Beşbalık
Beşbalık, (Çince: 北庭故城遗址, Beiting gucheng yizhi; Uygurca: بەشبالىق, Beshbaliq, Bishbalıq), Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin kuzeydoğusunda, Sanci Hui Özerk İli'inde Jimisar İlçesi içinde tarihî bir kalıntı şehirdir.
| Beşbalık 北庭故城遗址 | |
|---|---|
 | |
.png) Jimisar İlçesi içindeki Beşbalık tarihi şehrin konumu | |
| Rakım | 668 m |
| Zaman dilimi | +8 |
| • Yaz (YSU) | UTC |
Beşbalık tarihî kalıntı şehir, 1988 yılından beri Çin'de Anıt Listesi'ne alınmıştır.
Tarihi
değiştirJimisar İlçesi'nin 12 kilometre kuzeyinde, İlk Han Hanedanı (Çince: 漢朝, Hàn cháo) zamanında (MÖ 206 - MS 220)'den beri kurulu Beşbalık (Beiting), Cungarya havzasında ve kuzey İpek Yolu üzerinde en önemli bir yerleşim yeridir.
Uygurlar 4. yüzyılda, 605 - 630 yıllarında ve 745 - 840 yılları arasında varlığını sürdüren Uygur Kağanlığı zamanında Beşbalık'ı ellerinde tutmuşlardır. Bazı kaynaklar Beşbalık'ı Uygurlar'ın baş şehri olarak vermektedir.[1] Uygurlar İslâm'a dönmeden daha önce Tengricilik (Göktanrı), Mani, Budizm veya Nestorian Hristiyanlık gibi dinlere inanmışlar, şehirde bulunan kalıntı ve bulguların çoğu Mani ve Budizm dini ile ilgilidir. Karahoca Uygur Krallığı'na (866 - 1209) Turfan kış aylarında, Beşbalık ise yaz aylarında başkentlik yapmıştır. 10. yüzyılın birinci yarısında ünlü bir Uygur bilgini ve Uygur edebiyatcısı olan Singku Seli Tutung'un Beşbalık'ta yaşadığı tahmin edilir.
Kaşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati't-Türk'te;
"بلق balık: İslâmlıktan çok evvel Türk dilince sığınak, kal'e, şehir demektir. Uygurcada dahî böyledir. Uygurların en büyük şehirlerden birisine "Béş balık" denir. Burası Uygurların en büyük şehridir; "beş şehir" demektir.[2].. Zülkarneynin[3] yaptırmış olduğu "Sulmî, Koçu, Can-balık, Béşbalık, Yanğıbalık" adındaki şehirlerdir.[4]
Beşbalık'ta bulunan taş yazıtlardan birinde bir baskında yenilmiş olan Basmiller şöyle yazmışlar: "Maymun yılında, dokuzuncu ayda, biz Bishbalık'a gizlice gittik. Mutlu bir kahraman güçlüğün içinde, onun ordusu tuzağa düştü. Bu adamın orada mutlu olmasına izin ver! "
Bilge Kağan Beñgü Taşı 1. yüzünde (Doğu yüzü);
| “ | "Otuz yaşımda Beş Balık'a doğru ordu yürüttüm. Altı yol savaştım. ... Ordusunu hep öldürdüm. Beş Balık içinde pek çok kişi ... yok olacağından kişi(ler) beni çağırmaya geldi(ler). Beş Balık onun için kurtuldu." | „ |
982 yılı Mayıs ayında Beş-balık (Pei-t'ing) yaylağında bulunan Arslān Kağan'a (Musa Baytaş'ın oğlu Ali Arslan Han olabilir) gelen Çin elçisi Wang Yen-tê' (Wang Yande), ziyaretini şöyle anlatır.
"Altın dağa çıktı bir gün sonra Şimal Ordu'suna geldi... Kağan bir koyun ve bir at pişirterek büyük bir ziyafet verdi. Bu ilde çok at vardı. Kağan, Hatun ve Tigin'in atlarının otlağı 100 li'dir (50 km.)... Atları renklerinden fark ederler. Beş-balık, birkaç bin li genişliğinde uzun bir vadi içindedir. Merasim yedi gün sonra oldu. Kağan oğulları ve hizmetkârları doğuya dönerek onu selâmladılar. Kağan'ın yanında bir musikîşinas, sesli taşa (khing) vurarak selâm vermek sırasını tayin ediyordu... Ziyaretten sonra tiyatro oynandı... Ertesi gün kayık ile gölde gezildi. Gölün etrafında musikî çalınıyordu..."
Beş-balık yanındaki Kin-ling'e (Altın Dağ) Kaşgarlı Mahmud Altun Kan adını verir.
637 yılında yapılan iki Burkan ma'bedini gezen Wang Yen-tê' şöyle bahseder:
"Şehirde pek çok "kahk"lar, kuleler ve bahçeler vardı... Uygurlar çok becerikli ve yeteneklidir. Altın, gümüş, demir kaplar yaparlar. Yeşim taşını da oymalar ile süslerler. Erkekler at biner ve ok atar. Kadınların başında cilalı hotozlar vardır... Pi-pa (kopuz) ve 25 telli Kong-heou çalarlar... Gezerken ellerinde musikî aleti taşırlar".[5][6]
Notlar
değiştir- ^ Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Altınordu Yayınları. s. syf,174.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 379
- ^ Arapça: قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَن تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا - Dediler ki: “Ey Zu'l-Karneyn, gerçekten Ye'cüc ve Me'cüc, yeryüzünde bozgunculuk çıkarıyorlar. Bizimle onlar arasında bir sed inşâ etmen için sana vergi verelim mi?” - Kur'an Al-Kahf 15 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. suresi 18:94
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 113
- ^ Julien, "Les Oi'gours", sayfa 57, 62-64.
- ^ "Digital Archive of Toyo Bunko Rare Books". 19 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2009.
Kaynakça
değiştir- Beiting Gaochang Huihu Fosi yizhi 北庭高昌回鶻佛寺遺址 [Ruins of a Buddhist temple of the Khoco Uighur period at the ancient city of Beiting]. Shenyang: Liaoning meishu chubanshe 1991, ISBN 7-5314-0873-2 (Kaoguxue zhuankan)
- Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2.
- Özkan İzgi, Çin elçisi Wang Yen-Te'nin Uygur seyahatnamesi, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Dış bağlantılar
değiştir- Beşbalık için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft
- Beiting Ancient City Site[ölü/kırık bağlantı] (İngilizce)
- Ruins of Ancient City of Beiting (İngilizce)
- The Ruins of the Ancient City of Beiting 5 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Ruins of Ancient City of Beiting (İngilizce)
- The Religious-Funerary Complex at Beiting 6 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Beshbaliq, the old Northern Capital of the Uighurs5 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Beiting gucheng yizhi 26 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Çince)
- Beiting dufuhu gucheng yizhi (Çince)
- Béşbalık on Wikimapia (İngilizce)
- tageo.com'da Beşbalık (İngilizce)