Telif hakkı

Telif hakkı (İngilizce: copyright), bir kişi ya da kişilerin her türlü fikrî emeği ile meydana getirdiği bilgi, düşünce, sanat eseri ve ürününün kullanılması ve kopyalanması ile ilgili hukuken sağlanan haklardır. Telif hakkının doğması için tescile gerek yoktur.^[1] Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar eserin üretilmesiyle birlikte doğar.^[2] Bununla birlikte eser sahibi isterse ülkenin ilgili tescil birimlerinde (mesela Türkiye'de noter ya da Kültür ve Turizm Bakanlığı) isteğe bağlı olarak kayıt tescili yaptırabilir. Telif hakları, genellikle belli bir süre için geçerlidir.

Telif hakkı simgesi, çember içinde bir "C" harfidir, © harfi üzerinde bulunduğu yapanın telif haklarının korunduğunu belirtir ve İngilizce "copyright" kelimesini ifade eder. C sembolü kullanılsın ya da kullanılmasın, orijinal her fikir ve ürün, doğuştan telif haklarına sahiptir.

Telif hakların korunması temel insan haklarından biridir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 27. maddesine göre herkesin yaptığı her türlü bilim, edebiyat veya sanat eserinden mütevellit manevi ve maddi menfaatlerin korunmasına hakkı vardır.

Süresi

Telif hakları genellikle belli bir süre için geçerlidir. Ülkelerin kendi kanuni mevzuatlarına bağlı olarak koruma süresi pek çok ülkede eser sahibi yaşadığı süre ve ölümünden itibaren 50-70 yıl süre için geçerlidir (Mesela Türkiye'de 70 yıldır.^[3]). Bu süre işin türüne, çalışmanın bir fert ya da şirket tarafından oluşturulup oluşturulmadığına, aleniyet kazanıp kazanmadığına ve diğer bazı değişkenlere bağlı olabilir.

Sınırlamalar

Telif hakları herkese karşı ileri sürülebilirler. Ancak toplum menfaatinin korunması gibi nedenlerle bu mutlak hakka yasalarla çeşitli sınırlamalar getirilebilir. Mutlak hakka getirilen bu sınırlandırmalar; kamu yararı, kamu düzeni, genel ahlak gibi sebeplerle getirilen sınırlamalar ve hususi menfaat (şahsi kullanım vs.) yararına getirilen istisnalardan oluşabilir. Örneğin telif hakkı saklı bir eserin kâr amacı güdülmeksizin, şahsi kullanım amacıyla çoğaltılabilmesi mümkün olabilir.^[2]

Telif Hakkı Kapsamındaki Haklar

5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca eser sahibi olan kişi telif hakkı kapsamında; manevi ve mali haklara sahiptir. Manevi haklar aşağıdaki şekildedir:

Umuma arz etme, yayma.
Adın belirtilmesi.
Eserde değişiklik yapılması menetme.

Mali haklar aşağıdaki şekildedir:

İşleme hakkı.
Çoğaltma hakkı.
Yayma hakkı.
Temsil hakkı.
İşaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletim hakkı.
Pay ve takip hakkı.

Bu hakları ihlal edilen telif hakkı yani eser sahibi; hakkına tecavüz eden kişiye karşı tecavüzün önlenmesi, tecavüzün ortadan kaldırılması, tazminat ve ceza davası açılması için gerekli ihbar, şikayet yollarından birine ya da birden fazlasına başvurabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Yasal süreç

Telif hakları, tescil edilmeseler dahi yasal koruma altındadır. Yani bir eser yayımlandığı andan itibaren korunması gereken statüye kavuşur. Telif anlaşmazlıklarında bir eseri ilk olarak kimin ürettiğinin tespiti için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bunlardan en meşhuru zaman damgalı elektronik imza ile imzalanmış dokümandır. Yine amatör makale yazarlarının sık başvurduğu bir diğer yöntem ise e-posta göndermek suretiyle kayıt altına almaktır. Bunların yanında toplumdaki tanınmışlığın tespiti şahitler yoluyla da mümkündür. Bir telif hakkı ihlalinde Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun (FSEK) 71. maddesi uyarınca suç duyurusunda bulunulabilir. Buna ilaveten Fikri Haklar Mahkemesinde hukuk davası açmak ve savcılık kanalıyla FSEK ek 4. madde uyarınca erişim engelletmek de mümkündür. FSEK ek 4. madde gereği erişim engelletebilmek için evvela ihtarname çekmek/bildirimde bulunmak gerekmektedir. Bu ihtarda/bildirimde; kopya içerik barındıran kişiye ilgili içeriği kaldırması için 3 günlük mühlet verilmelidir. Ayrıca telif haklarının korumasının bizzat resmî bir kurum tarafından yapılması için müracaatta bulunmak mümkündür.^[4]

Tarihçe

İlk yasal düzenlemeler

İngiltere’de 1709'da kabul edilen ve 1710 yılında uygulamaya konan "Kraliçe Anna Kanunu", bir kitabın eser sahibi ve mirasçılarına yayımdan itibaren belirli bir süre ile koruma sağlayan ilk kanundur. Bu yasa, kitap yayıncılarının kitaplarını başkalarının kopyalamasına karşı 14 yıl süreyle koruma sağlamaktaydı. İngiltere'de hakkak ve heykeltıraşların haklarını koruyan 1734 ve 1814 tarihli kanunlar; tiyatro ve musiki eserleri sahiplerinin haklarını koruyan 1882 ve 1888 tarihli kanunlar çıkarıldı, bu kanunların içerikleri 1911 yılında birleştirildi ve 1957 yılında Telif Kanunu halini aldı.^[5]

