1973 Şili Darbesi
1973 Şili Darbesi, 11 Eylül 1973 tarihinde sosyalist Başkan Salvador Allende'nin devrilip, General Pinochet'in iktidara geldiği askerî darbedir. Bu darbeyle dünyanın seçimle başa gelmiş ilk sosyalist hükûmeti devrilmiş ve yerine 17 yıl sürecek bir diktatörlük kurulmuştur.
Şili'de Allende Dönemi
değiştirSalvador Allende, 1970 Başkanlık seçimlerinde oyların %36,3'ünü alarak Şili'nin Başkanı oldu. Başkan olduktan sonra geniş çaplı reformlara girişti. Bu reformlardan en önemlileri endüstrinin (özellikle bakır endüstrilerinin) devletleştirilmesi ve toprakların yeniden dağıtılmasıdır.
Allende'nin ekonomik reformları, ilk yılında çok başarılı oldu ve Şili ekonomisi %8,6 büyüdü. Ancak bu başarı ertesi sene devam etmedi ve 1972'deki %140'lık enflasyon yıkıcı sonuçlar doğurdu. Yiyecek sıkıntısı baş gösterdi ve karaborsacılık yaygınlaştı. 1971 ve 1972 yılları boyunca bakır fiyatlarının düşmesi, ihracatının neredeyse tamamı bakır olan Şili ekonomisine ağır bir darbe daha vurdu.
1971'de Küba Devlet Başkanı Fidel Castro, Şili'yi ziyaret etti. 4 hafta süren bu ziyaret, başta ABD olmak üzere birçok kapitalist çevrelerde Şili'nin Küba gibi olacağı korkusunu güçlendirdi.
Kötüleyen ekonomik göstergelere rağmen 1973 seçimlerinden Allende güçlenerek çıktı ve oyunu %43'e çıkardı. Fakat rakipleri; muhafazakârlar, milliyetçiler ve Hristiyan Demokratlar birleşerek "Demokratik Koalisyon"u kurdular. 1973'te Allende ile muhalefet arasındaki çekişme, Şili'de birçok siyasi krize yol açtı.
22 Ağustos 1973'te Hristiyan Demokratlar ile muhafazakârların kontrolündeki Şili Meclisi, Şili Demokrasi'sinin Kırılmakta Olduğunun Bildirgesi adlı kararı kabul etti. Meclisin aldığı kararda, Allende'nin anayasayı delmekte olduğu iddia ediliyor ve Allende bir diktatörlük kurmaya çalışmakla suçlanıyordu. Sorunu çözmek ve demokrasiyi yeniden işler kılmak için ordunun yönetime el koyması isteniyordu. Allende, iki gün sonra verdiği cevapta bu kararı alanların "ülkenin dışarıdaki itibarını bozmak ve iç karışıklıklar çıkarmak" amacında olduğunu söyledi.
Darbe
değiştir
11 Eylül 1973'te General Pinochet önderliğindeki Şili Silahlı Kuvvetleri yönetime el koydu. Önce Şili Hava Kuvvetleri, Başkanlık Sarayı La Moneda'yı bombaladı, daha sonra ise Kara Birlikleri saraya girdi. Darbe sırasında Başkan Allende intihar etti.[1]
Darbenin ardından Şili Kara Kuvvetleri Komutanı ve darbecilerin başı Augusto Pinochet Devlet Başkanı ilan edildi. Böylece Şili'de Pinochet'in 1990 yılında iktidardan ayrılmasına kadar sürecek olan diktatörlük dönemi başladı.[2]
Amerika'nın rolü
değiştir
Washington'daki Amerikan yönetimi, Salvador Allende yönetiminin iktidara gelmesinden hiçbir zaman memnun olmamıştı. Allende'nin Amerikan şirketlerinin elinde olan bakır endüstrisini devletleştirmesi bu memnunsuzluğu daha da artırdı. ABD Başkanı Nixon'un Ulusal Güvenlik Danışmanı Henry Kissinger'in 5 Kasım 1970 tarihinde raporunda, Allende'nin iktidara gelmesi "bu yarımkürede karşılaştığımız en büyük sorunlardan biri" olarak tanımlanıyordu.[1] Bu sebeple Amerika, Allende'yi devirmek için çalışmalar yapmıştır.
