi

Devlet sosyalizmi, Ferdinand Lassalle tarafından teorileştirilen; sosyalist hareket içinde, kapitalizmden sosyalist üretim tarzına veya komünist topluma geçişte geçici bir önlem olarak ya da sosyalizmin bir özelliği olarak, üretim araçlarının devlet mülkiyetini savunan, özel mülkiyete karşı politik ve ekonomik bir ideolojidir. Tüm endüstrilerin ve doğal kaynakların devlet mülkiyetinde olduğu, devlet tarafından kontrol edilen planlı bir ekonomiyi savunur.

İktisat Sözlüğü ise "Doktrindeki sınırları berrak olmayan ve günümüzde pek kullanılmayan bir terimdir. On Dokuzuncu Yüzyıl sonlarında Marksizm akımı dışında kalan ve kaynağını Hegelizm'den alan solcu iktisadi fikir hareketleri bu terimle ifade edilmiştir. Kürsü Sosyalizmi ile Devlet Sosyalizmini birleştiren doktrin tarihi yazarları olmuştur. Rodbertus ile Lassalle'in doktrindeki yerlerini ilmi sosyalizmden ayırarak Devlet sosyalizmi içinde gösterenlere rastlanmıştır. Avusturya'da Schaffle'in ve İngiltere'de Leslie ile Ingram'ın devlet sosyalizmini temsil ettiklerini belirten tahlilciler görülmüştür. Devletçilik, müdahalecilik ve dirijizm kavramlarıyla devlet sosyalizmi teriminin aynı anlamda veya yakın anlamlarda kullanıldığı dikkate çarpmıştır." şeklinde devlet sosyalizmini tanımlamıştır.

Mahmut Esat Bozkurt ise devlet sosyalizmini şöyle tanımlar: "Devlet Sosyalizmi, özel mülkiyeti tanıyan, fakat insanın insan tarafından sömürülmesini önlemek ve milli kalkınmayı başarmak için devlete ekonomik işlerde kontrol ve teşebbüs hak ve yetkilerini kabul eden bir sistemdir."

Zaten terim olarak, devlet sosyalizmi, Sovyetler Birliği gibi Marksist-Leninist devletlerin ekonomik sistemlerine atıfta bulunarak, devlet planlamasının bu ekonomilerdeki rolünü vurgulamak için genellikle devlet kapitalizmi ile birbirinin yerine kullanılır ve söz konusu sistemin eleştirmenleri buna daha fazla atıfta bulunur.

Bugün, devlet sosyalizmi esas olarak Marksist-Leninistler ve sosyalist bir devleti destekleyen diğer sosyalistler tarafından savunulmaktadır.

Tarihsel Gelişimi

Devletin sosyalizmdeki rolü sosyalist hareketi ikiye böldü. Devlet sosyalizmi felsefesi ilk olarak Ferdinand Lassalle tarafından açık bir şekilde açıklanmıştır. Karl Marx'ın bakış açısının aksine, Lassalle, ana işlevi mevcut sınıf yapılarını korumak olan sınıf temelli bir iktidar yapısı olarak devlet kavramını reddetti. Lassalle, devletin "sönmeye" mahkûm olduğu şeklindeki Marksist görüşü de reddetti. Lassalle, devleti sınıfsal bağlılıklardan bağımsız bir varlık ve bu nedenle sosyalizmin başarılması için gerekli olacak bir adalet aracı olarak görüyordu.

Devlet sosyalizmi, geleneksel olarak, sanayinin kamulaştırılması yoluyla üretim araçlarının kamu mülkiyetini elde etmenin bir yolu olarak görülmüştür. Bunun, sosyalist bir ekonomi inşa etme sürecinde bir geçiş aşaması olması amaçlanmıştır. Kamulaştırmanın amaçları, zenginleri mülksüzleştirmek ve sanayiyi konsolide etmekti, böylece kâr, özel servetten ziyade kamu finansmanına gidecekti. Ulusallaştırma, üretimi sosyalleştirme, çalışan yönetimini tanıtma ve üretimi kârdan ziyade doğrudan kullanım için üretmek üzere yeniden düzenlemeye yönelik uzun vadeli bir sürecin ilk adımı olacaktı.

Atatürk ve Devlet Sosyalizmi

Mustafa Kemal Atatürk'ün ülkeye devlet sosyalizmini getirmek istediğini bazı kaynaklar iddia etmektedir.

Bunlardan birisine, Mustafa Kemal Atatürk'ün 1919'da Samsun'a çıkışının ardından Havza'da, Sovyet heyetinin başında bulunan bir albayla yaptığı görüşmede tanık olunmuştur. Atatürk, Sovyet albayının yönelttiği, yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin biçimi konusunda, "Yâni Bolşevikliğin prensipleri üzerine kurulmuş bir cumhuriyet değil mi, Generalim?" sorusuna karşılık, "Öyle olacak, devlet sosyalizmi dersek, daha doğru söylemiş oluruz" yanıtını vermiştir.

