Vikipedi

Âdem ve Havva

İbrahimi yaratılış mitinde ilk erkek ve kadın
(Âdem ile Havva sayfasından yönlendirildi)

Adem ve Havva, İbrahimi dinlerin yaratılış efsanesine[1][2] göre ilk erkek ve kadındır. İnsanlığın özünde tek bir aile olduğu ve herkesin tek bir çift orijinal atadan geldiği inancının merkezinde yer alırlar.[3] Ayrıca, Yahudilik veya İslam'da tutulmasa da Hristiyanlıkta önemli inançlar olan insanın düşüşü ve orijinal günah doktrinlerinin temelini oluştururlar.[4]

Peter Paul Rubens tarafından tasvir edilen Âdem ile Havva, 1628-29

Tevrat'ın Yaratılış Kitabı'nda, birden beşe kadar olan bölümlerde, iki farklı bakış açısına sahip iki yaratılış anlatısı vardır. İlkinde, Adem ve Havva'nın adı yoktur. Bunun yerine, Tanrı insanı Tanrı'nın suretinde yarattı ve onlara çoğalmalarını ve Tanrı'nın yaptığı her şeyin üzerinde vekil olmalarını emretti. İkinci anlatıda Tanrı, Adem'i topraktan biçimlendirir ve onu Aden Bahçesi'ne yerleştirir. Adem'e, iyiliği ve kötülüğü bilen bir ağaç dışında, bahçedeki bütün ağaçlardan yiyebileceği söylenir. Daha sonra Havva, Adem'in kaburga kemiklerinden birinden onun arkadaşı olması için yaratılmıştır. Masumdurlar ve çıplaklıklarından utanmazlar. Ancak bir yılan, Havva'yı yasak ağaçtan meyve yemeye ikna eder ve o meyvenin bir kısmını Adem'e verir. Bu eylemler onlara yalnızca ek bilgi vermekle kalmaz, aynı zamanda onlara utanç ve kötülük gibi olumsuz ve yıkıcı kavramları çağrıştırma yeteneği verir. Tanrı daha sonra yılanı ve toprağı lanetler. Tanrı, kadına ve erkeğe, Tanrı'ya itaatsizlik etme günahlarının sonuçlarının ne olacağını peygamberlik niteliğinde söyler. Sonra onları Aden bahçesinden kovar.

Mit, daha sonraki İbrahimi geleneklerde kapsamlı bir şekilde detaylandırıldı ve modern İncil bilginleri tarafından kapsamlı bir şekilde analiz edildi. Adem ve Havva ve onların etrafında dönen hikâye ile ilgili yorumlar ve inançlar, dinler ve mezhepler arasında farklılık gösterir; örneğin, hikâyenin İslami versiyonu, Havva'nın ilk sadakatsiz olması yerine, Adem ve Havva'nın kibir günahlarından eşit derecede sorumlu olduğunu savunur. Adem ve Havva'nın hikâyesi genellikle sanatta tasvir edilir ve edebiyatta ve şiirde önemli bir etkiye sahiptir.

Adem ve Havva'nın düşüş hikâyesi genellikle bir alegori olarak kabul edilir. Popülasyon genetiğindeki bulgular, özellikle Y kromozomlu Adem ve Mitokondriyal Havva ile ilgili olanlar, tek bir ilk "Adem ve Havva" çiftinin hiçbir zaman var olmadığını göstermektedir.[kaynak belirtilmeli]

Pierre Mortier, tarafından M. Pierre Daniel Huet tarafından Kutsal tarihin anlaşılması için yapılan açıklamalara dayanılarak yapılan cennetin haritası, Cenneti Fırat ve Diclenin birleşerek, dallara ayrıldığı ve denize döküldüğü Fars körfezine yerleştiriyor. 1700

Tevrat hikayesi

değiştir
 
Adem'in yaratılışı Sistin şapeli, Michelangelo, 1508–1512

Yaratılış Kitabı'nın başlangıç bölümleri, kötülüğün dünyaya sızmasının efsanevi bir tarihini sunar.[5] Tanrı, ilk erkek ve kadını (Adem ve Havva) kendi Aden Bahçesine yerleştirir, oradan kovulurlar; ardından ilk cinayet ve Tanrı'nın dünyayı yok etme ve yalnızca doğru yolda olan Nuh ve oğullarını kurtarma kararı; daha sonra bunlardan yeni bir insanlık türer ve dünyaya yayılır, ancak yeni dünya eskisi kadar günahkâr olsa da, Tanrı bir daha Dünyayı tufanla yok etmemeye karar vermiştir ve Tarih, Tanrı'nın seçilmiş halkı İsrailoğulları'nın soyundan geleceği İbrahim'in babası Terah ile sona erer. [6] Ne Adem'den ne de Havva'dan İbranice kutsal metinlerde, Tarihler 1:1'de bir soy kütüğünde Adem'in tek bir listelenmesi dışında bahsedilmez, bu da hikâyelerinin Yahudi hikâyesinin önüne eklenmesine rağmen, onunla çok az ortak noktası olduğunu düşündürür.[6]

Yaratılış anlatısı

değiştir

Adem ve Havva İncil'in ilk erkeği ve ilk kadınıdır.[7][8] Adem'in adı ilk olarak Yaratılış 1'de kolektif bir anlamda "insanlık" olarak geçer; daha sonra Tekvin 2–3'te, bunun belirli bir kişi "adem" olduğunu belirten İngilizce "the"ye eşdeğer olan belirlilik eki ha taşır.[7]

Bu bölümlerde Tanrı, topraktan (adamah) "insan"ı (ha adam) yaratır, burnuna ruh üfler ve onu yaratılışın gözetmeni yapar.[7] Tanrı daha sonra bu insana yan tarafından ya da kaburgasından birezer kenegdo, yani "yardımcı" yaratır.[8] "kaburga" kelimesi Sümerce bir kelime oyunudur, çünkü ti kelimesi hem "kaburga" hem de "yaşam" anlamına gelir.[9][10]

