Moğol İmparatorluğu
Moğol İmparatorluğu (Moğolca: Монголын Эзэнт Гүрэн), 13. ve 14. yüzyıllarda tarihin en büyük bitişik imparatorluğuydu. Doğu Asya'da bugünkü Moğolistan'da ortaya çıkan Moğol İmparatorluğu, en güçlü döneminde Japon Denizi'nden Doğu Avrupa'nın bazı bölgelerine kadar uzandı, kuzeye doğru Kuzey Kutbu'nun bazı bölgelerine kadar uzandı;[1] doğuya ve güneye doğru Hint alt kıtasının bazı bölgelerine girdi, Güneydoğu Asya'yı istila etmeye çalıştı ve İran Platosu'nu fethetti; ve batıya doğru Levant ve Karpat Dağları'na kadar uzandı.
Moğol İmparatorluğu ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ Yeke Mongγol Ulus | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1206-1368 | |||||||||||||
 Arma
| |||||||||||||
 İmparatorluğun sınırlarının zamanla değişimi | |||||||||||||
| Tür | Kağanlık (Bozkır imparatorluğu) | ||||||||||||
| Başkent | Avarga (1206-1235) Karakurum (1235-1260) Hanbalık (1271-1368) | ||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | |||||||||||||
| Demonim | Moğol | ||||||||||||
| Hükûmet | Seçimli monarşi Daha sonra ırsî olarak da | ||||||||||||
| Kağan-İmparator | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||
| 1206 | 4.000.000 km2 | ||||||||||||
| 1227 | 12.000.000 km2 | ||||||||||||
| 1294 | 23.500.000 km2 | ||||||||||||
| 1309 | 24.000.000 km2 | ||||||||||||
| |||||||||||||
Moğol İmparatorluğu, 1206 yılında bir konsey tarafından tüm Moğolların hükümdarı olarak ilan edilen ve Cengiz Han unvanıyla bilinen Temuçin'in önderliğinde Moğol merkezindeki çeşitli göçebe kabilelerin birleşmesiyle ortaya çıktı. İmparatorluk, onun ve her yöne istilacı ordular gönderen torunlarının yönetimi altında hızla büyüdü. Kıtalararası geniş imparatorluk Doğu'yu Batı'ya, Pasifik'i Akdeniz'e bağlayarak Avrasya'da ticaret, teknoloji, mal ve ideoloji alışverişine olanak tanıyan bir Pax Mongolica oluşturdu.
Cengiz Han'ın torunları, kraliyet soyunun oğlu ve ilk varisi Ögeday'dan mı yoksa Tuluy, Çağatay veya Cuci gibi diğer oğullarından birinden mi gelmesi gerektiği konusunda tartışırken, imparatorluk veraset savaşları nedeniyle bölünmeye başladı. Ögeday ve Çağatay hiziplerinin kanlı bir şekilde tasfiye edilmesinden sonra Tuluylar galip geldi, ancak Tuluy'un torunları arasında anlaşmazlıklar devam etti. Moğol İmparatorluğu'nun yerleşik, kozmopolit bir yaşam tarzını mı benimseyeceği yoksa göçebe, bozkıra dayalı yaşam tarzına mı bağlı kalacağı konusundaki çatışma, dağılmada önemli bir faktördü.
1259'da Möngke Han öldükten sonra, rakip kurultaylar eşzamanlı olarak farklı halefler, Toluid İç Savaşı'nda (1260-1264) birbirleriyle savaşan ve aynı zamanda Cengiz'in diğer oğullarının torunlarından gelen zorluklarla uğraşan Arık Böke ve Kubilay Han kardeşleri seçti.[2] Kubilay başarılı bir şekilde iktidarı ele geçirdi, ancak Çağatay ve Ögeday ailelerinin kontrolünü yeniden ele geçirme çabaları başarısızlıkla sonuçlanınca savaş başladı. 1294'te Kubilay'ın ölümüyle birlikte Moğol İmparatorluğu, her biri kendi çıkarları ve hedefleri peşinde koşan dört ayrı hanlığa veya imparatorluğa bölündü: kuzeybatıda Altın Orda Hanlığı, Orta Asya'da Çağatay Hanlığı, güneybatıda İlhanlı Hanlığı ve doğuda günümüz Pekin merkezli Yuan Hanedanlığı (Kubilay Hanlığı).[3] 1304 yılında, Temür'ün hükümdarlığı sırasında, üç batı hanlığı Yuan hanedanının hükümdarlığını kabul etti.