Yine Kurtuluş Savaşı döneminde çıkarılan Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde, devlet sosyalizmine dair şöyle bir yazı bulunur: "Sosyalizmin pek çok esaslarını, milli idaremizi bozmadan alır, tatbik ederiz. Şirketleri yavaş yavaş millileştiririz. Hükümet tekelini halk lehine çoğaltırız ve ayrıntısı burada uzun sürecek daha birçok ıslahat yaparız. Özel tabiriyle, bir nevi devlet sosyalisti oluruz. Fakat hakiki vasfımız, Avrupa matbuatının verdiği isimdir: Ulusçu Türk hükümeti!"

Sabiha Sertel, Ağaoğlu Ahmet Bey ile yaptığı bir konuşmayı şöyle anlatmaktadır:

Bir gün Türk Ocağı binasında yapılan bir toplantıda, anayasa komisyonunda üye olan Ağaoğlu Ahmet Bey'e, sınıfsız toplumdan ne anladıklarını sordum. Cevap verdi:

"Onu ben de anlamadım. 'Türk milleti bir bütündür, sınıflar yoktur,' diyorlar. Her millet bir bütündür. Ama içinde sınıflar vardır. Sınıfsız bir toplum ancak sosyalist rejimde olur. Oysa biz, sosyalist bir anayasa yapmıyoruz. Sosyalist bir cemiyet kurmuyoruz. Bizim hazırladığımız tasarı özel mülkiyetin korunması, serbest rekabet, ticaret serbestliği esaslarına dayanıyor. Bu liberal bir anayasadır. Şimdiye kadar yazdığımız maddeler bu temele dayandı. Şimdi bize devletçilikten bahsediyorlar. Sınıfsız toplumdan söz açıyorlar. Devletçiliğin anayasaya girmesini istiyorlar. Bu şimdiye kadar kabul edilen maddelere zıttır. Mustafa Kemal'le bu konu üzerinde uzun boylu konuştuk. Kızdı, 'Ben Socialisme d'Etat [devlet sosyalizmi] istiyorum,' dedi. Kendisine bu anayasanın sosyalizm esaslarına göre değil, liberalizm esaslarına göre hazırlandığını, halkçılığın, demokrasinin icabı olduğunu söyledim. Devletin, kapitalist rejimlerde de kamu kuruluşlarını murakabe ettiğini, istediği zaman kârı sınırlandırdığını, söyledim. Devletçiliğin anayasaya girmesine lüzum olmadığını bildirdim. Fakat Mustafa Kemal'e dert anlatamıyorum."

Ağaoğlu'nun Atatürk'le yaptığı bu konuşma, 1924 Anayasası'nın ne şartlar altında hazırlandığını, Atatürk'ün, etrafındaki gerici, liberal, tutucu bir kadroyla devrimci bir anayasa yapmakta çektiği zorlukları belirten bir konuşmadır.

Atatürk, Vatandaş İçin Medeni Bilgiler kitabı için el yazısı ile devlet sosyalizmi hakkında şu cümleleri yazmıştır:

Fakat, birer fikir olarak aldığımız bağlılık teorileri icaplarını tatbikatta "toplumsal güvenceler" adı altında toplamak mümkündür.

Bu toplumsal güvencelere devlet sosyalistliğine yaklaşarak varılabilir. Bu yol kanun yoludur.

1. İş kurumu.
2. Şehirlerin ve atölyelerin sağlık koruması.
3. Bulaşıcı hastalıklara karşı korunma.
4. Amelenin ihtiyarlığa ve kazalara karşı sigortası.
5. Hasta ve ihtiyar yoksullara mecburi yardım.
6. Çiftçi sandıkları.
7. Yardım cemiyetleri kurulması.
8. Ucuz evler yapılması.
9. Mektep çocukları için mekteplerde bakkallar.
10. Bütün bu gibi cemiyetlere devlet bütçesinden yardım.

Bu ve buna benzer hususları temin için kanunlar.

Bağlılığın saydığımız şekilde tatbikleri çoktur; fakat bu tatbikler fikri her yerde teveccüh görmüş değildir; çok eleştirilere de uğramaktadır. Bilhassa bağlılık teorisinin tatbiklerini, ferdin mesuliyet duygusunu zayıflatan veyahut yok eden bir hareket görenler vardır. Diyorlar ki, aczimizi, kusurumuzu, ayıplarımızı cemiyetin üstüne atmak, ferdi mesuliyeti kaldırmaktır. Halbuki ahlak kanununun temeli ferdi mesuliyettir.