Ona ishsha, "kadın" denir, çünkü metin, onun ish, (erkek)ten oluştuğunu söyler.[8]

Adem onu sevinçle karşılar ve okuyucuya bu andan itibaren bir erkeğin anne ve babasını bir kadına "yapışması" için bırakacağı ve ikisinin tek beden olacağı söylenir.[8]

Düşüş

değiştir

İlk erkek ve kadın, tüm yaratılışın vejetaryen olduğu ve şiddetin olmadığı Tanrı'nın Cennet Bahçesi'ndedir. İyiliği ve kötülüğü bilme ağacı olan biri hariç tüm ağaçların meyvelerini yemelerine izin verilir. Kadın, konuşan bir yılan tarafından yasak meyveyi yemesi için ayartılır ve ondan Ademe de verir.[8] (Popüler efsanenin aksine, yılanla karşılaşmada orada olduğu anlaşılan adamı kandırmaz)[8]

Tanrı her üçünü de lanetler; erkeğe ömür boyu süren ağır bir çalışma ve ardından ölüm, kadını doğum sancısına ve kocasına tabi olmaya ve yılana da karnının üzerinde gidip hem erkek hem de kadının düşmanlığını çekmesi cezaları ile.[8]

Sonra Tanrı, iyiyi ve kötüyü bilmekte ilah'a benzeyen erkek ve kadının çıplaklığını giydirir, onları ikinci bir ağacın, hayat ağacının meyvesini yemesinler ve ebediyen yaşamasınlar diye bahçeden kovar.[11]

 
Adam ve Eve nın düşüşü, Sistin Chapel

Cennetten Kovulma

değiştir

Hikâye Genesis 3'te "Cennetten kovulma" anlatısı ile devam ediyor. Tekvin 3'ün biçim analizi, hikâyenin bu bölümünün bilgelik geleneğinde bir mesel ya da "bilgelik masalı" olarak nitelendirilebileceğini ortaya koymaktadır. Bu bölümün şiirsel anlatımları, hayatın paradokslarını ve acı gerçeklerini sorgulayan spekülatif bir bilgeliğe aittir. Bu karakterizasyon anlatının formatı, ayarları ve olay örgüsü tarafından belirlenir. Genesis 3'ün biçimi de kelime dağarcığı tarafından şekillendirilir, çeşitli kelime oyunları ve çift anlamlı sözcüklerden yararlanılır.[12]

Aden'den kovulma anlatısı, Yaratılış 3:1'de Tanrı tarafından yaratılan diğer herhangi bir hayvandan daha kurnaz bir hayvan olarak tanımlanan yılan ve kadın arasındaki diyalogla başlar,[13] ancak Yaratılış Yılanı, Şeytan ile özdeşleştirmez.[14]:16 Kadın, yılanla konuşmaya ve yaratığın kinizmine, Tanrı'nın bilgi ağacından meyve yemeye karşı olan yasağını tekrarlayarak karşılık vermeye isteklidir.Genesis 2:17.[15]

Kadın, Tanrı'nın buyruğuna doğrudan karşı çıkan yılanın şartlarına göre diyaloğa girer.[16] Yılan, kadına, meyveyi yerse Tanrı'nın ölmesine izin vermeyeceğine ve ayrıca meyveyi yerse "gözlerinin açılacağına" ve "iyiyi ve kötüyü bilerek Tanrı gibi olacağına" dair güvence verir. (Yaratılış 3:5). Kadın, ilim ağacının meyvesinin göze hoş geldiğini ve meyveyi yiyerek hikmet kazanmanın makbul olduğunu görür. Kadın meyveyi yer ve birazını erkeğe verir (Yaratılış 3:6). Bununla erkek ve kadın kendi çıplaklıklarını tanırlar ve incir yapraklarından peştamallar yaparlar (Yaratılış 3:7).[17]

 
Adam and Eve Elyazmasında (c. 950)

Bir sonraki diyalogunda, Tanrı erkeği ve kadını sorgular, (Genesis 3:8–13),[13] ve Tanrı, erkeğe yaptığı yanlışı düşünmek için tasarlanmış retorik bir soru ile seslenerek diyalog başlatır. Adam, kendi çıplaklığını fark ettiği için korkudan bahçeye saklandığını açıklar. (Genesis 3:10).[18] Bunu, Tanrı'nın emrine karşı gelmenin farkındalığını göstermek için tasarlanmış iki retorik soru daha izler. Adam daha sonra asıl suçlu olarak kadını işaret eder ve bu trajediden Tanrı'nın sorumlu olduğunu ima eder, çünkü kadın ona Tanrı tarafından verilmiştir. (Genesis 3:12).[19] Tanrı, kadını kendini açıklamaya zorlar ve kadın suçu yılana atar. (Genesis 3:13).[20]

Daha sonra tüm suçlulara karşı üç yargının ilahi beyanı verilir Genesis 3:14–19.[13] Bir yargı kahini ve suçun doğası önce yılana, sonra kadına ve nihayet erkeğe verilir. Tanrı yılanın üzerine ilahi bir lanet yerleştirir.[21] Kadın, kendisini iki temel rolde etkileyen cezalar alır: Doğurganlık sırasında sancılar, doğum sırasında ağrılar yaşayacak ve kocasını arzularken kocası ona hükmedecektir.[22] Adamın cezası, Tanrı'nın geldiği toprağa lanet etmesiyle sonuçlanır ve Adam, metinde ölümsüz olarak tanımlanmamış olmasına rağmen, daha sonra bir ölüm kehaneti alır.[14]:18;[23]

Metnin akışı içinde birden Adam kadına "Havva" (İbranice hawwah) adını verir, (Yaratılış 3:20) "çünkü o tüm yaşayanların annesidir". Tanrı, Adem ve Havva için deri giysiler yapar (Yaratılış 3:20).

Yaratılış 3:19'da Adem'e verilen ölüm kehanetinin çapraz yapısı, insanın "toz"dan (Yaratılış 2:7) yaratılışı ile başlangıca "dönüşü" arasında bir bağlantıdır:[24] "Toprağa geri dönersiniz, çünkü ondan alındın, çünkü tozsun ve toprağa döneceksin."

