Ardanuç nahiyesi
Ardanuç nahiyesi, Osmanlı Devleti'nin Gürcülerden ele geçirdiği tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde 16. yüzyılın ortalarında kurduğu Ardanuç livasının nahiyelerinden biriydi. Ardanuç nahiyesi, yaklaşık olarak bugünkü Ardanuç ilçesi sınırlarını kapsıyordu. Bu bölge, değişik zaman dilimlerinde idari olarak kazaya (ilçe) dönüşmüştür.
.JPG)
Tarihçe
değiştirOsmanlı komutanı İskender Paşa'nın 1551 yılında Gürcülerden Ardanuç Kalesi'nin ele geçirmesinin ardından Ardanuç livası kuruldu. İlk kez 1553 tarihli Osmanlı kaydında adı geçen Ardanuç livası, Kemhis (Kamhis), Ardanuç ve Tavusker nahiyelerinden oluşuyordu.[1][2]
Ardanuç nahiyesi, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1574 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre 58 yerleşim birimini kapsıyordu. Bu yerleşimlerden sekizi boş olarak kaydedilmiştir. Klarceti bölgesinin Osmanlı Devleti'nin eline geçmesinin ardından bu köylerin halkı göç etmiş veya bu köyler savaş sırasında boşalmış olabilir. Köylerin boş olmasının kesin nedeni bilinmemektedir. Söz konusu mufassal defterde köylerin nüfusu hane olarak tespit edilmiştir. Buna göre Ardanuç nahiyesinin nüfusu 1.410 haneden (yaklaşık 7.050 kişi) oluşuyordu. Klarceti (89 hane ve yaklaşık 445 kişi), Tanzoti (84 hane ve yaklaşık 420 kişi), Anakerti (81 hane ve yaklaşık 405 kişi) ve Ardanuç Kalesi Rabat'ı (71 hane ve yaklaşık 355 kişi) nahiyenin nüfus açısından en büyük yerleşmeleriydi. Cuğo (6 hane ve yaklaşık 30 kişi), Koçburuti (6 hane ve yaklaşık 30 kişi), Araveti (6 hane ve yaklaşık 30 kişi), Cara (6 hane ve yaklaşık 30 kişi) ve Vartalia (2 hane ve yaklaşık 10 kişi) köylerinde ise çok az kişi yaşıyordu ve bu durum, söz konusu köylerin halkının bir kısmının göç etmiş olmasıyla ilişkili olabilir. Bu defterde Ardanuç nahiyesinde 1.352 hane (yaklaşık 6.760 kişi) Hristiyan olarak kaydedilmişti. 58 hane (yaklaşık 290 kişi) ise, Müslüman olmuştu. Osmanlıları eline geçmesinden sonra, 23 yılda Ardanuç nahiyesinin nüfusunun yaklaşık % 4'ünün Müslüman olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır.[3]
Ardanuç nahiyesi, yaklaşık 20 yıl sonra gerçekleşen tahrirde 57 yerleşmeden oluşuyordu. Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı ve 1595 tarihli bu defterde 10 köy boş olarak kaydedilmiş, Usakedi adlı köy ise yer almamıştır. 1574 yılında 1.410 (yaklaşık 7.050 kişi) haneden oluşan nahiyenin nüfusu bu defterde 924 haneye (yaklaşık 4.620 kişi) düşmüştü. Köylerin nüfusunun azalması, halkının başka yerlere göçü ve yerleştirilmesiyle açıklanabilir. Bu dönemde en büyük göç, Klarceti köyünden gerçekleşmişti. Köyün 1574 tarihinde 89 haneden oluşan nüfusu bu tarihte 37 haneye düşmüştü. Nüfusu açısından Ardanuç Kalesi Rabat'ı 77 haneden 43 haneye, Bica köyü 41 haneden 14 haneye, Batsa köyü 65 haneden 26 haneye, Anakerti köyü 81 haneden 22 haneye, Şavgulari köyü 20 naneden 7 haneye gerilemişti. Nüfusu biraz artan köyler de vardı. 1595 tarihinde 924 haneden 778 hane Hristiyan, 146 hane de Müslüman olarak kaydedilmişti. Ardanuç nahiyesinde toplam nüfus içinde Müslüman olmuş nüfusun oranı yaklaşık % 16'ya çıkmıştı. Bu tespitler, Ardanuç nahiyesinde nüfusun Müslümanlaşma sürecinin 16. yüzyılda tamamlanmamış olduğunu göstermesi açısından da önemlidir.[3]
.JPG)
Ardanuç nahiyesi, Çıldır Eyaleti'nin 1692-1734 dönemini kapsayan Osmanlı cebe defterine göre, bu eyalete bağlı Ardanuç livasının dört nahiyesinden biriydi. Diğer üç nahiye İşhan, Tavusker ve Hums idi.[4]
Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi salma amacıyla sadece erkek nüfusunu tespit ettiği 1835 yılında eski Ardanuç nahiyesi toprakları Ardanuç sancağına dönüşmüştü. Bu tarihte bu bölgede 48 yerleşim yeri bulunuyordu.[5] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından Klarceti bölgesi Çarlık Rusya'ın egemenliğine girdi ve Ardanuç nahiyesi, Artvin sancağına (okrug) bağlı bir kazaya (uçastok) dönüştürüldü. Ardanuç kazası (uçastok), 11 nahiyeden (сельское общество: kırsal topluluk) oluşuyordu ve 51 yerleşim yerini kapsıyordu. Yaklaşık olarak Ardanuç nahiyesi topraklarının kapsayan bu kazada 1886 yılında 14.754 kişi yaşıyordu. 9.485 kişi Türk, 3.333 kişi Gürcü, 1.568 kişi Ermeni, 154 kişi Kürt ve 214 kişi Çingene olarak kaydedilmişti. Bu tarihte 13 köyün nüfusu Gürcülerden oluşuyordu ve bu köyler Ançi, Karsnia ve Samtskari nahiyelerine bağlıydı. Ermeniler ise, ticaret ve zanaat merkezi olan rabat tipi yerleşmelerde toplanmıştı.[6]
Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Ruslar bölgeden çekilince, eski Ardanuç nahiyesi topraklarını kapsayan Ardanuç kazası (uçastok) bağımsız Gürcistan'ın bir parçası haline geldi. 1921 yılında Gürcistan hükûmeti bu bölgeyi Ankara Hükümeti'ne bıraktı ve eski Ardanuç nahiyesi toprakları bu şekilde Türkiye'ye katıldı.[7] Ertesi yıl Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, Rus idaresinde kaza (uçastok) olan Ardanuç bölgesi bir nahiye olarak bu livanın merkez kazasına bağlanmıştı. Bu sırada Artvin livası, merkez kaza ile Şavşat ve Borçka kazalarından oluşuyordu. Ardanuç nahiyesi 52 yerleşim yerini kapsıyordu. 1886 yılında Gürcülerden oluşan 13 köy dahil bütün köylerin nüfusu Türk olarak kaydedilmişti. Farklı nüfus olarak sadece "Ardanuç Merkez Ermeni Mahallesi"nde 100 Ermeni yaşıyordu. Ardanuç nahiyesinin toplam nüfusu, 1.084 hanede yaşayan 7.809 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte nahiyenin 1886 yılıyla kıyaslandığında daha az bir nüfusa sahip olduğu görülmektedir.[8] Ardanuç nahiyesinin köylerinin adları, Türkçe olan ve Türkçeleşmiş olanları hariç, 1925 yılında değiştirildi. 1926 yılındaki nüfus tespiti sırasında Ardanuç nahiyesinde 54 yerleşim yeri bulunuyordu.[9]
Artvin vilayeti ile Rize vilayeti birleştirilip Çoruh vilayeti kurulunca, Ardanuç nahiyesi de Artvin kazasınının bir nahiyesi haline geldi. 1940 genel nüfus sayımından 48 köyü kapsayan Ardanuç nahiyesinin nüfusu 15.712 kişiden oluşuyordu. Ardanuç bölgesi, 1945 yılında ilçeye dönüştürüldü ve Ardanuç bölgesinin nahiye statüsü böylece son buldu.[10][11]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 26 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ "Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, "1835 Nüfus Sayımına Göre Ardanuç Sancağının Demografik Yapısı"". 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2021.
- ^ a b Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 34-36 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ "Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (ჩილდირის ვილაიეთის ჯაბა დავთარი : 1694-1732 წწ.), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 79". 30 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2024.
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, Ardanuç Nüfus Defterleri (1835), Ankara, 2018, s.17-18, ISBN 978-605-288-814-8
- ^ ""Ardanuç kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2021.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2021.
- ^ "Nurşen Gök, "Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104" (PDF). 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Aralık 2021.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010, s. 141-143, ISBN 978-9944-197-52-6
- ^ Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1944). "1940 Genel Nüfus Sayımı: Vilâyetler, Kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Ağustos 2021.
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 58, ISBN 978-605-5708-85-6.