Ankara Erkek Lisesi Tarih Muallimi Samih Nafiz Bey şunları demektedir:

"(... ] İkinci devre tarih imtihanı devam ederken, saat 16'da dışarıda büyük bir günü müjdeleyen motosiklet sesleri ... sonra Büyük Gazi imtihan salonuna girdiler. [ ... ] O, aynı tez üzerinde kah derinleşiyor, kah yayılıp karşısındakinin bilgi sathını araştırıyordu. Orta Asya'dan başlayan büyük akının, dünyaya medeniyet salan asil Türk milletinin binlerce yıllık tarihini en ince teferruatına kadar soruyor, onun derin ve şerefli menkıbelerini dinleyenler ruhlarında bir gurur duyuyorlardı. Tarihin bizzat tarih karşısında sorguya çekilmesi ne heyecanlı idi. Sonra coğrafyaya dönüyor, anayurt üzerinde ısrar ediyor, Türk çocuklarının yurda ait bilgileri, yurda ait imkanları tamamen hazmetmelerini istiyordu. Hele bir tanesi, bir muallim oğlu olan Aydın için sorduğu çetin sorulardan sonra söylediği söz ona ve onun ailesine ne büyük bir şeref çelengi idi. Saat on altıdan yirmi bir otuza kadar bazen bize sordurarak hem hocayı hem talebeyi tetkik eden, bazen kendi sorarak arzu ettiği neticeye dinleyenleri sürükleyen Büyük Gazi, şüphe yoktu ki yalnız tarihte, yalnız coğrafyada, yalnız medeni bilgilerde değil, genel malumatın her şubesinde tam bir kemal sahibidir. Denilebilir ki, onun tarihte ısrar ettiği noktalar, büyük neticeler vücuda getirmiş mühim vakalardı. Malazgirt, Puatiye, Şalon, Kosova, Dumlupınar, buralarda en ufak teferruatı kaçırmıyordu. Medeni Bilgiler'de bilhassa devlet sosyalizmi üzerinde duruyor ve bu iktisadi sistemi bütün çerçevesiyle izah buyuruyorlardı. [ . .. ] İmtihan yirmi bir otuzda bitti. O, zerre kadar yorulmamış ve bıkmamıştı. İmtihan cetvellerine, bir mektep için ve onunla imza atmak şerefine nail olanlar için ebedi bir iftihar halesi teşkil edecek imzalarını attılar. Reşit Galip Beyefendi bu kağıtların ve muallimlerin bu imtihan hakkındaki hislerini mektebin inkılap müzesine koyacaklannı müjdelediler. Gazi Hazretleri imtihan salonundan ayrılırken lisenin muvaffakiyetini ve çocukların mesaisindeki intizamı takdir buyurdular ve hepimizin ellerini sıkmak lütfunda bulunarak bu tarihi güne nihayet verdiler."

Atatürk, Ankara Erkek Lisesi öğrencilerini imtihan etmek için 28 Haziran 1933 tarihinde bir ziyarette bulunmuştur. Burada Aydın (sonradan bu kişi Aydın Sayılı olacaktır) isimli bir öğrenciye şu soruyu yöneltmiştir:

(...) Devletçilik, devlet sosyalizmi nedir?

Gazi Hazretleri bilhassa bu son soru üzerinde durmuş, lisenin on birinci sınıfından Ankaralı Aydın Efendi devlet sosyalizmini izah ettikten sonra devletçiliğin memleketimizde tatbik tarzını, bu yolda girişilen teşebbüsleri, bu arada devlet demiryollarının nasıl iyi neticeler verdiğini anlatmıştır. Gazi Hazretleri bu talebeyi çok takdir etmişler ve Maarif Vekili Reşit Galip Bey'e:

- Bu çocuk çok iyi düşünüyor, adeta bir hocadır... Demişlerdir.

Bu olayı ise Aydın Sayılı ise şöyle anlatmaktadır:

(...) Yine, Atatürk’ün bana sorduğu çetin sayılabilecek bir grup soru tarihten Birinci Dünya Savaşı’na ve yurttaşlık bilgisine ilişkindi ve sadece ezbere dayanmayan bir soru grubunu oluşturmakta idi. Bunlardan birincisi “Rusya’da Sovyet Sosyalist rejiminin kurulmasında bizim etkimiz olmuş mudur?” sorusuydu. “Sovyet Rusya rejiminin devlet anlayışı nasıl bir mahiyet taşır?” Bizim devlet sosyalizmi iktisadî politikasını benimsememizin ne gibi gerekçeleri olduğu konusu etrafında toplanan birtakım diğer sorular da, bir bakıma, bunun bir devamı, bir uzantısı idi.

Bir diğerini ise Prof. Dr. Reşat Kaynar aktarmıştır:

"1932 yılının Temmuz ayında, Ankara'da Birinci Türk Tarih Kongresine katılmıştım. Atatürk, her oturumu dikkatle izliyordu. Kongrenin sonunda verilen bir çaylı toplantıda, Atatürk'le iki saati aşan bir süre içinde konuşmuştuk. Bu konuşmanın önemli noktalarından biri de, Kemalizm hakkındaki sözleriydi. Atatürk:

'- Kemalizm diyorsunuz. Ne demek Kemalizm? Kemalizm demek (Socialisme d'Etat) demektir.' tarzında konuşarak, kamu teşebbüsünü savunmuştu.

26 Ağustos günü, İş bankasının kuruluş yıldönümünde de, özel teşebbüs hürriyetinin, iktisat siyasetindeki olumlu mevkiine işaret etti. Böylece Türkiye'nin ekonomik yapısına uygun bir iktisat siyaseti arayan Atatürk'ün, çeşitli şartlar altında, çeşitli davranışlarını görmüştük"