Bahçe öyküsü, çiftin kovulmasını ve bu müzakerenin yürütülmesini belirleyen bir ilahi monologla sona erer. (Genesis 3:22–24).[13]

Sürgün için verilen sebep, adamın hayat ağacından yemek yemesini ve ölümsüz olmasını engellemekti: "İşte, Adam iyiyi ve kötüyü bilmekle bizden biri oldu; ve şimdi elini uzatır ve hayat ağacından da alıp ve yerse sonsuza kadar yaşayacak". (Genesis 3:22).[14]:18;[25]

Tanrı, Adem ve Havva'yı bahçeden sürgün eder ve girişi korumak için girişe "sürekli dönen kılıç" ve Kerubileri (koruma sağlayan doğaüstü varlıklar) yerleştirir. (Genesis 3:24).[26]

Metinin tarihi ve Mitolojik kökler

değiştir

İlkel Tarih, İsrail'in kökenlerinin tarihini yazan beş kitap olan Tevrat'ın başlangıç bölümlerini oluşturur. Bu, MÖ 5. yüzyıldaki mevcut biçimine benzer bir şey elde etti,[27] ancak Yaratılış 1–11, Mukaddes Kitabın geri kalanıyla çok az ilişki gösteriyor:[28] örneğin, karakterlerinin adları ve coğrafyası – Adem (insan) ve Havva (hayat), Nod Ülkesi ("Gezici") ve benzerleri - gerçek olmaktan ziyade semboliktir[29] ve burada bahsedilen kişilerin, yerlerin ve hikâyelerin neredeyse hiçbiri başka hiçbir yerde görülmemiştir.[29] Bu, bilginlerin, Tarih'e bir giriş olarak hizmet etmek üzere Tekvin ve Tevrat'a eklenmiş geç bir kompozisyon oluşturduğunu varsaymalarına yol açmıştır.[30]

Ne kadar geç? bu bir tartışma konusu: bir uçta onu Helenistik dönemin bir ürünü olarak görenler var ki bu durumda MÖ 4. yüzyılın ilk on yıllarından daha erken olamaz;[31] Yahvist kaynak bazı bilginler, özellikle de John Van Seters tarafından sürgünün Pers öncesi dönemine (MÖ 6. yy) tarihlenmektedir, çünkü İlkel Tarih, mit biçiminde çok fazla Babil etkisi içermektedir. İlkel Tarih iki farklı "kaynağa" dayanır: Rahip kaynağı ve bazen Yahvist kaynağı ve bazen de basitçe "Rahip olmayan" olarak adlandırılan kaynak; Yaratılış Kitabında Adem ve Havva'yı tartışmak amacıyla "Kâhin olmayan" ve "Yahvist" terimleri birbirinin yerine kullanılabilir olarak kabul edilebilir.

Mit yüksek sembolik öneme sahip insanlara, şeylere veya olaylara ya da sadece yanlış bir fikir veya yalana[32] atıfta bulunur. Efsanevi" sıfatı, konuşma dilinde genellikle "masal benzeri, belirsiz, masalsı" ile eş anlamlı olarak kullanılır.[33] Mit kavramı genellikle dinsel anlamda kullanılır ve anonim tasavvur edilen ve başlangıçta sözlü olarak yayılan olaylardır. Bu olaylar eski zamanlardan ve kahraman, cin ve tanrılardan bahseder.

Birçok araştırman Âdem ve Havva hakkındaki raporu bir mit olarak sayar.[34][35] Birçoğu, Kutsal Kitap'ın yaratılış kaydını kabul etmeyi zor buluyor. Bu raporun eski halkların, özellikle de eski Babil'in yaratılış mitlerinden geldiğini iddia ediyorlar.

Bilimsel araştırmalar

değiştir
Ana maddeler: İnsanın evrimi, İnsan evriminin fosil listesi, İnsan genomu ve Ortak ata

Bilim camiasında genel olarak tüm canlıların aynı ortak ataya sahip olduğu kabul görür.[36][37][38][39] Birçok din ve inanç ise canlıların birbirinden bağımsız ve kendine özgü tipler olarak yaratıldığı hikâyeleri dile getirirler.

Günümüzde yaşayan tüm insanlar, herhangi bir tür bariyeri tarafından bölünmemiş bir şekilde Homo sapiens' in tek bir popülasyonuna dahildirler.

Antropologlar, mevcut modern insan nüfusunun sadece Doğu Afrika'da evrildiği ve daha sonra Afrika dışına göç ederek –Afrika'dan çıkış modeli veya tümden yer değiştirme modeli olarak öne sürüldüğü şekilde. Avrasya'daki insan nüfusunu oluşturduğunu veya Çoklu bölge modelinin ileri sürdüğü gibi birbirine bağlı tek bir popülasyondan ayrılarak farklı bölgelerde evrildiği konusunda ikiye ayrılmıştır.

Yayılım modelleri

değiştir

Chris Stringer ve Peter Andrews tarafından geliştirilen Afrika'dan çıkış modeline göre Homo sapiens, 200.000 yıl önce Afrika'da evrildi. 70.000 ile 50.000 yıl önce Homo sapiens Afrika'dan göç etmeye başladı ve sonunda Avrupa ve Asya'daki diğer Homo türleriyle yer değiştirdi.[40][41] Afrika'dan çıkış modeli kadın mitokondriyal DNA (mtDNA) ile erkek Y kromozomunun kullanıldığı araştırmalar tarafından desteklenir. MtDNA'nın 133 farklı çeşidinin kullanılarak inşa edildiği jenealojik soy ağaçlarının analizlerinden sonra araştırmacılar, günümüzde yaşayan tüm insanların Mitokondriyal Havva adı verilen Afrikalı bir kadın atadan türemiş olduğu sonucuna varmıştır. Bunun yanında Afrika'dan çıkış modeli, insanlardaki mitokondriyal genetik çeşitliliğin Afrika nüfusu içinde en yüksek olduğu bulgusu tarafından da desteklenmektedir.[42]

