Çala Kilisesi (Arpaçay)
Çala Kilisesi (Gürcüce: ჭალის ეკლესია; okunuşu; "ç'alis eklesia"), Kars ilinin Arpaçay ilçesine bağlı ve eski adı Çala olan Doğruyol köyünde Orta Çağ'dan kalma Gürcü kilisesidir. Köyün merkezinde yer alan ve Meryem Ana'ya adanmış olan kilise, Tao-Klarceti bölgesinde, taş bezeme açısından başta gelen yapılar arasında yer alır.[1]
ჭალის ეკლესია (ç'alis eklesia) | |
 Bir Gürcü kilisesi olan Çala Kilisesi. Fotoğraf: 1902. | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Durum | Büyük ölçüde ayakta |
| Konum | Doğruyol, Arpaçay |
| Koordinatlar | 41°03′42″K 43°20′02″D / 41.06167°K 43.33389°D |
| Açılış | 10. yüzyıl |
| Yükseklik | |
| Mimari | Gürcü mimarisi |
| Teknik ayrıntılar | |
| Malzeme | Kesme taş |
Tarihçe
değiştirÇala Kilisesi'nin bulunduğu Çala köyü, tarihsel Gürcistan'ı oluşturan bölgelerden biri olan Palakatsio'da yer alır. Nitekim Osmanılar bu bölgeyi ve köyü 16. yüzyılın ikinci yarısında ele geçirmiştir. Bu tarihte köy, 10. yüzyılda inşa edilmiş bir kiliseye sahipti. Osmanlı idaresinin 1595 tarihli tahrir defteri üzerinden Çala'nın Osmanlıların eline geçmesiyle boşaldığı ve kilisenin cemaatsiz kaldığı anlaşılmaktadır.[2][3]
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Çala Kilisesi'nin köyün tam ortasında kubbesiz büyük bir kilise olduğunu, dış kısmında Hutsuri alfabesiyle Gürcüce yazıt bulunduğunu yazmıştır. Çala Kilisesi bu sırada köyde yaşayan Karapapaklar tarafından cami olarak kullanılıyordu.[4]
Mimari
değiştirÇala Kilisesi, günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Tek nefli büyükçe bir yapı olan kilise, yarım daire formunda derin bir apsise sahiptir. Apsisin yanlarında odalar bulunur. Kilisesin ana mekânı pilasterlerle üçe ayrılmıştır. Kilisenin cephesi de pilaster ve kemerlerle üçe bölünmüştür ve ortadaki bölüm daha yüksektir. Dolgu duvar tekniğiyle inşa edilmiş olan Çala Kilisesi’nin duvar yüzeyleri düzgün kesme taşlarla kaplıdır. Çala Kilisesi, bir süre cami olarak da kullanılmış, daha sonra bu kiliseye bitişik biçimde bir cami inşa edilmiştir.[5]
Çala Kilisesi'nın Gürcüce yazıtı 1902 yılında Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili, daha sonra da Konstantine Martvileli tarafından tespit edilmiştir.[4][6]
Yazıt
değiştirქ. ყ(ოვლა)დწ(მიდა)ო ღ(მრ)თ(ი)სმშ(ო)ბ(ე)ლო, შეიწყ(ა)ლე მ(ი)რტ(ა)დ.
- Çeviri: "Tanrı'nın Kutsal Anası, Mirtad'a merhamet et"[7]
Kaynakça
değiştir- ^ "Turgay Yazar, "Tao-Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme"". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2021.
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018, s. 216, ISBN 9789941478178.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958), s. 399". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
- ^ a b "Konstantine Martvileli, "Ardahan Bölgesinde", Sakartvelo gazetesi, 4 Ekim 1917, sayı: 217". 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2021.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 72 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5.
- ^ Ekvtime Takaişvili, Материалы по археологии Кавказа, собранные экспедициями Московского археологического общества : Выпуск XII veya Христианские памятники, Moskova, 1909, s. 57-58.
- ^ Такайшвили, Е. (1909). Христианские памятники: Материалы по археологии Кавказа, собранные экспедициями Московского археологического общества. Москва : Типография Г. Лисснера и Д. Собко (Rusça). The National Parliamentary Library of Georgia. s. 58. 16 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2023.