1789'da Fransız İhtilali ile Fransa'da locaların imtiyazları kaldırılmış; eser sahipleri korumadan tamamen yoksun kalmıştı. 1791 ve 1793 yıllarında telif hükümleri içere yasa çalışmaları yapıldı. Bu çalışmalar ile eser sahibinin fikrî mülkiyet hakkının süresi, yaşamı boyunca ve ölümünden sonra 10 yıl süreyle sınırlandırılması belirlenerek düzenlendi. On yıllık koruma süresinden sonra eserin "kamu malı" hâline dönüşmesi sistemi benimsenmiştir.^[5] Benzer yasal düzenleme çalışmalarına daha sonra Almanya, İsviçre ve İspanya gibi diğer Avrupa ülkeleri de katıldı. Fransa'da Fransız İhtilali'nin ardından çıkan yasaları 1810, 1854, 1866 tarihlerindeki yasalaşma çalışmaları izledi. Bu çalışmalar mahkeme içtihatları ile birlikte gelişerek 1957 fikir ve sanat eserleri kanunu kabul edildi. Kanun, günümüzde Fikri Mülkiyet Kanunu adın taşır, telif ve sınai mülkiyet haklarını birlikte içerir.

Almanya'da 1837 yılında çıkan Prusya Bilim ve Sanat Eserleri Üzerindeki Mülkiyetin Himayesi Kanunu, 1871 yılında imparatorluk kanunu olarak yasalaştı ve 1965 yılında bugünkü haline yakın düzenlemeye erişti.

ABD'de ilk defa 1672 yılında John Usher adlı bir yazarın, kendi eserini izni olmadan satma ve çoğaltma konusunda yasak getiren özel bir izin sağlamıştı. Bu olay, ABD'de telif hakları konusunda ilk meydana gelen yasal olaydı. Ülkenin bir kısmında 1783, 1786'da Kraliçe Anna Kanunu'nu temel alan telif hakları yasası onaylanıp uygulanmaya başlandı.

Kapsamın yaygınlaşması

18. yüzyılda ortaya çıkan ilk telif kanunları edebî eserleri koruma altına almaya yönelikti. Zamanla müzik ve resim alanında eserlerin telif hakları kapsamında değerlendirilmesi için çalışmalar yapıldı. Çok sonra haritalar, maketler, kabartmalar, oymalar, el yazmaları, bilimsel eserler, mimari eserler, tezhipler bu kapsamda değerlendirildi. 1990'lı yıllardan itibaren n bilgisayar ve bilgisayar programları da sinema eserleri, pandomimalar, koreografilerden sonra eser sayılıp fikrî ürünler olarak koruma altına alınmaya başladı.

Uluslararası Sözleşmeler

Kraliçe Anna Yasası'ndan sonra neredeyse tüm ülkelerin katıldığı uluslararası anlaşmalarla telif hakkı yasalarının dünya çapında bir dereceye kadar uyumlu hâle getirilmiştir.^[6] En önemli uluslararası anlaşmalardan biri 1886’da imzalanan Bern Sözleşmesi'dir. Bern Sözleşmesi’nin telif hakkı koruması standartları, yazarın minimum yaşam süresini artı 50 yıl olarak belirlenmiştir. 1886'da sözleşmeyi imzalayan ülkeler Bern Birliğini oluşturmuştur. Sözleşme, 1979'da son hâlini aldı.

Eser türüne göre telif

Kitap ve çeviri

Telif hakları saklı olan kitapların başında veya sonunda "Bütün yayın hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz." şeklinde bir cümle bulunabilir. Yazarının ölümünün üzerinden telif haklarının geçersiz kılınmasına yetecek kadar süre geçmiş olsa bile eğer yazıldığı dilde değilse çevirmenin çevirisi de bir eser kabul edildiği için telif hakları yayımlayan kuruluşun veya çevirmenin elinde olacaktır.

Hukuk ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Kaynakça

^ "Telif Hakkı Nasıl Korunur?". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 3 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.
^ ^a ^b "Telif Haklarının Özellikleri". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.
^ "Türkiye'de Kaç Yıl Süreyle Korunur?". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 30 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.
^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020.
^ ^a ^b Turan, Metin (2016). "Çağlar Boyu Düşünce Özgürlüğü: Türkiye'de ve Dünyada Telif Haklarının Tarihsel Gelişiminin Değerlendirilmesi". Türk Kütüphaneciliği Dergisi. 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2021.
^ "2.2 Telif hakkının küresel yönleri". Creative Commons Certificate for Educators, Academic Librarians and GLAM. Erişim tarihi: 3 Kasım 2021.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Vikisözlük'te telif hakkı ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Creative Commons, lisans hakları, alıntılama ve hukukî boyutu4 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kültür ve Turizm Bakanlığı - Telif Hakları9 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
T.C. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu30 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Nasıl_Korunur-1] "Telif Hakkı Nasıl Korunur?". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 3 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.

[Telif_Haklarının_Özellikleri-2] "Telif Haklarının Özellikleri". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.

[Kaç_yıl_süreyle_korunur-3] "Türkiye'de Kaç Yıl Süreyle Korunur?". T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. 30 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 25 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020.

[:0-5] Turan, Metin (2016). "Çağlar Boyu Düşünce Özgürlüğü: Türkiye'de ve Dünyada Telif Haklarının Tarihsel Gelişiminin Değerlendirilmesi". Türk Kütüphaneciliği Dergisi. 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2021.

[6] "2.2 Telif hakkının küresel yönleri". Creative Commons Certificate for Educators, Academic Librarians and GLAM. Erişim tarihi: 3 Kasım 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]