Afrika'dan tek bir çıkışla mı yoksa birden çok çıkışlarla mı göç olup olmadığı konusunda farklı teoriler vardır. Afrika'dan çoklu çıkışlarla göç etme ve dağılma modeli son yıllarda genetik, dilsel ve arkeolojik kanıtların desteğini kazanmış olan Güney yayılım kuramını içerir.[43] Bu teoriye göre modern insan, 70.000 yıl önce Afrika Boynuzu'ndan başlayarak Asya kıtasının güney kıyıları boyunca yol alıp yayılmaya başlamıştır. Bu grup, Doğu Akdeniz kıyılarına kıyasla çok daha erken bir dönemde, ilk olarak Güneydoğu Asya ve Okyanusya bölgelerine yayılmış olup tarih öncesi bu ilk yerleşimler bu bölgelerde erken dönem insanlarına ait arkeolojik sitelerden elde edilen bulgular tarafından da desteklenmektedir. İkinci bir göç dalgası ise Sina Yarımadası üzerinden Asya'ya doğru olmuş ve insan kitlelerinin geniş Avrasya topraklarına yoğun şekilde yerleşmesiyle sonuçlanmıştır. Bu ikinci grup daha gelişmiş aletlere ve teknolojiye sahip olup ilk gruba kıyasla kıyısal besin kaynaklarından ve deniz ürünlerinden de daha az bağımlı idi. Diğer ilk grubun dağılımlarına dair birçok kanıt, her buzul çağın sonunda yükselen deniz seviyesi nedeniyle tahrip olmuştur.[43]

Çok bölgeli evrim, Milford H. Wolpoff tarafından 1988 yılında insan evriminin örüntü ve şekillerini açıklamak için önerilmiş olan bir modeldir.[44][45] Çok bölgeli evrim modeli, insan evriminin 2,5 milyon yıl öncesi Pleistosen dönemden günümüze kadar kesintisiz olarak sadece tek bir insan türünde gerçekleştiğini ve insanın dünya genelinde Homo erectus'tan modern Homo sapiens'e evrilmesiyle meydana geldiği görüşüne dayanır. Çoklu bölge hipotezine göre, fosiller ve genetik veriler insanın dünya çapında gerçekleşen evrimine dair kanıtlar olup Afrika'dan çıkış modeli tarafından öne sürülen insanın sadece Afrika kökenli olduğu ve Afrika'daki atalardan evrildiği varsayımıyla çelişmektedir. Nitekim Richard Leakey, bu tartışmayı çözmek için fosil kanıtların yetersiz olduğu görüşündedir.[46] Ancak son zamanlarda özellikle Y-kromozom DNA'sı ve mitokondriyal DNA'daki haplo gruplara dair yapılan çalışmalar insanın Afrika kökenli olduğunu büyük ölçüde desteklemektedir.[47] Bunun yanında otozomal DNA'dan elde edilen kanıtlar da ağırlıklı olarak insanın Afrika kökenli olduğunu desteklemektedir. Aynı zamanda modern insanda ilksel ve arkaik karışımların da olduğu bazı çalışmalar tarafından gösterilmiştir.[48] Yakın zamanda Neandertal genomu sıralaması[49] ile Denisova insanı genom sıralaması da[50] bu karışımların meydana geldiğini gösterebilmiştir. Buna göre Afrika kıtası dışında yaşayan modern insanlar genomlarında %2-4 arası Neandertal alelleri taşırken bazı Melanezyalılar buna ek olarak %4-6 arasında Denisova alelleri de taşımaktadır. Bu yeni sonuçlar, mutlak yorumlanması dışında Afrika'dan çıkış modeli ile de çelişmemektedir. Toba volkan felaketi nedeniyle oluşan genetik darboğaz atlatıldıktan sonra oldukça küçük bir grup Afrika'dan ayrıldıktan sonra –büyük olasılıkla Orta Doğu'da, hatta Kuzey Afrika'da henüz tam olarak ayrılmadan önce– Neandertallerle melezleştiler ve onların hala ağırlıklı olarak Afrikalı olan torunları dünyanın tüm bölgelerine yayıldılar. Onların torunlarından bir kısmı da -muhtemelen Güneydoğu Asya'da- Denisova insanlarıyla karışarak Melanezya'ya yerleştiler.[51] Bunun yanında Neandertal ve Denisova insanının majör histokompatibilite kompleksi haplotipleri (MHC sınıf I molekülleri) aynı zamanda modern Avrasya ve Okyanusya nüfuslarında da tespit edilmiştir.

Çoğalma

değiştir

Genesis 4, Adem ve Havva'nın ilk çocukları Cain ve Abel'ın doğumu ve ilk cinayetin hikâyesi de dahil olmak üzere bahçenin dışındaki hayatı anlatır. Adem ve Havva'nın üçüncü oğlu Şit doğar ve Adem'in "başka oğulları ve kızları" vardır (Yaratılış 5:4).

Tekvin 5, Adem'in Şit'ten Nuh'a kadar olan torunlarını, ilk oğullarının doğum ve ölüm yaşlarıyla birlikte listeler. Adem'in ölüm yaşı 930 olarak verilir. Bitiş Kitabına göre, Kain, Adem ve Havva'nın kızı olan kız kardeşi Awan ile evlenir.[52] Adem ve Havva İbrahimi dinlere göre yaratılan ilk insanlardır ve dünyadaki tüm insanlar onların soyundan geldiğine inanılır. İbrahimi dinlere göre farklılık gösterebilir hatta din içinde dahi görüş ayrılıkları vardır.

Bilimsel Açıdan

Bilimsel olarak, insanların kendine özgü olmadığından ve genetik kanıtların gösterdiği gibi[53][54][55] hominidlerle yakın akrabalığından dolayı efsanenin bilimsel açıdan bir değeri yoktur.