1970'ler boyunca CIA, Allende'nin rakiplerini mali yardım yapmak suretiyle desteklemiş ve Allende'nin seçilmesini engellemek istemiştir. Bunu başaramayınca da askerî darbe ile Allende'nin yönetiminden kurtulmaya çalışmıştır. 16 Ekim 1970 tarihli CIA raporunda[2] Şili'de darbe yapılması için çalışmalara başlanması emrediliyordu.[3]
Amerika Birleşik Devletleri, 1964-1970 yılları arasında Şili'ye yaklaşık 1 milyar $'lık ekonomik yardım yapmıştı. 1970'te Allende'nin başa gelmesiyle bu yardımlar kesilmiştir. 72-73 yıllarında bakır fiyatlarının düşmesiyle bu yardımların kesilmesi birleşince Şili ekonomisinde büyük sorunlar baş göstermişti.
9 Ekim 1973'te Nixon ile danışmanı Kissinger arasında telefon görüşmesinde Nixon, darbenin başarıya ulaşmış olmasındaki mutluluğu dile getiriyor ve "darbenin başarılı olması için gerekli koşulları yarattıklarını" söylüyordu.[3]
Darbe hakkındaki sözler
değiştir| “ | Ülkesinin insanlarının sorumsuzluğu yüzünden bir ülkenin komünist olmasına seyirci kalamayız. Meseleler, Şilili seçmenlerin kararına bırakılamayacak kadar önemlidir.[4] | „ |
— Henry Kissinger, ABD Başkanı Nixon'un Ulusal Güvenlik Danışmanı, daha sonra Dışişleri Bakanı | ||
Ayrıca bakınız
değiştirDış bağlantılar
değiştir- Chile and the United States: Declassified Documents relating to the Military Coup, 1970-1976, GWU13 Ekim 1999 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 1973: President overthrown in Chile coup, BBC16 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
İlgili filmler ve belgeseller
değiştir- Salvador Allende Gossens: un témoignage (1974)
- La Batalla de Chile: La insurrección de la burguesía (1975)
- La Batalla de Chile: El golpe de estado (1977)
- Noch nad Chili (1977)
- La Batalla de Chile: El poder popular (1979)
- Missing (1982)
- Salvador Allende (1992)
- House of Spirits (1993)
- Chile, la memoria obstinada (1997)
- 11 de septiembre de 1973. El último combate de Salvador Allende (1998)
- Le Cas Pinochet (2001)
- Betrayal in Santiago: Who Shot Salvador Allende? (2003)
- Allende - Der letzte Tag des Salvador Allende (2004)
- Salvador Allende (2004)
- Machuca (2004)
- Caida de Salvador Allende' (Arjantin'in haftallık belgesel programı Documenta'dan) (2006) Bl.318 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Allende en su laberinto (2014)
- Colonia (2015)
İlgili şarkılar
değiştir- Şili'ye Özgürlük - Bulutsuzluk Özlemi
- El pueblo unido jamas sera vencido - İnti İllimani
- Venceremos - Grup Yorum
Kaynakça
değiştir- ^ "Otopsinin sonucu: Allende intihar etti". NTV Tarih (Basılı yayım). Ağustos 2011. s. 18. ISSN 1308-7878.
- ^ "Şili'de kırılan zincirler". 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Futbolun en çirkin golü". 11 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2024.
- ^ Lewis, Anthony (27 Şubat 1975). "The Kissinger Doctrine". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2022.
^Dönenmin Amerikan başkanı Nixon'a danışmanı Henry Kissinger'ın Allende hakkındaki raporu9 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
^ CIA merkezinden CIA'in Santiago'daki merkezine bir mesaj1 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
^9 Eylül 1973 tarihli ABD başkanı Nixon ile danışmanı Kissinger arasındaki telefon görüşmesi12 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)