İmparatorluğun ilk yıkılan parçası, 1335-1353 döneminde dağılan İlhanlılar oldu. Ardından, Yuan hanedanı sırasıyla 1354 ve 1368'de Tibet Platosu ve Çin'in tamamının kontrolünü kaybetti ve başkenti Dadu'nun Ming güçleri tarafından ele geçirilmesinin ardından çöktü. Daha sonra Yuan'ın Cengizli yöneticileri kuzeye çekildi ve Moğol Platosu'nu yönetmeye devam etti. Rejim, bundan sonraki tarih yazımında Kuzey Yuan Hanedanlığı olarak geçti ve 1630'larda Çing Hanedanlığı tarafından fethedilene kadar bir parça devlet olarak varlığını sürdürdü. Altın Orda, 15. yüzyılın sonunda rakip hanlıklara bölündü ve Doğu Avrupa'daki egemenliğinin geleneksel olarak 1480'de Moskova Büyük Dükalığı'nın Ugra Nehri'ndeki Büyük Duruşu ile sona erdiği kabul edilirken, Çağatay Hanlığı şu ya da bu şekilde 1687'ye kadar sürdü.
Tarih
değiştirKuruluş
değiştir
''Moğol'' kelimesi ilk kez 7. yüzyılın sonlarında Çin’e ait Tang Hanedanı yıllıklarında küçük bir kabile ismi olarak geçmektedir. 1140 yılında Cengiz Han’ın büyük dedesi Moğol kabilelerinden Börçiginler'e mensup olan Kabul, bütün Moğolların ilk lideri olarak “han” unvanını almıştır. Cengiz Han’ın babası Yesügey Bahadır onun torunudur. Moğolların en önemli rakibi, güneyde gittikçe yükselen ve güçlenen, ''Altın İmparatorluk'' olarak da anılan ve Çin’in kuzeyini hızlı ve parlak bir zaferle zapteden Jin Hanedanı idi. Kabul Han ve onun halefi Ambakay Han zamanında Moğollar onlarla mücadele edecek kadar kuvvetlenseler de Tatarlar, Çin derebeylerini hoşnut etmek için Ambakay’ı Çin’e teslim ettiler. Ambakay hiç alışılmadık bir şekilde, “tahta eşek şekli” denen bir duruma sokularak çarmıha gerilip infaz edildi. Cengiz Han'ın büyük amcası Kutua, bu hakarete Çin üzerine ve Tatarlar'a bir dizi saldırı düzenleyerek cevap verdi ve bu akınlar sonunda “Moğol Herkülü” unvanını kazandı. Fakat 1160 yılında, detayları bilinmeyen bir dizi olay sonunda, Kuzey Çin'in hâkimi Jin Hanedanı, Moğollar'ı hezimete uğrattı. Moğollar bir süre karmaşa içinde dağıldılar. Sefalet içinde yüzen bu karmaşık hâldeki Moğollar'ın içerisindeki önemsiz liderlerden biri olan Yesügey Bahadır, Kabul Han'ın torunu ve Börçigin kabilesinin en önemli şahsiyeti idi. Yesügey Bahadır'ın en büyük amacı, ittifaklar kurarak Moğollar'ı güçlendirmekti. Müttefiklerinden bir tanesi, Batı komşusu olan Keraitler idi. Keraitler, 200 yıldan beri Nasturi Hristiyan’dı. Hristiyan Keraitler'in o zamanki lideri Tuğrul idi. Tuğrul, 1160 yılında akrabalarının korkusu ile kaçmak zorunda kalmıştı. Moğollar'ın lideri Yesügey, Tuğrul'a kabilesinin önderliğini yeniden ele geçirmesi için yardım etti. Tuğrul ve Yesügey Bahadır kardeşlik yemini ettikten sonra, daha sonraları Moğollar'ın yeniden ortaya çıkışında olağanüstü önem taşıdığını kanıtlayacak olan bir ittifak kurdular.
Cengiz Han Dönemi
değiştir
Moğollar'ın tarih sahnesine çıkışı, Temuçin'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da Cengiz Han unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda Merkitler'i, Naymanlar'ı, Moğollar'ı, Uygurlar'ı, Keraitler'i, Tatarlar'ı ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han, 1206-1227 arasında Kuzey Çin'deki Batı Şia ve Jin Hanedanı, Orta Asya'daki Karahıtay, Türkistan ve İran'daki Harezmşahlar ile Kafkasya'da Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri, Kıpçaklar ve İdil Bulgarları üzerine gerçekleştirdiği seferler sonucunda Pasifik'ten Hazar Denizi'ne kadar uzanan Moğol İmparatorluğu'nu kurdu.
Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, ''büyük han'' olarak merkez Karakurum’da olmak üzere Ögeday'a bırakılırken, Balkaş’ın kuzey ve doğusundaki Tarbagatay, Kara İrtiş ve Uranga bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. Çağatay’a eski Kara Hıtay İmparatorluğu, Issık Göl, Çu ve Talas havzaları ile Maveraünnehir’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu Tuluy ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak Tula, Yukarı Onon, Yukarı Kerulen arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy, cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendini içkiye vererek 1232'de ölmüştür. Güney Sibirya, Kıpçak bozkırları, Harezm ve Kafkasya toprakları büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han'ın ölümünden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar, onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batı'da alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı.
1235-1242 arası Batu Han, Moskova ve Kiev’i fetheder ve böylece Rusların “Tatar boyunduruğu” dediği yaklaşık 300 sene sürecek dönem başlar. Avrupa'daki Moğol seferlerini planlayan Subutay ile Batu Han'ın seferleriyle Moğollar Rusya, Ukrayna, Polonya üzerinden Almanya’nın doğusuna, Hırvatistan ve Dalmaçya sahillerine kadar istila etmişler, hatta büyük bir Polonya ordusu ile Macar ordusunu yenerek Macaristan topraklarını da ele geçirmişlerdi. Ancak Batu Han, 1242 yılında Viyana önlerinde iken Ögeday ölünce, seferde olan yeni kağanın seçilmesi için ordusuyla Moğolistan’a döner ve Avrupa, Moğol istilasından ancak bu şekilde kurtulur. Bir diğer yoruma göre, Doğu Avrupa topraklarının zengin olmaması, Moğollar'ın İran ve Çin’de yaptıkları gibi Doğu Avrupa'da yerleşmemesinin başlıca nedeniydi. Batu Han'a ait olan yerlere, babasının adından dolayı "Cuci ulusu" deniyordu. Batu, Cengiz Han'ın hakimiyet alameti olarak kendi için altın busagalı Ak Orda kurdurmuştu. Üzeri altın kaplama olduğu için, bu otağa altın orda deniliyordu. Böylece babasından dolayı “Cuci ulusu” olarak anılan Batu Han'ın Altın Orda'sı, imparatorluk parçalandıktan sonra kurulacak olan dört devletten birine temel teşkil etti.
1241'de Moğollar'ın İran istilasını yürütmek için Baycu Noyan tayin edildi. Baycu Noyan, Anadolu’yu Moğollar'a bağlayarak Büyük Han’ın nazarında itibar kazanmak istiyordu. Bu amaçla 1242’de Erzurum’u kuşatarak ele geçirmiş, bu olay üzerine 1243 ilkbaharında Kayseri’de toplanan Anadolu Selçuklu ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde mağlup etmiş ve Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollar'a her sene yüklü bir miktar vergi ödemek koşulu ile barış yapmak zorunda kalmıştır.
Pembe: 1251-59 yılları arasındaki ele geçen topraklar.
1255 kurultayında Büyük Han olan Tuluy’un oğlu Möngke, merkez Karakurum’da Büyük Han olarak kendi kalırken, kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’in tamamının fethi için, Hülâgu’yu ise tam bir kontrol sağlanamayan İran’a “il-han”, yani bölgesel han olarak gönderdi. Hülâgu, 1256 yılında Tebriz'i başkent yaparak Azerbaycan'a yerleşti ve kendi devletini kurdu. Aynı yıl İran'daki Alamut Kalesi’ni fethedip yerle bir ederek Hasan Sabbah’ın 166 yıl boyunca dehşet saçtığı Haşhaşiler tarikatının sonunu getirmesinin yanı sıra 1258 yılında Bağdat’ı fethederek Abbâsî Hilafeti'ne son verdi.
Möngke'nin 1259'daki ölümüyle Moğollar'ın büyük fütühat devri sona erdi. 1260'taki Ayn Calut Savaşı'nda Moğol ordusu, Sultan Baybars komutasındaki Memluk ordusuna yenildi. Möngke'nin ölümüyle Cengiz Han soyundan gelen yöneticiler arasında bağlar iyice gevşemeye başladı.
1262'de Batu'nun oğlu Berke ile Hülâgu, güçlerini birleştirip topraklarını batıya doğru genişletecek yerde, Azerbaycan ve Kafkasya'daki otlaklar yüzünden bir dizi çarpışmaya girdiler. Berke’nin Mısır Memlukları ve Anadolu Selçukluları ile ittifakı, hem de akrabalık tesis edişi, Hülâgu'nün batıya doğru ilerlemesinin önünü tıkadı.