Tevrat'ta Havva'nın işlediği günah için cezalandırıldığı yazar. Ceza olarak Havva doğum yaparken çok acı çekecektir. Yahudilere göre bütün doğum sancısı, adet, hamilelik, mide bulantısı gibi etkiler bu cezadan kaynaklanır.[56][57][58][59][60][61][62]

Adem ve Havva'nın çocuklarının isimleri

  • Kabil (Cain olarak da geçer)
  • İklima
  • Abdülmugis
  • Emtülmugis
  • Şît
  • Habil (Abel olarak da geçer)
  • Lebuda
  • Kainan
  • Kelimath
  • Luiza
  • Aklejane
  • Azura
  • Luluva

Bu isimler İsrâiliyat kaynaklıdır. Gazi Nasruddin Beyzavi, Nizamu’t-Tevarih adlı kitabında Adem ve Havva’nın çocuklarının sayısı hakkında şunları demiştir: Havva her hamile kaldığında bir erkek ve birde kız çocuğu dünyaya getirirdi. O hamilelikten dünyaya gelen her kız çocuğu bir önceki hamilelikten dünyaya gelen erkek çocuğuyla evlendirilirdi. Gazi devamında şöyle demektedir: Havva 120 kez hamile kaldı ve kabil dördüncü hamileliğinden dünyaya gelmiştir. Habil’in ölümünden beş yıl sonra bir erkek çocuk dünyaya tek bir erkek çocuk geldi. Hazreti Âdem onun ismini “Şis” koydu ve buyurdu ki : “bu Habil’in yerine mübarek bir çocuktur. O peygamber olacaktır.“ Kendisine göre Havva ve Adem'in toplam 239 çocuğu vardır. Taberi'e göre 3 olasılık vardır: ya 120 çocuk kız ve erkek karışık ya 40 erkek ve kız ya da 25 erkek ve dört kız.

Kutsal Kitap'a dayanan kronoloji

değiştir
Ana madde: Kutsal Kitap Kronolojisi

Kutsal Kitap'ın ayetlerine dayanan bir hesaplama MÖ 4026'yı Adem ve Havva'nın yaratılış yılı olarak gösterir.[63]

Yahudilikte

değiştir

MS 9. yüzyıldan bu yana, MÖ 3762 ile 3758 arasındaki çeşitli tarihler, Yahudi bilginler tarafından yaratılış zamanı olarak öne sürülmüştür. Ancak kesin tarih MÖ 7 Ekim 3761, artık Yahudilikte genel olarak kabul edilmektedir. Bu hesaplamaların altında yatan tarihler belirsizdir. Hahamlar, Başlangıç kitabındaki soy kütüklerini yaratılış tarihini hesaplamak için kullandılar ve ardından hesaplarına Başlangıç kitabının yazılışından bu yana geçen zamanı eklediler. Belirsizliklere rağmen, birçok Yahudi bu tarihleme sistemini geleneğe bağlılığın bir işareti olarak kullanıyor.[64]

Erken Hristiyanlıkta

değiştir

İlk Hristiyan tarihçiler Sezariyeli Eusebius (MS 325 civarında) ve Hieronymus (MS 380 civarında), Yunanca Septuagint'e dayanarak, Mesih'in doğumunu MÖ 5200'e ve dolayısıyla yaratılış'ı MÖ 5199'a tarihlendirdiler. Bunu Martyrologium Romanum'un ilk baskıları ya da İrlandalı Dört Usta'nın Yıllıklar'ı izledi.

Hippolytus, İskenderiyeli Klemens ve diğerlerinin ilk tarihlendirmelerinden sonra, İskenderiyeli yaratılış tarihi hesaplaması MÖ 25 Mart 5493'e hesaplandı.[65]

İskenderiye dönemi İskenderiyeli Panodoros tarafından da hesaplanmıştır. 19 Mart veya 29 Ağustos 5492'de başlar.[66]

Bizans İmparatorluğu'ndaki veya Yunan-Bizans takvimindeki kronolojiye göre, ilk Hristiyan tarihçilerden farklı olarak, Mesih'in doğumu, AM 5510 yılında ve dolayısıyla yaratılış yılı MÖ 5509 yılına konulmuştur.

Başka hesaplamalar

değiştir

Beda Venerabilis, yaratılış gününü MÖ 18 Mart 3952 olarak hesapladı. Joseph Justus Scaliger, 1583'te yaratılış tarihinin MÖ 3950 olduğunu belirledi. O, Papa XIII. Gregor için tarihsel olayların tutarlı bir kronolojisi hazırladı. James Ussher'ın 1650'de oluşturulan Ussher-Lightfoot takvimi de yaratılıştan beri dünya tarihinin bir kronolojisini temsil ediyor. Yaratılış MÖ 22 Ekim 4004'e (Gregoryen takvime göre MÖ 20 Eylül 4003'e eşdeğer). John Lightfoot ise yaratılış yılı olarak MÖ 3929 yılını hesapladı.

Aden bahçesi

değiştir

Aden Bahçesi (İbranice: גַּן עֵדֶן Gan Eden, Arapça: جنة عدن Jannat ‘Adn), Kitâb-ı Mukaddes'te Adem ile Havva'nın yaşadığı cennet bahçesidir. Eden'in Orta Doğu'da bir yerde olduğu düşünülmektedir.

Aden sözcüğü zevk anlamına geldiğinden Zevk Bahçesi olarak da adlandırılabilir. Kitabı Mukaddes Aden Bahçesi'ni Tanrı'nın Bahçesi ve cennet olarak da adlandırır. Aden Bahçesi'nin doğuda yer aldığı ve içinden geçen bir ırmağın bölünerek dört kol olduğu belirtilir. Bu ırmaklar Aden Bahçesi'ni sulayıp bahçenin dışından akmaya devam ederler. Adem ile Havva'nın Tanrı'ya itaat ettikleri sürece bu bahçede sonsuza dek yaşayabilecekleri belirtilir.

Bahçenin yeri

değiştir

Aden bahçesinin yeri hakkında Kutsal Kitap şunu belirtir:

“Bahçeyi sulamak için Aden’den doğan bir ırmak vardı; sonra orada bölündü ve dört kol oldu. Birincisinin adı Pişon’dur; altın yatakları olan tüm Havila diyarının çevresinden akan budur. Bu diyarın altını iyidir. Kokulu reçine ve oniks taşı da vardır. İkinci ırmağın adı Gihon’dur; tüm Kuş diyarının çevresinden akan budur. Üçüncü ırmağın adı Dicle’dir; Asur’un doğusundan akan budur. Dördüncü ırmak ise Fırat’tır.” (Başlangıç 2:10-14)

1. Fırat (İbranice Peráth): Türkçe adı Fırat Nehri, İbranice Peráth ve Eski Farsça Ufratu'ya çok benzer. Yaklaşık 2.700 km uzunluğundaki Fırat'ın iki ana kaynak nehri vardır. Karasu olarak bilinen biri, Karadeniz'in güneydoğu köşesinden yaklaşık 100 km uzaklıkta, Türkiye'nin kuzey doğusunda yer alır. Murat Nehri adı verilen diğeri ise Van Gölü ile Ağrı Dağları arasında yaklaşık olarak yarı yolda başlar. Birleşmelerinden sonra nehirler Basra Körfezi'ye akan Fırat'ı oluşturur.

2. Dicle (İbranice Hiddekel): "Hiddekel" eski yazıtlarda Dicle'yi temsil eden isimdir. Eski Farsça adı Tigra'ydı ve Yunanca Tigris adı da buradan geliyor. Arapçada buna Shatt Ad Didschla denir.

Dicle, Ermeni yaylalarında çıkar (bugünkü Türkiye'nin doğusunda). Dicle'nin batılı kaynak nehri en uzaktadır; Elazığ'ın yaklaşık 25 km güneyinde ve Fırat'ın kaynağından sadece birkaç kilometre uzaklıkta Antitoros'un güney yamaçlarından geliyor. Bu nedenle, küresel tufan dünya yüzeyinde topografik değişikliklere neden olmadan önce bu iki akıntının tek bir kaynağa sahip olması mümkündür. Batı kaynak nehri 240 km güneydoğu yönüne akar ve daha kısa olan doğu kaynak nehirleriyle birleşir. Daha sonra ırmak, Van gölünün batı ucunun güneyinde daha güneye doğru bir rota alır. Basra Körfezi'ne erişmeden önce Fırat'la birleşir.

Genel olarak, eski zamanlarda Dicle ve Fırat'ın ayrı ayrı denize döküldüğü, ancak yüzyıllar boyunca körfezin üst ucunun kademeli olarak nehir tortuları tarafından doldurulduğu ve böylece şimdi iki nehrin Basra Körfezi'ne erişmeden önce birleştiği varsayılır. Daha sonra, yaklaşık 160 km sonra Basra Körfezi'ne akan geniş Şatt El Arab'ı oluştururlar.

3. Gihon: Bugün bu ırmağı tanımlamak mümkün değildir. Uzmanlar arasında değişik görüşler var.

İngiliz Mısırbilimci David Rohl, Türk nehri Aras'ı Gihon olarak tanımladı. Rohl, Aras'ın 7. yüzyıla kadar Gyhun adı altında iyi bilindiğini kanıtlayan İslam'ın İran'ı işgali zamanından bir belgeden alıntı yapıyor. Gyhun etrafındaki bölgenin eski adı, Başlangıç Kitabı'nda da geçen bir isim olan Kuş'tu. Bölgedeki tepelerden biri hala Kuscha-Dagh ("Kuş Dağı") olarak adlandırılıyor.

4. Pişon: Pisonun tespiti sadece varsayıma dayalıdır.

İslam'da

değiştir
 
Manafi al-Hayawan (Hayvanların faydaları)'dan bir resim, Adam ve Havva. Maraga, Iran, 1294–99

İslam'da, rolü insanlığın babası olan Adem (Ādam; Arapça: آدم), Müslümanlar tarafından saygıyla karşılanır. Havva (Ḥawwāʼ; Arapça: حواء) "insanlığın annesi"dir.[67] Adem ve Havva'nın yaratılışına Kuran'da atıfta bulunulur, ancak farklı Kuran yorumcuları gerçek yaratılış hikayesi hakkında farklı görüşler verirler. (Kur'an, Nisa Suresi, 1. ayet)[68]

Kummi'nin Cennet Bahçesi hakkındaki tefsirinde böyle bir yer tamamen dünyevi değildi. Kuran'a göre, hem Adem hem de Havva göksel cennette yasak meyveyi yediler. Sonuç olarak, ikisi de Tanrı'nın temsilcileri olarak Dünya'ya indirildiler. Her birisi bir dağın zirvesine gönderildi: Safa'da Adem ve Merve'de Havva. Bu İslami gelenekte, Adem tövbe edene kadar 40 gün ağladı, ardından Tanrı Kara Taş'ı indirdi ve ona Hac'ı öğretti. Peygamberin bir hadisine göre, Adem ve Havva Mekke yakınlarındaki ʻArafat ovasında tekrar bir araya geldiler.[69] Kabil ve Habil adlarında iki oğulları oldu. Ayrıca, insanların hayatlarını oldukça gerçekçi bir şekilde yaşayan otonom heykeller içeren bir saray ve mezar yapan Rocail adında daha küçük bir oğluyla ilgili bir efsane vardır.[70]

İslam'da "asli günah" kavramı yoktur, çünkü İslam'a göre Adem ve Havva Tanrı tarafından affedilmiştir. Allah meleklere Adem'e secde etmelerini emrettiğinde İblis, "Neden insana secde edeyim? Beni saf ateşten onu ise topraktan yarattın" demiştir. (Kur'an 7:12)

Bir kısım yorumcular Meleklerin Adem'in önünde eğilme emrini insanlığın yüceltilmesi, diğerleri ise Adem'e dünyadaki insanların en büyük düşmanının egoları olacağını gösterme eylemi olarak görüyor.[71]