Aynı tarihte Doğu'da Tuluy'un çocukları, Kubilay ve kardeşi Arık Böke arasındaki taht kavgasından çıkan ve dört yıl süren savaş sonucu merkez de sarsıntı içerisindeydi. Kubilay bu mücadeleden galip çıkıp kağanlık kendine geçince başkenti, Karakurum'dan bugünkü Pekin'e taşıdı. Böylece Çağatay ulusu ve Batu’nun Altın Ordası'ndan sonra Çin'de Çinlilerin Yuan Hanedanı olarak adlandırdığı Kubilay Hanlığı, İran'da da Hülagü'nün İlhanlılar'ı olmak üzere iki devletin daha temelleri atılmış oluyordu.
1294’te Büyük Han Kubilay’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır.
Bilimsel çalışmalar
değiştirKubilay, henüz daha tahta geçmeden 1250'li yıllar içinde Cemaleddin gibi müslümanların da bulunduğu eğitmen ve bilim adamlarını himayesi altına aldı ve müslüman astronomlar, Şensi'deki gözlemevinin kurulmasına katkıda bulundular.[4]
Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarları
değiştir
| Sıra | Hükümdar | Saltanat başlangıcı | Saltanat sonu |
|---|---|---|---|
| 1. | Cengiz Han | 1205 | 1227 |
| 2. | Ögeday Han | 1229 | 1241 |
| 3. | Güyük Han | 1246 | 1248 |
| 4. | Möngke Han | 1251 | 1259 |
| 5. | Arık Böke | 1259 | 1264 |
| 6. | Kubilay Han | 1260 | 1294 |
| 7.. | Hülagü Han | 1294 | 1265 |
Nâibler
değiştir- Töregene (1241 - 1246)
- Oğul Keymiş (1249 - 1251)
Büyük Han ve Yuan Hanedanı'nın imparatorları
değiştir- Temûr Olcaytu Han 1294-1307
- Kaysan Külük Han 1307-1311
- Buyantu Han 1311-1320
- Kegen Han 1320-1323
- Yesün Temür Han 1323-1328
- Arigaba Han 1328
- Tok-Temür 1328-1329
- Kutugtu Han 1329-1332
- R.İnçendpar Han 1332
- Toğan Temür 1332-1370
Soyağacı
değiştir| Hoelun | Yesügei | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tehinin | Kasar | Kaçiun | Temüge | Berktay | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kulan | Cengizhan | Börte | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gelejian | Cüci | Çağatay | Ögeday | Tuluy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Orda | Batu | Berke | Güyük | Küçü | - | Möngke | Kubilay | Hülagû | Arık Böke | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Altın Orda | Çağatay Hanlığı | Kaydu | Yuan Hanedanı | İlhanlılar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ardılları
değiştirCuci'nin Devletinden doğan ülkeler
- Altın Orda Hanlığı
- Toka Temür sülalesi
- Kırım Hanlığı
- Kazan Hanlığı
- Astrahan Hanlığı
- Kazak Hanlığı
- Nogay Orda - Cuci ailesine hizmet eden Mangitler
- Sufi Hanedanı - Cuci ailesine hizmet eden Kongiratlar
- Şiban sülalesi
Çağatay'ın Devletinden doğan ülkeler
- Çağatay Hanlığı
- Doğu Çağatay Hanlığı
- Moğolistan Hanlığı - Çağatay'ın sülalesinden Tuğluk Timur'un oğulları
- Kaşgar Hanlığı - Moğolistan hanının sülalesinden
- Batı Çağatay Hanlığı
- Timur İmparatorluğu - Çağatay ailesine hizmet eden Barlaslar
- Doğu Çağatay Hanlığı
Tuluy'un hanesinden doğan ülkeler
- Yuan Hanedanı、Kuzey Yuan - Tului'nin ikinci oğlu Kubilay'ın oğulları
- İlhanlılar - Tuluy'un üçüncü oğlu Hülagû'nun oğulları
- Celayir Hanedanı - Tuluy ailesinin hizmet eden Calayirler
Kaynakça
değiştir
- ^ Pow, Stephen (6 Nisan 2020). "The Mongol Empire's Northern Border: Re-evaluating the Surface Area of the Mongol Empire". Genius Loci – Laszlovszky 60. 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2020.
- ^ "The Islamic World to 1600: The Golden Horde". University of Calgary. 1998. 13 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2010.
- ^ The Cambridge History of China: Alien Regimes and Border States.
- ^ Lunde, Paul (1985). "Muslims in China: The History". Saudi Aramco World. 14 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2017.
İlgili filmler
değiştir- 'Монгол' (2007) Resmî site Fragman28 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.