Swahili literatüründe Havva'nın yasak ağaçtan yemesi ve İblis tarafından ayartılarak kovulmasına neden olur. Bunun üzerine Adem, Havva'yı takip etmek ve yeryüzünde onu korumak için yasak meyveden kahramanca yer.[72]

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
Özel
  1. ^ Womack, Mari (2005). Symbols and Meaning: A Concise Introduction. Walnut Creek ... [et al.]: Altamira Press. s. 81. ISBN 978-0759103221. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2013. Creation myths are symbolic stories describing how the universe and its inhabitants came to be. Creation myths develop through oral traditions and therefore typically have multiple versions. 
  2. ^ Leeming, David (2010). Creation Myths of the World: Parts I-II. s. 303. 
  3. ^ Azra, Azyumardi (2009). "Chapter 14. Trialogue of Abrahamic Faiths: Towards an Alliance of Civilizations". Ma'oz, Moshe (Ed.). The Meeting of Civilizations: Muslim, Christian, and Jewish. Eastbourne: Sussex Academic Press. ss. 220-229. ISBN 978-1-845-19395-9.
  4. ^ Alfred J., Kolatch (1985). The Second Jewish Book of Why (2nd, revised bas.). New York City: Jonathan David Publishers. s. 64. ISBN 978-0-824-60305-2.  Excerpt in Judaism's Rejection Of Original Sin 5 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  5. ^ Blenkinsopp 2011, s. ix.
  6. ^ a b Blenkinsopp 2011, s. 1.
  7. ^ a b c Hearne 1990, s. 9.
  8. ^ a b c d e f g Galambush 2000, s. 436.
  9. ^ Kramer 1963, s. 149.
  10. ^ Collon, Dominique (1995). Ancient Near Eastern Art (İngilizce). University of California Press. s. 213. ISBN 9780520203075. 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2019. the strange story of Adam's 'spare rib' from which Eve was created (Genesis 2:20-3) makes perfect sense once it is realised that in Sumerian the feminine particle and the words for rib and life are all ti, so that the tale in its original form must have been based on Sumerian puns. 
  11. ^ Alter 2004, s. 27-28.
  12. ^ Freedman, Meyers, Patrick (1983). Carol L. Meyers; Michael Patrick O'Connor; David Noel Freedman (Ed.). The Word of the Lord Shall Go Forth: Essays in Honor of David Noel Freedman. Eisenbrauns. ss. 343-344. ISBN 9780931464195. 
  13. ^ a b c d Mathews 1996, s. 226
  14. ^ a b c Levenson, Jon D. (2004). "Genesis: Introduction and Annotations". Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (Ed.). The Jewish Study Bible. Oxford University Press. ISBN 9780195297515. The Jewish study Bible. 
  15. ^ Mathews 1996, s. 235
  16. ^ Mathews 1996, s. 236
  17. ^ Mathews 1996, s. 237
  18. ^ Mathews 1996, s. 240
  19. ^ Mathews 1996, s. 241
  20. ^ Mathews 1996, s. 242
  21. ^ Mathews 1996, s. 243
  22. ^ Mathews 1996, s. 248
  23. ^ Mathews 1996, s. 252
  24. ^ Mathews 1996, s. 253
  25. ^ Addis, Edward (1893). The Documents of the Hexateuch, Volume 1. Putnam. ss. 4-7. 21 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
  26. ^ Weinstein, Brian (2010). 54 Torah Talks: From Layperson to Layperson. iUniverse. s. 4. ISBN 9781440192555. 
  27. ^ Enns 2012, s. 5.
  28. ^ Sailhamer 2010, s. 301 and fn.35.
  29. ^ a b Blenkinsopp 2011, s. 2.
  30. ^ Sailhamer 2010, s. 301.
  31. ^ Gmirkin 2006, s. 240-241.
  32. ^ Karen Armstrong: Eine kurze Geschichte des Mythos. München 2007, S. 12.
  33. ^ Johannes Engels: Mythos. In: Gert Ueding (Hrsg.): Historisches Wörterbuch der Rhetorik Online. Band 6, Niemeyer Verlag, Tübingen 2003, Spalten 80–98
  34. ^ Womack, Mari (2005). Symbols and Meaning: A Concise Introduction. Walnut Creek ... [et al.]: Altamira Press. s. 81. ISBN 978-0759103221. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2013. Creation myths are symbolic stories describing how the universe and its inhabitants came to be. Creation myths develop through oral traditions and therefore typically have multiple versions.
  35. ^  Leeming, David (2010). Creation Myths of the World: Parts I-II. s. 303.
  36. ^ Theobald, Douglas L. (Mayıs 2010). "A formal test of the theory of universal common ancestry". Nature (İngilizce). 465 (7295): 219-222. doi:10.1038/nature09014. ISSN 1476-4687. 9 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  37. ^ Wade, Nicholas (25 Temmuz 2016). "Meet Luca, the Ancestor of All Living Things". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 8 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  38. ^ Weiss, Madeline C.; Sousa, Filipa L.; Mrnjavac, Natalia; Neukirchen, Sinje; Roettger, Mayo; Nelson-Sathi, Shijulal; Martin, William F. (25 Temmuz 2016). "The physiology and habitat of the last universal common ancestor". Nature Microbiology (İngilizce). 1 (9): 1-8. doi:10.1038/nmicrobiol.2016.116. ISSN 2058-5276. 14 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  39. ^ Betts, Holly C.; Puttick, Mark N.; Clark, James W.; Williams, Tom A.; Donoghue, Philip C. J.; Pisani, Davide (Ekim 2018). "Integrated genomic and fossil evidence illuminates life's early evolution and eukaryote origin". Nature Ecology & Evolution (İngilizce). 2 (10): 1556-1562. doi:10.1038/s41559-018-0644-x. ISSN 2397-334X. PMC 6152910 $2. PMID 30127539. 4 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  40. ^ "Modern Humans Came Out of Africa, "Definitive" Study Says". News.nationalgeographic.com. 28 Ekim 2010. 1 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2011. 
  41. ^ Stringer CB, Andrews P (Mart 1988). "Genetic and fossil evidence for the origin of modern humans". Science. 239 (4845). ss. 1263-8. doi:10.1126/science.3125610. PMID 3125610. 
  42. ^ Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). "Mitochondrial DNA and human evolution". Nature. 325 (6099). ss. 31-6. doi:10.1038/325031a0. PMID 3025745. 13 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2012. 
  43. ^ a b Searching for traces of the Southern Dispersal 10 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Dr. Marta Mirazón Lahr, et al.
  44. ^ Wolpoff, MH (2000). "Multiregional, not multiple origins". Am J Phys Anthropol. 112 (1). ss. 129-36. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(200005)112:1<129::AID-AJPA11>3.0.CO;2-K. PMID 10766948. [ölü/kırık bağlantı]
  45. ^ Wolpoff, MH (1988). "Modern Human Origins". Science. 241 (4867). ss. 772-4. doi:10.1126/science.3136545. PMID 3136545. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2012. 
  46. ^ Leakey, Richard (1994). The Origin of Humankind. Science Masters Series (İngilizce). New York, NY: Basic Books. ss. 87-89. ISBN 978-0-465-05313-1. 
  47. ^ Jorde LB, Bamshad M, Rogers AR (Şubat 1998). "Using mitochondrial and nuclear DNA markers to reconstruct human evolution". Bioessays. 20 (2). ss. 126-36. doi:10.1002/(SICI)1521-1878(199802)20:2<126::AID-BIES5>3.0.CO;2-R. PMID 9631658. 
  48. ^ Wall, J. D.; Lohmueller, K. E.; Plagnol, V. (2009). "Detecting Ancient Admixture and Estimating Demographic Parameters in Multiple Human Populations". Molecular Biology and Evolution. 26 (8). ss. 1823-7. doi:10.1093/molbev/msp096. PMC 2734152 $2. PMID 19420049. 
  49. ^ Green RE, Krause J, Briggs AW; ve diğerleri. (Mayıs 2010). "A draft sequence of the Neandertal genome". Science. 328 (5979). ss. 710-22. doi:10.1126/science.1188021. PMID 20448178. 
  50. ^ ^ Reich D, Green RE, Kircher M, et al. (December 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature 468 (7327): 1053–60. DOI:10.1038/nature09710. PMID 21179161
  51. ^ Reich D, Patterson N, Kircher M; ve diğerleri. (Ekim 2011). "Denisova admixture and the first modern human dispersals into Southeast Asia and Oceania". Am. J. Hum. Genet. 89 (4). ss. 516-28. doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMC 3188841 $2. PMID 21944045. 
  52. ^ Betsy Halpern Amaru (1999). The Empowerment of Women in the Book of Jubilees, p. 17.
  53. ^ "Genetics". The Smithsonian Institution's Human Origins Program (İngilizce). 15 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  54. ^ Waterson, Robert H.; Lander, Eric S.; Wilson, Richard K.; The Chimpanzee Sequencing and Analysis Consortium (Eylül 2005). "Initial sequence of the chimpanzee genome and comparison with the human genome". Nature (İngilizce). 437 (7055): 69-87. doi:10.1038/nature04072. ISSN 1476-4687. 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
  55. ^ "Greater Than 98% Chimp/Human DNA Similarity? Not Any More. | Answers in Genesis". web.archive.org. 23 Ağustos 2017. 23 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2021. 
  56. ^ "Were Adam and Eve allowed to have children?". Biblword.net (İngilizce). 15 Nisan 2015. 25 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  57. ^ "Türkiye'nin En Büyük Hristiyanlık Platformu". KutsalKitap.org. 1 Aralık 1998 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  58. ^ Kutsal Kitab. Kitabı Mukaddes Yayınları. 
  59. ^ "How many children did Adam and Eve have?". Creation Moments (İngilizce). 11 Nisan 2018. 29 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  60. ^ "What Do We Know about Adam and Eve's Children?". Christianity.com (İngilizce). 19 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  61. ^ "Who were Adam and Eve's children? - Quora". www.quora.com. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  62. ^ "Fetva – Dini Sorular ve Cevapları". 30 Haziran 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  63. ^ Watch Tower Society, Insight On The Scriptures, 2018, Cilt 1; s. 459
  64. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2022. 
  65. ^ Elias J. Bickerman (1980). Chronologie der Antike (Aspekte des griechischen & römischen Lebens) (2. Aufl.). Ithaca, N.Y.: Cornell Univ. Press. S. 73. ISBN 0-8014-1282-X
  66. ^ Philip Schaff (1819–1893), ed. "Era". Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge. New Edition, 13 Vols., 1908–14. Vol. 4, page 163
  67. ^ Historical Dictionary of Prophets in Islam and Judaism, Wheeler, "Adam and Eve"
  68. ^ Şablon:Cite quran:O mankind! Be dutiful to your Lord, Who created you from a single person (Adam), and from him (Adam) He created his wife Hawwa (Eve), and from them both He created many men and women;
  69. ^ Wheeler, Brannon (July 2006). Mecca and Eden: Ritual, Relics, and Territory in Islam – Brannon M. Wheeler – Google Books. s. 85. ISBN 9780226888040. 1 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2014. 
  70. ^ Godwin, William (1876). Lives of the Necromancers (İngilizce). Chatto and Windus. ss. 112-113. Erişim tarihi: 29 Ocak 2019. 
  71. ^ Javed Ahmed Ghamidi, Mizan. Lahore: Dar al-Ishraq, 2001
  72. ^ John Renard Islam and the Heroic Image: Themes in Literature and the Visual Arts Mercer University Press 1999 9780865546400 p. 122
Genel

Dış bağlantılar

değiştir
 
Vikisöz'de Âdem ve Havva ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.
 
Vikisözlük'te âdem ve havva ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
 
Wikimedia Commons'ta Âdem ve Havva ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wiki.x.io/w/index.php?title=Âdem_ve_Havva&oldid=34168713" sayfasından alınmıştır